Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika
–
Зарубежная
лингвистика
и
лингводидактика
–
Foreign
Linguistics and Linguodidactics
Journal home page:
https://inscience.uz/index.php/foreign-linguistics
Morphological structure and structural model of
phaleronyms
Sumbul RAZZAKOVA
1
Urgench State University
ARTICLE INFO
ABSTRACT
Article history:
Received September 2024
Received in revised form
10 October 2024
Accepted 25 October 2024
Available online
25 November 2024
The aim of this study is to analyze the morphological
composition, structural patterns, and formation rules of
phaleronyms. The structural analysis of phaleronyms has been
conducted separately, and new derivative models have been
discussed.
2181-3701
/©
2024 in Science LLC.
DOI:
https://doi.org/10.47689/2181-3701-vol2-iss5
/S
-pp38-42
This is an open-access article under the Attribution 4.0 International
(CC BY 4.0) license (
https://creativecommons.org/licenses/by/4.0/deed.ru
Keywords:
one-component phaleronym,
multi-component
phaleronym,
structural-typological
construction,
structural model,
appellative basis.
Faleronimlarning morfologik tarkibi va struktural modeli
ANNOTATSIYA
Kalit so‘zlar
:
Bir komponentli faleronim,
ko‘p komponentli faleronim,
struktur-tipologik yasalish,
struktural model,
apellyativ asos.
Ushbu maqolada faleronimlarning morfologik tarkibi, tuzilish
qoliplari, yasalish qonuniyatlarini tahlil qilish tadqiqotning
maqsadi etib belgilandi. Faleronimlarning struktural tahlili
alohida o‘rganildi, ularning yangi derivatsion modellari ko‘rib
chiqildi.
1
Doctoral student, Urgench State University.
Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika
–
Зарубежная лингвистика
и лингводидактика
–
Foreign Linguistics and Linguodidactics
Special Issue
–
5 (2024) / ISSN 2181-3701
39
Морфологическая структура и структурная модель
фалеронимов
АННОТАЦИЯ
Ключевые слова:
однокомпонентный
фалероним,
многокомпонентный
фалероним,
структурно
-
типологическое
построение,
структурная модель,
апеллятивная основа.
Целью исследования является анализ морфологического
состава, структурных особенностей и закономерностей
формирования фалеронимов. Особое внимание уделено их
структурному анализу, а также обсуждению новых
производных моделей, образованных на их основе.
KIRISH
Faleronimlar
ham o‘zbek tilining lug‘aviy boyligi bo‘lgani uchun bu tilning tuzilishi,
yasalish qonuniyatlariga bo‘ysunadi. Faleronimlarning tuzilish qoliplari, bir tomondan,
faleronim uchun asos bo‘lgan apellyativning xususiyatiga, ikkinchi
tomondan,
faleronimlarning
o‘ziga xos xususiyatlariga asoslanadi. Faleronimik tuzilma(struktura)
bilan unga asos bo‘lgan apellyativ strukturaning to‘la mos kelmasligini apellyativda
mavjud bo‘lgan ba’zi grammatik shakllarni obrazli ot strukturasiga taalluqli bo‘lmasligi,
balki uning tarkibida nofunksional, qotgan lisoniy element sifatida saqlanishi ham
tasdiqlaydi. Masalan, do‘stlik, mardlik singari faleronimlar tarkibidagi –lik qo‘shimchasi
faleronimik tizimning hosilasi emas, apellyativ negizda avval mavjud bo‘lgan
ko‘rsatkichlardir. Shu sababli ham ko‘pincha atoqli otlar o‘zak va yasovchi morfemalarga,
fonetik va morfemik strukturaga bo‘linmasdan yaxlit bir so‘z tarzida talqin etib kelinadi:
Atoqli otni va uning turdosh otdan farqini belgilash hozirga qadar, asosan, butun so‘z
sath
ida olib borildi. Shu sababli ko‘pgina ishlarda kichikroq sathlar ham doimo hisobga
olinavermaydi va atoqli otni tashkil qilgan unsur(element) tahlil etilmaydi, mavjud
ishlarning aksariyatida atoqli otga bir butunlikka ega so‘z sifatida qaraladi.
ADABIYOTLAR TAHLILI VA METODLAR
Mana shunday fikr bildirishga qaramasdan A.V. Superanskaya ham toponimlar ikki
qismdan tashkil topadi deb hisoblaydi: negiz va formant: “atoqli otning tuzilishi haqida so‘z
borganda, asos va formantlar haqida gapirilishi kerak. Chunki nom asosi tarkibiga kiruvchi
old qo‘shimchalar, o‘zak va suffikslar, odatda, atoqli otlikkacha bo‘lgan yasalishga
tegishlidir. Atoqli ot tarkibiga ular tayyor asos sifatida kirgan. Demak, toponim negiz va
formantdan iborat bo‘lar ekan.
Z.
Do‘simov A.V
. Superanskayaning tildagi umumiy leksika va maxsus leksika
qarashlariga suyangan holda shunday yozadi: “Demak leksema va toponimni bir qatorga
qo‘yib bo‘lmaydi. Chunki umumiy leksika kishilik jamiyatidagi aloqaning barcha
sohalarida qatnashadi. Maxsus leksikaning esa funksional doirasi, lisoniy funksiyasi
chegaralangan. Demak toponimlarning yasamaligi haqida gapirilganda toponimlikkacha
va toponimlik davridagi ma’noni hisobga olish lozim bo‘ladi. Toponimiyada hosil qiluvchi
hosila orasida munosabat toponimik
va toponimiklikkacha bo‘lgan ma’nolarda
ifodalanadi”. U toponimlarni lisoniy tarkibiga qarab uchga: appellyativ toponimlar,
formantli toponimlar, affiksoidli toponimlarga bo‘ladi.
Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika
–
Зарубежная лингвистика
и лингводидактика
–
Foreign Linguistics and Linguodidactics
Special Issue
–
5 (2024) / ISSN 2181-3701
40
A.Otajanova xorazm etnotoponimlarini Z.Do‘simov qarashlariga suyangan holda
appelyativ asosli nomlar, formantli nomlar, indikatorli nomlarga bo‘ladi. Tadqiqotchi
apellyativ asosli nomlar deb hech qanday qo‘shimchasiz sof lug‘aviy strukturali
toponimlarni tushunadi. Ammo o‘sha yerning o‘zida “apellyativ asosli nomlar tarkibidagi
ay
rim tarixiy affikslar” tahlil qilingan.
O‘zbek tilidagi faleronimlarni lisoniy tuzilishiga ko‘ra ikki guruhga ajratish mumkin.
1. Bir komponentli(sodda) faleronimlar.
2.
Ko‘p komponentli(murakkab) faleronimlar.
Dastlab sodda faleronimlarning semantikasiga
kengroq to‘xtalamiz. Faqat bir
so‘zdan iborat sodda faleronimlar mavjud bo‘lib, ular hech qanday grammatik forma
olmay, yaxlit bir so‘z holida qo‘llanadi. Bunda apellyativ yaxlit leksema holatida faleronim
vazifasiga o‘tadi. Apellyativ atoqli otga o‘tgach
, bir qator xususiyatlarga (bosh harf bilan
yozilishi va shu kabi) ega bo‘ladi. Masalan, shuhrat (apellyativ) “Shuhrat” (faleronim)
medali, jasorat (apellyativ); “Jasorat” (faleronim) medali.
Bir komponentli faleronimlarni o‘z ichida sodda tub va sodda ya
sama
faleronimlarga ajratish mumkin. Masalan, “Jasorat” medali (sodda tub), “Mardlik” ordeni,
Do‘stlik” ordeni (sodda yasama).
NATIJALAR VA MUHOKAMA
Ko‘pchilik tadqiqotlarda sodda tarkibli atoqli otlarga sintaktik usul bilan yasalgan
(qo‘shma so‘z shaklidagi) nomlar ham kiritilgan va ularning so‘z birikmasidan farqli
tomonlari sanab o‘tilgan. A.Hojiyev yozadi: “Shuni aytish kerakki, so‘zlarni sintaktik usul
bilan biriktirish deganda, birdan ortiq so‘zning ma’lum grammatik qonun
-qoidalari
asosida o‘zaro bog‘lanishi tushuniladi. So‘zlarning ma’lum grammatik qonun
-qoidalar
asosida o‘zaro aloqaga kirishuvidan hech vaqt qo‘shma so’z hosil bo‘lmaydi, balki hamma
vaqt so‘z birikmasi hosil bo‘ladi. Ana shunday so‘z birikmalari til taraqqiyoti jarayonida
ma’lum davrlar o‘tishi bilan semantik, grammatik va fonetik jihatdan bir butun holga
kelishi, ya`ni qo‘shma so‘zga aylanishi mumkin. So‘zlarni grammatik qonun
-qoidalar
asosida o‘zaro aloqaga kirishuvidan so‘z birikmasi hosil bo‘lishi bilan shu birikmaning
qo‘shma so‘z
ga aylanishi tamomila boshqa-boshqa hodisadir. Ammo faleronimik birliklar
tuzilishida qo‘shma so‘z shaklidagi nomlar uchramaydi, aksincha ularning ko‘pchiligi so‘z
birikmasi ko‘rinishidadir. Shuning uchun biz tadqiqotimizda birikma tuzilishidagi
nomlarni h
am ko‘p komponentli faleronimlar tarkibida o‘rganishga qaror qildik.
Ko‘p komponentli faleronimik birliklarni ikki guruhga ajratish mumkin:
1.
Birikma ko‘rinishidagi faleronimlar (ikkita so‘zdan tashkil topgan).
2. Kengaygan
birikma ko‘rinishidagi faleronimlar (ikkidan ortiq so‘zdan tashkil topgan).
Birikma ko‘rinishidagi faleronimlar.
Nosirjon Uluqov o‘zbek tilidagi
faleronimlarning barchasini birikma holida tasnif qilgan, ya’ni unvon, orden, medal kabi
indikatorlarni ham faleronimlarning tarkibiga kiritgan. Ammo biz tadqiqotimizda faqat
faleronimlarning tarkibini tahlilga tortdik. Ular morfologik-
leksik tarkibiy tahliliga ko‘ra,
rang-
barang so‘z turkumlariga xos birliklardan tashkil topgandir.
Ularning xarakterli
ko‘rinishlari asosan quyidagilar:
1.
apellyativ (ot) + apellyativ (ot): “O‘zbekiston Qahramoni” unvoni, “Oltin Yulduz”
medali, “Soha iftixori” ko‘krak nishoni, “Oltin qalam” mukofoti, “El
-
yurt hurmati” ordeni,
“Mehnat shuhrati” ordeni, “Kelajak bunyodkori” medali, “O‘zbekiston belgisi” ko‘k
rak
nishoni.
Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika
–
Зарубежная лингвистика
и лингводидактика
–
Foreign Linguistics and Linguodidactics
Special Issue
–
5 (2024) / ISSN 2181-3701
41
2.
apellyativ (sifat) + appellyativ (ot): “Ilg‘or fermer” ko‘krak nishoni, “Mo‘tabar
ayol” ko‘krak nishoni, “Namunali tomorqachi” ko‘krak nishoni, “Eng yosh olim”
nominatsiyasi.
3.
apellyativ (ot) + apellyativ (sifat): “Soha a’lochisi” ko‘krak nishoni, “Ma’naviyat
fidoyisi” ko‘krak nishoni, “Mehnat faxriysi” ko‘krak nishoni.
Birikma ko‘rinishidagi faleronimlar tarkibidagi so‘zlar bir
-
biriga so‘z birikmasidagi
so‘zlarning bog‘lanish usullaridan moslashuv va bitishuv orqali bog‘langan va
moslashuvda asosan qaratqich kelishigi qo‘shimchasi belgisiz holda qo‘llangan.
Kengaygan birikma ko‘rinishidagi faleronimlar.
1. apellyativ (ot) + apellyativ
(ot) + apellyativ (sifat): “Xalq ta’limi fidoyisi” ko‘krak nishoni, “Madaniyat va san’at
fidokori”
ko‘krak nishoni, “Jismoniy tarbiya va sport a’lochisi”, “Ma’naviy
-
ma’rifiy ishlar”
a’lochisi.
2. apellyativ (sifat) + apellytiv (ot) + apellyativ (ot): “Innovatsion g‘oyalar
yetakchisi” ko‘krak nishoni, “Eng yaxshi matbuot xizmati” nominatsiyasi, “Eng yax
shi
marketing xizmati” nominatsiyasi.
3. apellyativ (sifat) + apellyativ (ot) + apellyativ (sifat): “Ma’naviy
-
ma’rifiy ishlar
a’lochisi” ko‘krak nishoni.
O‘zbek tili faleronimiyasi tarkibi bo‘yicha kuzatishlar shuni ko‘rsatadiki,
faleronimlarning komponentlari turlicha va xilma-
xil hosil bo‘lmagan. Aksincha, takror
qo‘llanuvchi komponentlar juda ko‘p uchraydi. Shunday ekan, takror qo‘llanuvchi
komponentni universal komponent deyish mumkin. Universal komponent ko‘plab
faleronimlar tarkibida kela oladi, murakkab faleronimning ham birinchi ham ikkinchi
qismini tashkil qila oladi.
Demak, o‘zbek faleronimiyasi tizimining miqdoran boyishi universal bo‘lgan
leksemalarning ko‘plab faleronimlar tarkibida takrorlanib kelishi bilan bog‘liqdir.
Ko‘rinib turibdiki, yang
i faleronimlar har safar ham yangi apellyativlardan hosil
bo‘lavermaydi, balki faleronimiyaning ichki imkoniyatlariga tayangan holda shakllanadi.
Ushbu usul juda sermahsul bo‘lib, o‘zbek faleronimiyasi fondi rivojining muhim manbaidir.
Nomlarning qo‘shma i
smni tashkil qiladigan qismlarining universalligi tufayli yangi
toponimlar hosil bo‘lishini bir vaqtlar V.N.
Toporov va O.N. Trubachovlar qayd qilgan
edilar.
B.A. Seberinnikov toponimiya tadqiqotlarida nomlar tarkibida takrorlanib
turadigan qismlarni aniql
ash muhimligini qayd etadi. Bular, uning fikricha, “struktur
-
tipologik yasalishlar”,
“ya’ni struktural modellardir”.
O‘zbek tili faleronimlari tarkibida ham takrorlanib turadigan qismlarni aniqlash
muhim ahamiyat kasb etadi. Faleronimiya bo‘yicha kuzatishlar shuni ko‘rsatadiki,
murakkab komponentli faleronimlar tarkibida keluvchi komponentlar qaysi o‘rinda
kelishiga ko‘ra 3ga bo‘linadi:
1. Murakkab faleronimlarning old qismida keluvchi komponentlar.
2. Murakkab faleronimlarning orqa qismida keluvchi komponentlar.
3. Murakkab faleronimning har ikkala qismida keluvchi komponentlar.
XULOSA
Shu o‘rinda o‘zbek tilining asosiy imlo qoidalaridan bosh harflar imlosining
72-
bandida faleronimiyaga doir qaydlarni sanab o‘tishni lozim topdik. Faleronimiya
tarkibidagi barcha nomlar bosh harf bilan yoziladi, chunki ular atoqli otlarga mansub.
Davlatning oliy darajadagi mukofoti nomi tarkibidagi har bir so‘z bosh harf bilan
Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika
–
Зарубежная лингвистика
и лингводидактика
–
Foreign Linguistics and Linguodidactics
Special Issue
–
5 (2024) / ISSN 2181-3701
42
bosh
lanadi: “O‘zbekiston Qahramoni” (unvon), “Oltin Yulduz” (medal). Bosh mukofatlar,
faxriy unvonlar, nishonlar nomidagi birinchi so‘zlar bosh harf bilan boshlanadi:
“Sog‘lom
avlod uchun” (orden), “O‘zbekistonda ximat ko‘rsatgan fan arbobi” (faxriy unvon),
“M
atbaa
a`lochisi” (nishon) kabi.
Faleronimlarning deyarli barchasida qo‘shtirnoq belgisi faol qo‘llanuvchi tinish
belgisi hisoblanadi. U chegaralovchi tinish belgi bo‘lib faleronimik birlikni faleronimik
termindan ajratib ko‘rsatish uchun xizmat qiladi. Faleronimlarda qo‘shtirnoqning
qo‘llanishi quyidagi hollarda kuzatiladi: “Shuhrat” medali, Fidokorona xizmatlari uchun”
ordeni va b.
Faleronimlarda “nomli”, “nomidagi” so‘zlari ham qo‘llanadi. Bu so’zlar qo’llanganida
faleronimda
qo‘shtirnoq ishlatilmaydi. M
asalan, Zulfiya nomidagi Davlat mukofoti, Alisher
Navoiy nomidagi Davlat mukofoti .
Yuqoridagi tahlil namunalaridan quyidagicha xulosaga kelishimiz mumkin:
Ko‘p komponentli ya’ni murakkab faleronimlar tarkibida takrorlanib qo‘llanuvchi
universal komponentlar juda faoldir. Shunday ekan, faleronimlarning struktural tahlilida
ularni alohida o‘rganish, ularning yangi derivatsion modellarini aniqlash tilshunoslikning
faleronimika sohasidagi dolzarb masalalardan biridir.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI:
1.
Hojiyev A. O‘zbek tilida qo‘shma, juft va takroriy so‘zlar.8
-bet.
2.
Otajanova A. Xorazm etnotoponimlari. Toshkent: Fan,1997. 78-85-betlar.
3.
Uluqov N.M. Faleronimlar xususida.O‘zbek tili va adabiyoti. 2011. №5.
- B.79-82
4.
Дусимов З. Историко
-
лингвистический анализ топонимии Хорезма:
Автореф. Дис. … докт.филол.наук.Тошкент 1986. С.26
5.
Серебренников Б.А. О методах изучения топонимических названий //
Вопросы языкознания.1959. №6. С.45
-47.
6.
Суперанская А.В. Структура имени собственного С. 12
-13
7.
Суперанская А.В. Апеллятив онома // Имя нарицательное и собственное. М.:
Наука 1978. С. 5
-6.
8.
Топоров В.Н., Трубачёв О.Н. Лингвистический анализ гидронимов
Верховного Поднепровья / Отв.ред. Толстой. И М.: Изд
-
во АН СССР,1962.С.159
-172.
