Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika
–
Зарубежная
лингвистика
и
лингводидактика
–
Foreign
Linguistics and Linguodidactics
Journal home page:
https://inscience.uz/index.php/foreign-linguistics
Convergent units of the Uzbek language and their
translation features
Uktam KULDOSHOV
1
Samarkand State Institute of Foreign Languages
ARTICLE INFO
ABSTRACT
Article history:
Received September 2024
Received in revised form
10 October 2024
Accepted 25 October 2024
Available online
15 November 2024
This article explores the concept of converse language units
in the Uzbek language and their features in translation. It
highlights the peculiarity of the semantic structure of converses,
particularly the possibility of dual interpretation of actions
represented by transitive verbs. Converseness is identified as a
phenomenon with a unique nature in translation studies. The
analysis suggests that, before evaluating the adequacy of
converse units in the translated language, it is more effective to
first examine the corresponding sememe of the converse unit in
the original language.
2181-3701
/©
2024 in Science LLC.
https://doi.org/10.47689/2181-3701-vol2-iss6-pp15-36
This is an open-access article under the Attribution 4.0 International
(CC BY 4.0) license (
https://creativecommons.org/licenses/by/4.0/deed.ru
Keywords:
conversion unity,
transitivity,
double interpretation,
linguistic-logical
phenomenon,
semantic role of
participants,
implicit meaning,
euphemisms,
inverse relationship,
double interpretation.
Ўзбек тилида конверсив бирликлар ва уларнинг
таржима хусусиятлари
АННОТАЦИЯ
Калит сўзлар:
конверсив бирлик,
ўтимлилик,
икки томонлама талқин,
лисоний
-
мантиқий ҳодиса,
иштирокчиларнинг
семантик роли,
имплицит маъно,
эвфемизлар,
тескари муносабат,
икки томонлама талқин.
Ушбу мақолада ўзбек тилидаги тил бирликлариниг
конверсив муносабат ҳосил қилиш ҳолатлари ва уларни
таржима хусусиятлари ҳақида маълумотлар берилган.
Конверсивлар семантик структурасининг ўзига хос
хусусияти, ўтимли феъл ифодалаган иш
-
ҳаракатнинг икки
томонлама талқини имкониятининг мавжудлиги очиб
берилган. Конверсивлик таржимашуносликда ўзига хос
табиатга эга ҳодиса эканлиги тавсифланган. Таржима
тилидаги
конверсив
сўзнинг
қанчалик
адекват
1
Associate Professor, Samarkand State Institute of Foreign Languages.
Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika
–
Зарубежная лингвистика
и лингводидактика
–
Foreign Linguistics and Linguodidactics
Issue
–
2
№
6 (2024) / ISSN 2181-3701
26
воқеланганлигини таҳлил қилишдан аввал аслият
тилидаги конверсив бирликнинг тегишли таҳлилини
ўтказиб олиш катта самара бериши таҳлил қилинган.
Конверсивные единицы в
узбекском языке и
особенности их перевода
АННОТАЦИЯ
Ключевые слова:
конверсионное единство,
транзитивность,
двойная интерпретация,
лингвологический
феномен,
смысловая роль
участников,
имплицитное значение,
эвфемизмы,
обратная связь,
двойная интерпретация.
В статье рассматриваются случаи формирования
конверсивных отношений в узбекском языке и особенности
их перевода. Семантическая структура конверсивов
характеризуется возможностью двойного толкования
действия,
выраженного
переходным
глаголом.
Установлено, что конверсивность представляет собой
явление уникальной природы в теории перевода. Отмечено,
что для анализа адекватности передачи конверсивных слов
в языке перевода целесообразно сначала изучить
соответствующую семему конверсивной единицы в языке
оригинала.
Конверсивлар семантик структурасининг ўзига хос хусусияти ўтимли феъл
ифодалаган иш
-
ҳаракатнинг икки томонлама талқини имкониятининг
мавжудлигидир. Феъл семантикасидаги бу хусусият ўзида азалдан мавжудлиги
билан белгиланади. Бу хусусият жаҳон тиллари учун умумий бўлиб, у тилга тегишли
эмас, балки мантиққа тегишли нарса эканлиги кўринади. Инсон онгида бу каби
иккиланган мазмунга эга феъллар тилда ўзига хос равишда акс этади. Бир қатор
мисолларнинг таҳлилларини кўриб чиқайлик:
Aлекс ҳакам билан тортишди
[https://daryo.uz]
→ Ҳакам Алекс билан тортишди → Aлекс ва ҳакам тортишишди →
Aлекснинг ҳакам билан тортишуви.
Бу гапда икки
субъект ўртасидаги тортишув манзараси тасвирланган. Иш
-
ҳаракатда икки субъект иштирок этмоқда, иш
-
ҳаракатдаги ҳар иккала субъектнинг
иштирокида фаоллик коэффициенти бир хил. Бу ҳолат ўзбек тилидаги
“тортишмоқ”
феъли ёрдамида воқеаланган. Бу ердаги
-
иш
элементини биз
биргалик нисбат қўшимчаси сифатида қабул қила олмаймиз, чунки агар бу
“
-
иш”
қўшимчасини биргалик нисбатини ифода воситаси деб қабул қилсак, унда
феълнинг ноаниқ шакли
“торт”
аниқроғи
“тортмоқ”
бўлади. Энди бу ерда
“тортмоқ”
ва
“тортишмоқ”
орасида фарқ бор. Улар бир хил маънони ифода
қилмайди. Aммо агар тортишув фаолиятини мажҳул қилсак, унда иш
-
ҳаракат
иштирокчилари бирор нарсани талашаётган, ўзи томон тортаётган бўлади. Ҳар ким
ўзининг ҳақлигини исботлаш мақсадида
“ҳақиқатни”
ўзи томон тортаётган, мисли
“ҳақиқат мен томонда”
бошқаси эса
“йўқ, ҳақиқат мен томонда”
каби фикрни
ифодалаётган бўлади. Ҳар бир феъл семантикасини шу йўсинда талқин қилиш
сўзловчилар томонидан дунёдаги воқеа
-
ҳодисаларнинг қай даражада кўриниши ва
тил унсурлари ёрдамида белгилашини кўрсатиб беради. Масалан:
Офтоб ойим бўғилиб, фойдасиз тортишиб
ўлтиришни тарк қилди. Энди бу
тўғрисида эрига мурожаат қилмоқчи эди ... [А.
Қодирий
, 2019: 380].
Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika
–
Зарубежная лингвистика
и лингводидактика
–
Foreign Linguistics and Linguodidactics
Issue
–
2
№
6 (2024) / ISSN 2181-3701
27
Oftob Oyim choked, lost in futility, resolving to consult with her husband concerning
this issue …
[M. Reese, 2018: 388].
Таржимон “
фойдасиз тортишмоқ”
шаклидаги сўз бирикмасини бир сўз
futility
билан ифодалаб беришга эришган. Бу эса инглиз тилида бир вақтнинг ўзида
ҳаракат
ва ҳолатни ифодаловчи сўзларнинг фаол қўлланилишидан дарак беради.
Кейинги мисолнинг таҳлилига ўтсак:
Самарқанд шаҳридаги айрим кўчаларни
сув босди [https://uza.uz] → Самарқанд шаҳридаги айрим кўчалар сув
остида қолди.
Бу
ерда биз икки субъектни кўрамиз:
сув
ва
кўчалар
.
Тўғри, синтактик семантиклар бу
ерда иккинчи субъект
“кўчалар”
ни субъект эмас, балки иш
-
ҳаракат
модификаторларидан бири –
локатив деб қабул қилиш мумкин. Aммо иккинчи
гапда
“кўчалар”
субъект сифатида иштирок этмоқда. Сув остида қолиш
операциясида кўчалар бевосита ва фаол иштирок этган, улар сувнинг келишига
қаршилик кўрсатмаган, сувнинг келишига ёрдам берган, демак, улар иш
-
ҳаракатнинг бажарилишида сув билан тенг иштирок этган.
Яна
бир
мисол:
Имло
луғатининг
ўзида
имло
хатоси
бор
[http://old.xushnudbek.uz] → Имло луғатининг ўзи имло хатосига эга.
Бу гапда
конверсивлик
“бор”
ва
“эга”
предикатлари ёрдамида ифодаланган бўлиб, иш
-
ҳаракат субъектлари сифатида
“имло луғати”
ва
“имло
хато”
си хизмат қилади.
Биринчи гапда
“Имло луғатининг ўзида”
–
иш ҳаракат ўрни
–
локатив вазифасини
бажаради. Субъект эса
“имло хатоси”.
Бу ерда иш
-
ҳаракат йўқ, фақатгина
мавжудлик квантори бор, холос. Мавжудлик
“эгалик”
ёки
“тегишлилик”
ҳам бўлади.
Бор нарсанинг эгаси ҳам
бор бўлади, кимгадир тегишли бўлади. Ҳамма нарса, ҳатто
тоғлар, дарё, денгиз ва океанлар ҳам кимларгадир тегишли бўлади. Тўғри, агар
денгиз, саҳро, океан каби катта ҳудудлар ҳақида гап кетганда эгалик одатий
давлатларга тегишли бўлади. Тегишлилик, эгалик диққат марказига кўчса, собиқ
объект субъект ролини бажара бошлайди. Масалан
:
Менда китоб бор.
→ Китоб
меники.
Қуйидаги
Уйни қор босиб қолди → Уй қор остида қолди
[https://hordiq.uz]
гаплар жуфтлиги классик конверсивликни билдирувчи мисоллар қаторидир. Катта
қор ёғиб, тоғ ёқасидаги уйни босди. Уй катта қор остида маълум вақтгача қолиб
кетди. Конверсивликнинг асосий белгиларидан бири шуки
,
унда иш
-
ҳаракат
объекти фаоллашади ва субъект даражасига кўтарилади. Бу худди илмий тилдаги
мажҳул нисбат шаклининг
ясалишига ўхшайди.
A
ммо илмий тилдаги мажҳул
нисбат грамматик маънони ифодалаш учун сўзнинг синтетик шаклланиши,
аналитиклашуви ва сўз тартибининг ўзгариши билан кузатиладиган ҳодиса бўлса,
конверсивликда аҳвол сал бошқача. Бу ерда сўзловчи борлиқдаги воқеа
-
ҳодисаларни ифодалашда ўз муносабати, фикрини қўшиши билан характерланади.
Биринчи гап нейтрал тон, нейтрал мазмун, нейтрал мойиллик билан талаффуз
қилинган, яъни қор уйни босди гапини
қуйидаги пропозицияларда кўришимиз
мумкин
:
1) Қор уйни босди, биз буни билардик.
2)
Синоптиклар катта қор бўлади дейишганди.
3)
Уй ўзи жуда паст
-
да.
4)
Уйни баландроқ қуриш керак эди.
5)
Бу уйнинг эгаси ўзи шунақа, ландовур.
6)
Уйини қургани топган жойини
қаранг.
Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika
–
Зарубежная лингвистика
и лингводидактика
–
Foreign Linguistics and Linguodidactics
Issue
–
2
№
6 (2024) / ISSN 2181-3701
28
7)
Ҳозир
қишда уни қор босса, баҳорда сел ювиб ҳам кетади.
8)
Яхшиямки, бу нарса сен
ва менинг уйим билан содир бўлмади.
A
гар иккинчи вариант воқелашганда гап мазмуни ва пропозициялар ўзгариб
кетиши табиий:
1) Эҳ, яхши бўлмади
-
да.
4) Уйдагиларга қийин бўлди.
2) Қорларни тезроқ кураб ташлаш керак.
5) Уй совиб кетган бўлса керак.
3) Имконимиз бўлганда қарашардик.
6) Уйни эндигина битказган эди ва ҳ.
Кўриниб
турибдики,
конверсивлик
мантиқий
объектга
бўлган
муносабатларнинг ўзгаришига олиб келадиган лисоний
-
мантиқий ҳодисадир.
М.
Фармонов яримфиналда Акил Гжаков билан курашди
[https://uztag.info]
→
Акил Гжаков яримфиналда М.
Фармонов билан курашди → М.
Фармонов ва Акил
Гжаков курашишди
жумлаларида
биринчи иккита гап конверсивликка мисол
бўлади. Феълнинг биргалик даражаси шакли ишлатилган. Биргалик даражасининг
ишлатилганлиги ҳам иш
-
ҳаракат бажарувчиларининг бирдан кўпроқ эканлигидан
дарак беради.
“Курашмоқ”
иш
-
ҳаракати биргаликда бажарилади, кимдир фаол,
кимдир нофаол ва оқибатда кимдир ғолиб
чиқади ва буниси мағлуб бўлади.
Бу мисол шуниси билан қизиқ
-
ки бир конверсивлик ҳолати иккинчи бир
конверсивлик ҳолатига олиб келади. Кимдир ютади, кимдир мағлуб бўлади.
Конверсивликда мана шу семантик оппозиция сақланиб қолгани учун
“кураш”
шунақа нарсаки, унда
,
албатта, кимдир ютади, ҳар иккала курашчи ҳеч қачон
ютмайди, ютқазмайди
ҳам
.
Иккинчи томондан курашиш учун камида иккита одам бўлиши керак. Бир
киши ўзи билан ўзи кураша олмайди. Бу нарса агар хаёлот дунёси ҳақида бораётган
бўлса, унда инсоннинг ҳаёлий иккиланишига олиб келади. Курашмоқ учун объект
керак. Объект бўлмаса, курашиб ҳам бўлмайди.
A
гар натижа номаълум бўлса, ёки
аҳамиятсиз бўлса, унда ўзбек тилида, биргалик нисбатдаги феъл шакли ишатилади.
М.
Фармонов билан Акил Гжаков курашишди
.
Бу ерда гапирувчи учун ҳам, тингловчи
учун ҳам
“курашиш”
факти муҳим, натижа ҳеч кимни қизиқтирмайди. М.
Фармонов
ғалаба қозондими, Акил Гжаков
ғолиб
чиқдими фарқи йўқ.
Флеминг пеницилинни ихтиро қилди [https://www.trt.net] → Пеницилин
Флемингнинг ихтироси → Флеминг пеницилиннинг ихтирочиси → Пенициллиннинг
ихтирочиси Флеминг
жумлаларини
таҳлил қиларканмиз, биз мантиқий урғунинг ўз
жиҳатини ўзгартираётгани ва унинг гап мазмунига таъсир кўрсатаётганини
кўрамиз. Сўзловчи эътиборини Флемингнинг қилган ишлари жаҳон цивилизацияси
ёки соғлиқни сақлаш тизимига қўйилган тузуми ҳақида гапиришга қаратса,
биринчи гапни айтади. Aгар гап Флеминг ҳақида эмас, у ихтиро қилган нарса ҳақида
бўлса, Флеминг иккинчи планга чиқади. Учинчи ва тўртинчи гапларда эътиборни
Флеминга кўчириш ёки суҳбатни шу билан якунлаш нияти борлиги кўрилади.
Ифода эътибор марказининг кимга қаратилиши сўзловчи мулоқот ниятининг қай
тартибда бўлишини белгилайди.
Синдбод илон билан олишди [М.
Худойқулов, 1998: 13] → Илон Синдбод билан
олишди
жумласида конверсивлик субъект ва объектларнинг гапдаги ўрин
алмашиши орқали шаклланмоқда. Мантиқий урғунинг ўзгариши гап маъносини
бошқа феълларда ўзгартиргандек конверсив феълларда ҳам кузатилади. Мантиқий
урғу жойининг ўзгартирилиши билан ифода мақсади –
фокуснинг ўзгаришида
гапнинг синтактик структураси ўзгаришсиз қолади. Aммо конверсив феъллар
Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika
–
Зарубежная лингвистика
и лингводидактика
–
Foreign Linguistics and Linguodidactics
Issue
–
2
№
6 (2024) / ISSN 2181-3701
29
ишлатилганда гапда сўз таркиби ҳам гап иштирокчиларини семантик роллари ҳам
ўзгариб
кетади. Биринчи гапда олишувнинг ташаббускори илон, олишувнинг
сабабчиси илон, у бошлади бу олишувни, биринчи у ташланди ва Синдбод
ўзини
ҳимоя қилиш учун олишишга мажбур бўлди. Иккинчи гапда эса Синдбод
илонни
тутиб олишга уринди ёки ўзи билмаган ҳолда илонни чўчитиб юборди ва бу
тажовузкорона иш
-
ҳаракатга муносиб қаршилик кўрсатиш учун илон унга
ташланди.
Мана, бир қарашда оддийгина икки гап ортида қанчалик кўп маъно ётади.
Фақатгина лингвистик интерпретациягина бу имплицит маъно хусусиятини очиб
бериши мумкин.
Қўриқхона
инспекцияси
ушбу
зоналарни
қўриқлайди
[https://lex.uz/uz/docs/422811]. → Ушбу зоналарни қўриқхона инспекциясига
қўриқлатишади
конверсив жуфтлигида каузативлик
маъноси бор. Инспекция ўша
зонани қўриқлайди. Бу уларнинг вазифаси. Бу вазифа уларга юклатилган. Бунинг
учун улар маош олади. Бу нолисоний маълумотларнинг барчаси юқоридаги
гапларда берилган. Бу гап конверсивликнинг айрим турлари
каузатив
конструкциялар ёрдамида пайдо бўлишини далиллаш мақсадида берилди.
Қуйидаги
жумлада конверсив хусусиятга эга
бировга оталиқ мавқеида бўлиш
бирикмаси таржимада
бировни отадек кўриш
маъносида тавсифланар экан,
аслиятда хизматкор Ҳасаналининг оила аъзоларига нисбатан оталарча муносабати
таржимада оиланинг ҳам уни оталарча қабул қилганлиги сифатида ифодаланмоқда.
... бизнинг оиламизга оталиқ мавқиъида туриб, яхшиликдан бошқани соғинмай
келасиз [А.Қодирий, 2019: 26].
... my entire family has considered you a paternal soul guiding us all, because you wish
us only goodness and nothing else [M. Reese, 2018: 44].
Бу жуфтликда хизматкор ва оила орасидаги муносабат ҳақида
гап боради. Гап
шундаки
,
бу
хизматкор бекорга бу оилага оталарча муносабатда эмас, оила
аъзолари ҳам унга мурувват кўрсатиб ўз
қариндошидек қабул қилган.
Аслиятда ҳам
таржимада ҳам оила ва хизматкор ўртасидаги ўзаро илиқ муносабат яққол кўрсатиб
берилган.
Уларнинг барча фаолияти
бир мақсад, оила жипслиги
учун хизмат
қилади.
Ўзбек тилида локатив элементнинг субъект
вазифаси келиши кўп учраса,
таржимада унинг объект даражасига
тушиши орқали ҳосил қилинган конверсив
таржима усули кўп кузатилди:
Саҳн ва бинолар киши зотидан бўш [А. Қодирий, 2019: 30].
No one is present in the yard or the encompassing building [M. Reese, 2018: 47].
... ҳавли юзи ва уйлар хотинлар билан тўлған ... [А.Қодирий, 201
8: 56].
Wives crowded all the rooms and the entire Ich Kari [M. Reese, 2018: 71].
Суд ишни кўриб чиқди
[https://advokatnews.uz]
→ Иш судда кўриб чиқилди
конверсив
жуфтлигида биринчи
гап
аниқ
нисбатдаги
феълли
қисмга
эга
бўлса
,
иккинчи
гапда
биринчи
гапдаги
тўлдирувчи
субъект
позициясига
кўчиб
ўтади
.
Китоб инсонга билим беради [
https://www.standart.uz/ru/news]
→ Инсонлар
китобдан билим олади
жуфтлигида эса
конверсивлик қуйидаги
воситалар билан
ифодаланади:
–
феълларнинг луғавий маънолари орқали;
–
воситасиз тўлдирувчи субъект вазифасини бажаради;
Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika
–
Зарубежная лингвистика
и лингводидактика
–
Foreign Linguistics and Linguodidactics
Issue
–
2
№
6 (2024) / ISSN 2181-3701
30
–
гапдаги сўзлар тартиби сезиларли даражада ўзгаради;
–
гапда антонимик жуфтлик ишлатилади.
Ота
-
оналар фарзандларига тарбия беришлари керак [
http://fitrat.uz
] →
Фарзандлар ота
-
оналаридан тарбия олишлари керак
жуфтлигида конверсивликка
қуйидаги амаллар ёрдамида эришилади.
–
феълнинг луғавий маъноси ўзгаради;
–
воситали тўлдирувчи гапнинг эгаси вазифасини бажаради;
–
гапда сўз тартиби ўзгаради
;
–
гапда антоним жуфтлик ишлатилади.
Синфдоши Муроджон билан дўстлашди [
https://xs.uz
] → Муроджон синфдоши
билан дўстлашди
жумласида конверсивлик қуйидаги амаллар ёрдамида воқеланади:
–
субъект ва объект ўзаро ўринларини алмаштиради;
–
феъл кесим ўзгаришсиз қолади
.
Уэйн ўйнай олмаган вақтларда жамоага сардорлик қилади [https://stadion.uz]
→ Жамоанинг сардори –
Уэйн → Уэйн –
жамоа сардори
жуфтликларида конверсивлик
қуйидаги воситалар ёрдамида воқеланади:
–
номинализация содир бўлади
;
–
бу ерда иш
-
ҳаракат
белгига айланади
;
–
феълли гап отли гапга айланади;
–
боғловчи феъл ишлатилмайди.
Душманни қонга ботириб, қувиб чиқарамиз [Ойбек, 1976, 70]
жумласида 2 та
пропозиция бор. 1)
Душман қонга ботади. 2) Биз қонга ботирамиз.
Бу ерда одамлар
(душманни
қонга) ботиради. Бу ҳолатда конверсивлик очиқ ойдин кўриниб
турибди, яъни
“Душман қонга ботади → Биз душманни қонга ботирамиз”.
Бу ерда
конверсивликнинг борлигига яна бир сабаб шуки, агар биз бўлмасак, душман қонга
ботмас эди.
Эрмон бува унга хат ёздиради
[Ў. Ҳошимов, 2015: 73]
→ У хат ёзади
мисоллари
жуфтлигида биз
“ёзмоқ”
феълини икки грамматик нисбат шаклида учратамиз.
У биринчи гапда каузатив нисбат
(биргалик нисбат) ва иккинчи гапда аниқлик
нисбат.
Ёздиради
→
ёзади.
Биринчи гапдаги грамматик эга –
каузатор, (у ёзишга
мажбур қилди). Иш
-
ҳаракат субъекти эса воситасиз тўлдирувчи
бўлиб келяпти –
у
ёзади
. Демак, бир иш
-
ҳаракатнинг бажарилишида 2 та шахс иштирок этмоқда.
У хат ёзади
жумласида
эса, иш
-
ҳаракат бевосита, бировнинг буйруғисиз ва истак
-
хоҳишисиз амалга оширилади.
Оёқ босган еринг текисми, ўнқир
-
чўнқирми эканини ҳам билиб бўлмайди [Ойдин,
1967: 5]. Бу хабарни профессорга билдирдим [Ойдин,
1967: 89].
Бирор нарсани билиш учун уни кимдир билдириши керак. (
Билди –
билдирдим
). Аммо шу билан бирга, бу ягона ҳолат эмас. Бирор нарсани билиш учун
уни субъектнинг ўзи бировнинг ёрдамисиз бевосита ўзи ўрганиб олиши ҳам
мумкин. Аммо бу ҳолатда феъл ифодалаётган конверсивлик вазифаси реализацияга
учрамайди. Фақат биринчи ҳолатда конверсивлик кузатилади.
Идишга 40 ёки 80 кг асал сиғади [Д.Р.
Жўраева, 2021: 23] → Идишга 40 ёки 80 кг
асал қуйиш мумкин
жумласидаги кесимни
сиғдириши мумкин
шаклига
ўзгартиришнинг имкони мавжуд, масалан:
Машинанинг бензин баки олтмиш литр
бензинни сиғдириши мумкин
каби.
Печка иссиқликни сақлаб туради [http://www.gumer.info] → Печкада иссиқлик
сақланиб туради
жуфтлигида иккинчи гап мажҳул нисбатда берилган, биринчи
Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika
–
Зарубежная лингвистика
и лингводидактика
–
Foreign Linguistics and Linguodidactics
Issue
–
2
№
6 (2024) / ISSN 2181-3701
31
гапда печка диққат марказида турган бўлса, иккинчи гапда диққат марказига
иссиқлик ўтади. Ҳар икки ҳолда печка ва иссиқлик, яъни манба ва маҳсулот диққат
марказида қолаверади.
Унинг оёғи этикка сиғмади [http://www.gumer.info] → Этик унинг оёғига
сиғмади
жумлаларида
феъллар аниқ нисбатда бўлиб, уларнинг субъектлари
“оёқ”
(орган) ва
“кийим”
(
инструмент) бир хил вазифани бажарган, яъни тананинг бир
қисми (
оёқ
) ва уни эҳтиётловчи қурол (
этик
) вазифаси тенглашади. Лекин бу
тенглик жуда нисбий бўлиб, уни абсолют даражасига кўтариб ҳам, уни бошқа сўз
билан алмаштириб ҳам бўлмайди. Масалан:
Унинг оёғи
этикка
сиғди, аммо этик
унинг оёғига сиғмади.
Бу гап мантиқан нотўғри.
Ўрмон ҳар хил шовқинларга тўлди [
http://www.bokorlang.com
] → Ҳар хил
шовқинлар ўрмонни тўлдирди
конверсив жуфтлигида
ўрмон
ва
шовқинлар
субъект
вазифасида келиб бир хил маънони ифодалашга хизмат қилмоқда. Бу ерда
синтактик синонимия ҳодисаси ҳам бор. Айнан ўша синтактик синонимия
“тўлмоқ”
–
“тўлдирмоқ”
конверсив жуфтлиги оппозицияси томонидан яратилган.
Иш унинг бир кунлик вақтини олди [https://ozlib.com]
→ Унинг бир кунлик вақти
ишга кетди
жуфтлигида конверсивлик сўзларнинг луғавий маъносидаги фарқлар
ёрдамида ифода қилинди.
Қоғоз
сиёҳни ўтказади [https://www.bibliofond.ru] → Сиёҳ қоғоздан ўтиб кетади.
Бу ерда субъектнинг хусусияти (сув ўтказиш хоссаси) конверсивликни пайдо
қилган. Қоғоз сиёҳни сингдириб олса, сиёҳ қоғоз орқали ўтиб кетади.
Ўзбек тилида бирор ҳолатни ифодалашда феълларнинг ўтимсиз шакли
кўпроқ қўлланса, инглиз тилида феълнинг ўтимли шакли кенгроқ қўлланилишини
қуйидаги мисолларда қараб чиқамиз:
Отабекнинг пишиллаб ухлаган товушини эшитиб бир даражада тинчланди
[А.Қодирий, 2019: 25].
Otabek’s steady breathing had
satisfied his fears [M.Reese, 2019: 42].
Марғилон ҳавоси ёқмади [А.Қодирий, 2019: 26].
He does not like the weather in Margilan [M. Reese, 2018: 43].
“Андишаси ортмоқ” шаклидаги ўтимсиз феъл таржимада “андишасини
орттирмоқ” (increased anxiety) шаклида ўтимли тарзда ўгирилмоқда ҳамда ўзбек
тилидаги вариантда Ҳасанали нуқтаи назаридан айтилган фикр таржимада
Отабекнинг ҳолатидан келиб чиқиб ифодаланган:
Бу ҳолатдан Ҳасаналининг андишаси ортиб, бекнинг бунчалик ангравланишига
қандай маъно беришини билмас эди [А.Қодирий, 2019: 23].
His vacant stare only increased
Hasan Ali’s
anxiety. Hasan Ali did not understand
Otabek’s condition [M.
Reese, 2018: 40].
Қуйидаги
мисолда аслиятда қаҳрамоннинг ўз ҳолатидан келиб чиқиб
тасвирлаган вазияти таржимада қарама
-
қарши нуқтадан, яъни тингловчи
томонидан туриб тасвирланган. Ўзбек тили сўзлашув маданиятига кўра, киши ўз
ҳолатидан келиб чиқиб вазиятни ифодалаш кўп қўлланилади. Масалан, андиша
юзасидан
безовта қилмаяпманми
дейиш,
безовта бўлмаяпсизми
дейишдан кўра
кўпроқ учрайдиган ҳолат:
Хомушлигим сизга ҳам сезилдими
, ... [
А.Қодирий, 2019: 26
].
“
You must be feeling my depression as well
…
[M. Reese, 2018: 43].
Тилни билиб, нутқий этикет бирликларини билмаслик ҳам мулоқотнинг
муваффақиятсиз бўлишига олиб келади. Мулоқот муваффақиятсизлигини олдини
Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika
–
Зарубежная лингвистика
и лингводидактика
–
Foreign Linguistics and Linguodidactics
Issue
–
2
№
6 (2024) / ISSN 2181-3701
32
олиш мақсадида баъзан таржима кўчимлари тил меъёрини сақлайди. Масалан,
совға келтирган инглиз меҳмонига ўзбек тилига хос мулозамат шаклидаги
“Шарт
эмас эди, нега нарсалар кўтариб юрибсизлар?”
этикет бирикмасини сўзма
-
сўз
“We
don’t need that. Why have you brought these things?”
шаклида мурожаат этикетида
прагматик хатога йўл қўйиб таржима қилганимизда,
“Бизга бу нарсалар керак эмас,
нега олиб келдингиз”
тарзида тушунилиши оқибатида ноқулайлик юз бериб, буни
эшитган меҳмонларнинг қиёфаси бирдан тундлашиб, ноқулай
аҳволда қолиши
аниқ. Бунда биз инглиз тили меъёрига мос шакл топиб ёки гап структурасини
ўзгартириб, масалан,
“Эътибор учун катта раҳмат”
шаклида
таржима қилишимиз
мумкин
[Ҳ.
Турдиева, 2020: 135
-136].
Ўзбек тилидаги конверсив хусусиятга эга атамаларнинг
лингвокультурологик
жиҳати қариндошлик атамаларининг қўлланилишида яққол намоён бўлади. Айниқса,
улар мурожаат сўз сифатида қўлланилганда муаммо келтириб чиқаришига иккита
асосий сабабни кўрсатиш мумкин. Мурожаатларнинг аксарияти хос сўзлар мақомида
туриши ва уларнинг нутқ маданияти таркибий унсурлари сифатида эътироф
этилиши. Масалан,
“ойим”
мурожаати аёллар исмларининг таркибий қисми сифатида,
албатта, транслитерация қилинади, аммо нутқда якка мурожаат шакли сифатида
ишлатилганда (
ойи, ойим
–
ҳурматлаш, улуғлаш маъносида) функционал аналогдан
фойдаланиш таржима ўқувчисини ортиқча юкланишдан асрайди [Н.
Досбаева, 2021:
24]. Мисолга мурожаат қиламиз:
Ойим
...
Ойим
!...
–
деди ҳожи. –
Қўзғалманг, ойим... қўзғалманг!
[
А.
Қодирий
, 2019: 405]
My ayim
…
my child
… –
he said.
–
Don’t be alarmed,
ayim
, please … [К.
Ермакова, 240
].
Oh, my daughter, my daughter
–
Khoji said.
–
Don’t stand up,
my daughter
… [И.
Тухтасинов, 377
].
My mother, my mother! Said Hajji.
–
Don’t move,
my mother
… [M.
Reese, 2018: 413].
Юқоридаги мисолда таржима тилида
my child, my daughter
функционал
муқобил бирликларини танлаш ушбу мурожаат тури учун мақбул ечим бўлмоқда.
“Ойим”
нинг “
mother
” сифатида нотўғри ўгирилиши натижасида аслият тилида
отанинг қизига нисбатан мурожаати таржима тилида фарзанднинг онасига
нисбатан мурожаатига айланиб қолган ҳолатига ҳам гувоҳ бўлдик. Назаримизда,
ойим
мурожаат сўзи
my sweetie
тарзида таржима қилинганда лингвокультурологик
жиҳатдан маъно уйғунлиги сақланган бўларди:
My sweetie
…
my sweetie
… –
said Hajji.
–
Don’t be alarmed,
my sweetie
, please …
[
таржима муаллифники
].
Лингвокультурология маданиятнинг тилда акс этиши экан у, албатта, кишининг
нутқий фаолиятига таъсир этади. Натижада, баъзан, қўпол, ёқимсиз сўзларнинг ўрнига
юмшоқроқ ва мулойимроқ эвфемизмлардан фойдаланишимизга тўғри келади.
Конверсив сўзлар доирасида ҳам эвфемизларнинг учраши конверсивлик ҳодисасининг
яна бир қиррасини намоён қилади. Қуйидаги жумлада
туғмоқ –
туғилмоқ
конверсив
сўзларининг ҳар иккала тилда эвфемизм
дунёга келтирмоқ–дунёга келмоқ
шаклида
қўлланилганига гувоҳ бўламиз:
Моҳирабонудан икки ўғил ва икки қиз дунёга келиб, тўнғучи Азизбек ...
тўртинчиси бизнинг Зайнаб эди [А.Қодирий, 2019: 384].
Mohira Bonu had brought two sons and two daughters into the world the eldest son
being Azizbek … and the fourth, our Zaynab [M. Reese, 2018: 392].
Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika
–
Зарубежная лингвистика
и лингводидактика
–
Foreign Linguistics and Linguodidactics
Issue
–
2
№
6 (2024) / ISSN 2181-3701
33
Ўзбек тилидаги конверсив бирликларнинг яна бир
лингвокультурологик
жиҳати
–
бу миллий
-
маданий хусусиятли сўзлар билан тил бирлиги ясалиши
ҳолати, масалан,
талоқ қилмоқ, кундош бўлмоқ, қуда бўлмоқ.
... балки бизга қуда
бўлмоққа
энг мувофиқ кишилар эди [А.
Қодирий, 2019: 148].
I consider them both worthy of the title quda [M. Reese, 2018: 160].
Олим понсадбошилар: Юсуфбек ҳожига қуда
бўлар
эканмиз деб... Ўзбек ойим ҳам
муомалани қудаларча қилди [А.
Қодирий, 2019: 146].
Olim Ponsad’s family lavished attention on her, dignifying her position
as quda to the
renowned Yusufbek Hajji … Uzbek Oyim
behaved as if they were already relatives, assuring
her future in-laws [M. Reese, 2018: 157].
... ўзларича бир жойга қудалашмоқчи
бўладирлар. Қудалашиш
учун уйларига
келган совчи ва қуда хотинларнинг олдиларига келиб бетларига айтадир …
[А.
Қодирий
, 2019: 387].
… attempting to bring about
an engagement
they found suitable. But, when …
matchmakers, in-laws and wives all arrived at their house as their future relatives, she would
approach them boldly, saying to their faces … [M. Reese, 2018: 394].
Тўрга Офтоб ойим ва Моҳира қудачалар
ўлтурдилар [А. Қодирий, 2019: 176].
Oftob Oyim and Mohira
–
the female-in-laws
–
had taken the seats of honor [M. Reese,
2018: 348].
Андиша сўзининг ўзбек миллий концептлари доирасидаги аҳамияти ва бошқа
концептлар (уят, шарм
-
ҳаё, юз
-
хотир, қўрқув, онг, қадрият, сабр
-
тоқат, иймон)
билан алоқаси бир мунча кенг ва мураккаб. Андиша
қилиш ҳолати нафақат
кишининг индивидуал хусусиятлари, балки атроф
-
муҳит, дунёқараш, миллий
менталитет билан ҳам боғлиқлиги жиҳатидан ўзига хослик касб этишлиги
қуйидаги мисолларда ўз аксини топган:
... айниқса, бу гал қайин ота, қайин оналаридан андиша қилибдир
[А. Қодирий,
2019: 178].
... to a feeling of shame toward his in-laws [M. Reese, 2018: 188].
Мусурмонқул жанобидек бир баҳодирдан андиша қилмай
унинг душманларини
сарфароз айлаб дўстларини ғамгин қиладирлар [А.
Қодирий, 2019: 126].
Paying no heed to the warrior, His Highness Musulmonqul, they make glad his enemies
and mournful his friends [M. Reese, 2018: 136].
Андишанинг имон, диний эътиқодга боғлиқ жиҳати
ҳам
мавжудки ёмон
сўздан тийилиш, жаҳлни жиловлай билиш, кучли нафратланиш ҳолатида бўлсада
қаттиқ шарт
-
шароитларни талаб қилувчи
талоқ қилмоқ
каби бирликларни
ишлатишдан четланиш ҳам катта сабр ва андишадан далолат беради. Бироқ қуйида
Зайнабнинг қилмишидан Отабекнинг ўз жаҳлини тиёлмаслиги вазиятнинг ўта
аянчлигидан
далолат
беради.
Бироқ,
таржимада
талоқ
сўзининг
лингвокультурологик жиҳати сақланмаганига гувоҳ бўламиз:
Кет Зайнаб, кет! Талоқсан, талоқ! [А.
Қодирий
, 2019: 405].
Go away Zaynab, go away! You are divorced, divorced! [M. Reese, 2018: 413].
Қуйидаги
ҳолатда таржимон
талоқ
сўзининг лингвокультурологик
жиҳатини транслитерациядан фойдаланиб сақлаб қолишни ният қилган:
Отабек ўз
-
ўзидан андини талоқ
қилиб юборадир ...
[
А.
Қодирий
, 2019: 176].
Otabek will immediately demand talaq from that lowborn [M. Reese, 2018: 187].
Қуйида
конверсив сўзлар воситасида вужудга келган тескари муносабатли
маънодош жумлаларга мисоллар келтирамиз (1
-
жадвалга қаранг):
Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika
–
Зарубежная лингвистика
и лингводидактика
–
Foreign Linguistics and Linguodidactics
Issue
–
2
№
6 (2024) / ISSN 2181-3701
34
1-
жадвал
Конверсив муносабатли жумлалар
№
Конверсив сўз
Конверсив сўзнинг жуфти
1.
Овозлар унинг ҳайқириғини
кўмиб
кетди.
Унинг ҳайқириғи овозлар ичида к
ўмилиб
кетди
.
2.
У кўзларини
олайтирди
.
Унинг кўзлари
олайиб кетди.
3.
Бирлашган Қироллик тўрт давлатни ўз
ичига олади.
Тўрт давлат Бирлашган Қиролликни
ташкил
этади.
4.
У китобни менга юз сўмга
сотди.
Мен ундан китобни
юз сўмга
сотиб олдим.
5.
Сўз янги маъно
касб этади
.
Сўзнинг янги маъноси
пайдо бўлади.
Сўзда янги маъно
пайдо бўлади.
6.
Ўзбекистон Эронга енгил
автомашиналар
экспорт қилади.
Эрон Ўзбекистондан енгил автомашиналарни
импорт қилади.
Ўзбекистондан Эронга енгил автомашиналар
экспорт қилинади.
7.
Деҳқон ерни эгасидан гектарига йилига
ўн миллион сўмдан ижарага
олади.
Ер эгаси ерни деҳқонга йилига гектарига ўн
миллион сўмдан
ижарага беради.
8.
Бу қотишма ўзидан олтингугурт
ажратиб чиқаради
.
Бу қотишмадан олтингугурт
ажралиб чиқади
.
9.
Рўзиқулни ишдан
бўшатишди.
Рўзиқул ишдан
бўшатилди
. Рўзиқулни ишдан
ҳайдашди
.
Рўзиқул ишдан
ҳайдалди
.
10.
Бу гул ёқимли ҳид
таратади
.
Бу гулдан ёқимли ҳид
таралади.
11.
Лампа ўзига хос майин бир ёруғлик
тарқатади
.
Лампадан ўзига хос майин бир ёруғлик
таралар эди
.
12.
Вулқон кучли лава оқимни
чиқариб
ташлади
.
Вулқондан кучли лава оқими
чиқариб
ташланди
.
13.
Ёнғинлар дарахтлар ва ўсимликларга
жуда катта
зарар етказди
.
Ёнғинлардан дарахтлар ва ўсимликларга
жуда катта
зарар етказилади
.
14.
Коньюктура бозордаги нархларни
белгилайди.
Бозордаги нархлар коньюктурага қараб
аниқланади
.
15.
Китоб сўз
боши билан
бошланади
.
Сўз
боши китобни
бошлаб беради.
16.
Нонга ёғ
суртмоқ.
Ёғни нонга
суртмоқ.
17.
Бу завод нефтни қайта ишлаб бензин
олади
.
Бу завод нефтдан бензин
олади.
18.
Салвадор президенти ҳокимиятни
ҳарбийларга
топширди
.
Салвадорда ҳарбийлар президентдан
ҳокимиятни
тортиб олди
.
19.
Равшан бу ҳақда менга
гапириб берди
.
Мен бу ҳақда Равшандан
эшитдим.
20.
Мен Сарвардан бир ойда қайтариш
шарти билан 500 минг сўм
қарз
олдим.
Сарвар менга бир ойда қайтариш шарти
билан 500 минг сўм
қарз
берди
.
Бу конверсивлар бир
-
биридан тузилиши, маъноси ва бажарган вазифасига
кўра фарқ қилади. Уларнинг барчасида кузатиладиган умумий ўхшатишлик бу –
ҳукмни вербаллаштириш даврида, ҳукмнинг ифодаланиш усулларининг
характерини белгилашда тингловчи ёки ўқувчининг эгаллаган позициясининг ҳар
хиллигидир. Кузатиш нуқтасининг ўзгариши нуқтаи назарнинг ўзгаришига ва
кузатилаётган воқеа ҳодисаларнинг табиати ва моҳиятини тушунишга олиб
келади.
Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika
–
Зарубежная лингвистика
и лингводидактика
–
Foreign Linguistics and Linguodidactics
Issue
–
2
№
6 (2024) / ISSN 2181-3701
35
Демак, конверсивларнинг ўзига хос хусусияти иш
-
ҳаракат ва ҳолатнинг икки
томонлама талқини имкониятининг мавжудлиги экан, бу хусусият жаҳон тиллари
учун умумий бўлиб у тилга тегишли эмас, балки мантиққа
тегишли нарса эканлиги
ўзбек тили мисоллари таҳлилида ҳам ўз исботини топмоқда.
Конверсив талқиннинг характерли жиҳати шунда
-
ки, унда сўзловчи
борлиқдаги воқеа
-
ҳодисаларни ўз муносабати, фикрини қўшиш орқали ҳам
ифодалаши мумкин.
Конверсивлик ҳодисасининг функционал
-
семантик ва лингвокультурологик
хусусиятлари ва уларни таржима қилиш жараёнида кузатиладиган ўзига хосликларни
атрофлича таҳлил қилиш қуйидагиларни хулоса қилиш имконини беради:
–
таржимада конверсив бирликларни лингвокультурологик ёндашув
асосида
ўрганишга қўйиладиган асосий вазифалар конверсив сўзларнинг маданиятлараро
мулоқот доирасидаги роли ва конверсивлар лингвокультурологик компонентли
лексика сифатида тадқиқ қилинишидан иборат бўлиши лозим.
–
конверсив бирликлар борасида ягона таснифий тизим яратилмаган,
мавжудларининг аксарияти уларни муқобилсиз лексикадан аниқлаш имконини
бермайди, шу сабабли таржимашуносликнинг атамалари қаторига, конверсив
бирликлар таржимасига оид, Л.С.
Бархударовнинг
“тасодифий ҳодиса”
атамаси
остида унга мазмунан мос келувчи конверсив бирликларни киритиб, конверсивлик
тушунчаси таржимашуносликда ўзига хос табиатга эга ҳодиса эканлигини
таъкидлаймиз.
–
тилнинг лингвистик ва экстралингвистик омиллар ҳисобига динамиклик
хусусиятга эгалиги туфайли конверсивлик ҳодисасининг
тадқиқини кўп аспектли
ёндашувдан фойдаланган ҳолда олиб бориш мақсадга мувофиқдир.
–
инглиз тилидан ўзбек тилига бадиий асарлар таржимаси таҳлилида
аниқланадиган конверсивлар тадқиқи учун қиёсий, чоғиштирма, компонент таҳлил
методларидан ҳамда концепт ва тушунчаларнинг лингвокультурологик ва
лингвистик талқин амалларидан фойдаланиш мақсадга мувофиқ бўлади.
–
конверсивликнинг мавжудлигига сўзнинг маъносини тушунтиришга
қаратилган кенг ёйиб берилган тавсифловчи ҳамда сўз мазмунини очиб беришга
қаратилган кенг синонимик қатор ёрдам беради. Бадиий дискурсда лексик
бирликнинг конверсив эканлигига ойдинлик киритиш учун ишлаб чиқилган
мезонларга асосланиб хулоса чиқариш лозим.
–
аслият тилидаги конверсив бирликларнинг мавжуд бўлиши кўплаб
омилларга боғлиқ
бўлиб, уларга ижтимоий турмушдан бошлаб, миллий характер
чизгилари, урф
-
одатлари, кундалик фаолияти, муомала маданияти, турмушнинг
географик шароитлари, ўсимлик ва ҳайвонот олами, маданий фонд сингари қатор
лингвистик ва экстралингвистик шарт
-
шароитлар киради. Шу сабабли
конверсивларни аниқлаш ва тавсифлаш жараёнида унинг лингвокультурологик
компонентини юзага чиқариш орқали таҳлил олиб бориш таржима ишини
енгиллаштиради.
–
матн ичида конверсивнинг маъносини тўлдириш учун таржимон танлаган
сўз вақтинчалик муқобил бўлиши ёки давр ўтиб турғун эквивалент мақомини
олиши мумкин. Таржима тилидаги конверсив сўзнинг қанчалик адекват
воқеланганлиги таҳлил қилишдан аввал аслият тилидаги конверсив бирликнинг
тегишли семема таҳлилини ўтказиб олиш самарали ҳисобланади. Бунда ўзбек
тилидаги лексеманинг энг охирги таржима ва изоҳли луғатларда берилган
семемаларни мослик нуқтаи назаридан таҳлил тестлар ўтказиш ва тегишли
контекстда қўлланиш ҳолатлари таржима учун муқобил, доминант лексемани
аниқлашга хизмат қилади.
Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika
–
Зарубежная лингвистика
и лингводидактика
–
Foreign Linguistics and Linguodidactics
Issue
–
2
№
6 (2024) / ISSN 2181-3701
36
ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР РЎЙХАТИ:
1.
Бархударов Л.С. Язык и перевод (Вопросы общей и частной теории
перевода). –
М.: «Междунар. отношения», 1975. –
240 с.
2.
Досбаева Н.Т. Ўзбек насрий адабиётидан инглиз тилига таржималарнинг
лингвокультурологик таҳлили. Фил. фан. док. дисc. автореф. –
Т.: 2021. –
74 б.
3.
Тухтасинов И.М. Таржимон тайёрлашда касбий компетенцияларни
эквивалентлик ҳодисаси асосида ривожлантириш. Пед. фан. док. (DSc) дисс. –Т.:
2018.
–
242 б.
4.
Турдиева Ҳ.К. Нутқий этикет бирликларининг лингвопрагматик тадқиқи.
Фил. фан. бўйича фал. док. дисс. –
Тошкент, 2020. –
167 б.
5.
Жўраева Д.Р. Асаларичилик. –
Тошкент. “Тасвир” нашриёт уйи. Агробанк
АТБ, 2021. 96 б.
6.
Hoshimov O‘. Dunyoning ishlari: Qissa va hikoyalar / O‘. Hoshimov. –
T.: Yangi asr
avlodi, 2015.
–
336 b.
7.
Lyons J. Semantics. Cambridge university press, 1977.
–
386 p.
8.
Palmer F. Semantics. A new outline. Semantics.
–
M.: VSh, 1976.
–
164 p.
9.
Ойбек М.Т. Мукаммал асарлар тўплами. Еттинчи том. Олтин водийдан
шабадалар. –
Т:. “Фан” нашриёти, 1976. –
544 б.
10.
Ойдин (Собирова Манзура) Ҳикоялар. –
Т.: 1967. –
189 б.
11.
Сафаров Шахриёр Сафарович, Бушуй Татьяна Анатольевна О
цельнооформленности сложного слова и словосочетания // Acta Linguistica
Petropolitana. Труды института лингвистических исследований. 2007. №1. URL:
https://cyberleninka.ru/article/n/o-tselnooformlennosti-slozhno-go-slova-i-
slovosochetaniya (дата обращения: 06.11.2024).
12.
Сафаров, Ш. (2021). Тил бирлиги ва воқелик муносабати. Иностранная
филология: язык, литература, образование, 2(79), 5
-8.
13.
Сафаров, Ш. (2021). Об англосаксонских устойчивых сочетаниях.
Иностранная филология: язык, литература, образование, (1 (78)), 7
-10.
14.
Худойқулов М. Синдбоднинг янги саргузаштлари: (Замонавий эртаклари /
Муҳаррир Ш. Соатова. –
Т.: “Чўлпон” нашриёти, 1998. –
104 б.
15.
Bakiev, F. (2024, February). LEXICAL CORRESPONDENCE ISSUES IN UZBEK-
ENGLISH TRANSLATION STUDIES. In Conference Proceedings: Fostering Your Research
Spirit (pp. 478-481).
16.
Qadiriy A. Days Gone By. Translator: Ermakova C. Karimov foundation, 2018.
–
349 p.
17.
Qodiriy
A. O’tgan kunlar. –
T.: Ilm-ziyo-zakovat. 2019.
–
432 b.
18.
Qodiriy A. O‘tkan kunlar: Bygone Days.
Translator: Reese M.E.
–
Nashville TN,
2018.
–
495 p.
19.
https://daryo.uz
20.
https://uza.uz
21.
http://old.xushnudbek.uz
22.
https://hordiq.uz
23.
https://uztag.info
24.
https://www.trt.net
25.
https://lex.uz/uz/docs/422811
26.
https://advokatnews.uz
