Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika
–
Зарубежная
лингвистика
и
лингводидактика
–
Foreign
Linguistics and Linguodidactics
Journal home page:
https://inscience.uz/index.php/foreign-linguistics
Review of modern children’s books in Uzbekistan
Rukhsora TULABAYEVA
1
, Alexey ROTANOV
2
Tashkent State University of the Uzbek Language and Literature named after Alisher Navoi.
National University of Uzbekistan named after Mirzo Ulugbek.
ARTICLE INFO
ABSTRACT
Article history:
Received September 2024
Received in revised form
10 October 2024
Accepted 25 October 2024
Available online
25 November 2024
The article presents an overview of the achievements of modern
children's literature in the Republic of Uzbekistan, created in the
Uzbek language, focusing on the updated poetics in the works of
Mukhabbat Yuldasheva and Gulnoz Tadjiboeva. Furthermore, the
article examines Russian-language children's literature in Uzbekistan,
addressing works for various age groups. The authors conclude that
translation activities are essential for enhancing the exchange of
experiences between the two components of the existing literary
process, which will ultimately enable Uzbekistan's children's
literature to fully integrate into global literary processes.
2181-3701
/©
2024 in Science LLC.
https://doi.org/10.47689/2181-3701-vol2-iss5
This is an open-access article under the Attribution 4.0 International
(CC BY 4.0) license (
https://creativecommons.org/licenses/by/4.0/deed.ru
Keywords:
children's literature of the
period of independence,
children's reading,
comics,
fairy tale story,
literature of Uzbekistan,
translations.
Ўзбекистонда замонавий болалар китоблари шарҳи
АННОТАЦИЯ
Калит сўзлар
:
мустакиллик даври болалар
адабиёти,
болалар мутолааси,
комикслар,
эртак
-
ҳикоя,
Ўзбекистон адабиёти,
таржималар.
Мақолада Ўзбекистондаги ўзбек тилида яратилган
замонавий болалар адабиёти ютуқлари ҳақида умумий
маълумот берилган. Муҳаббат Йўлдошева ва Гулноз Тожибоева
ижодининг янгиланган поэтикаси асосида таҳлиллар олиб
борилган. Шунингдек, турли ёш гуруҳлари учун Ўзбекистоннинг
рус тилидаги болалар адабиёти кўриб чиқилади. Натижада
муаллифлар таржима фаолияти мавжуд адабий жараённинг
икки компоненти ўртасида тажриба алмашишни кучайтиришга
каратилган бўлиб, бу Ўзбекистон болалар адабиётининг жаҳон
адабий жараёнларига яқинлашиши ҳамда интеграциялашувига
имкон беради, деган xулосага келади.
1
PhD, Associate Professor, Tashkent State University of the Uzbek Language and Literature named after Alisher Navoi
E-mail: binafsha-84@mail.ru
2
PhD, Senior Lecturer, Department of Russian Literary Studies, National University of Uzbekistan named after Mirzo
Ulugbek, Tashkent. E-
mail: Alexey.rotanov@gmail.сom
Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika
–
Зарубежная лингвистика
и лингводидактика
–
Foreign Linguistics and Linguodidactics
Special Issue
–
5 (2024) / ISSN 2181-3701
51
Обзор современной детской книги Узбекистана
АННОТАЦИЯ
Ключевые слова:
детская литература периода
независимости, детское
чтение,
комиксы,
рассказ
-
сказка, литература
Узбекистана, переводы.
В статье представлен обзор достижений современной
детской литературы Республики Узбекистан, создающейся на
узбекском языке на материале обновленной поэтики
произведений Мухаббат Юлдашевой и Гульноз Таджибоевой. А
в дальнейшем рассматривается русскоязычная детская
литература Узбекистана для разных возрастных групп. В итоге
авторы приходят к выводу, что переводческая деятельность
призвана усилить обмен опытом двух составных частей
существующего литературного процесса, что позволит детской
литературы Узбекистана окончательно интегрироваться в
мировые процессы.
Мустақилликнинг 20
-
йилларидан ўзбек болалар адабиётига эътибор бир қадар
юксалди. Бунда болалар адабиётини фақатгина китоб матнларидан иборат эмас, балки
бутун бир комплекс сифатида тушуниш, юксалтириш бирламчи вазифага айланди. Шу
қаторда болалар асарларини ўрганиш, тадқиқ этиш ҳам ривожланиб борди.
Мустақиллик даври ўзбек болалар адабиёти шакл ва мазмун жиҳатдан улкан
ўзгаришлар билан намоён бўлди. Бу давр болалар адабиётига янги образлар, қиёфалар,
янги муаммо ва масалалар, янгича услуб, умуман, янги замон ва макон руҳи кириб келди.
Бунда, албатта, болалар ёзувчиларининг ўрни ва хизмати беқиёс. Болалар ижодкорлари
яратган асарлари билан ёш китобхонлар қалбига йўл изладилар, уларнинг асарлари бир
қанча хусусияти билан мустақилликкача бўлган болалар адабиётидан фарқ қилди:
1.
Янги образлар, қиёфалар кириб келди.
2.
Техника тараққиёти билан боғлиқ унсурлар киритилди.
3.
Болалар учун илмий фантастик асарга асос солинди.
4.
Янги ғоялар билан бойиди.
5.
Болаларга аталган асарлар бевосита янгича дизайнда чоп этилди. Болалар
адабиёти дизайн ва мултимедия билан бевосита чамбарчас боғлиқ ҳолда шаклланди.
6.
Болалар адабиёти манбалари жамланган интернет сайтлари, мобил иловалар
яратилди.
Бу хусусиятларга қараб янги давр ўзбек болалар адабиёти қиёфасини бир қадар
тасаввур қилиш мумкин. Масалан машҳур ёзувчи Худойберди Тўхтабоевнинг “Телебола”,
“Пешонасига телевизор ёпишган бола”, “Қуёнлар мамлакати ва салтанати”, Анвар
Обиджоннинг “Алламазон” ҳақидаги тўплам асарлари, Анвар Обиджон, Т.Адашбоев,
Миразиз Аъзам, Р.Толипов, С.Барноев, Қ.Ўтаев, Ҳ.Имонбердиев, К.Турдиева, Абдураҳмон
Акбар, Дилшод Ражаб, Рустам Назар, Вали Аҳмаджон, С.Иноятов, Қўзи Исмоил, Зафар
Исомиддин, Эрпўлат Бахт каби ижодкорларнинг болалар адабиётига “янги ҳаво” олиб
киришлари билан эътибор қозонди.
“Ўтган асрнинг саксонинчи йилларида болалар ижодкорлари сертуйғу,
мушоҳадага бой асарлар ярата бошладилар. Улар ижодида янгича ёндашувларга
асосланган шаклий ранг
-
барангликдан ташқари, болани фавқулодда ўйлантириб, ҳаёт
ҳақида, ижтимоий муносабатлар борасида фикрлашга мажбур этадиган теран мазмун
сингдирилганини ҳам кўриш мумкин” [7, с. 20].
Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika
–
Зарубежная лингвистика
и лингводидактика
–
Foreign Linguistics and Linguodidactics
Special Issue
–
5 (2024) / ISSN 2181-3701
52
Мустақиллик даври болалар адабиёти прозаси ўзининг янги қиёфаси –
босқичига
етиб келди. Бу даврда ижодкорлар асарларини фақат матндан иборат эмас, мультимедия
шакллари билан бойитиб боришни йўлга қўйдилар. Улар яратган асарлар замонавий
дизайн
-
рассомчилик,
интернет сайтлари, мобил иловалар каби замон ютуқлари билан
ҳамнафас тарқала бошлади. Бу давр адабиёти вакилларига Саъдулла Қуронов, Муҳаббат
Йўлдошева, Қобилжон Шерматов, Гулноз Тожибоева каби ижодкорларни киритиш
мумкин.
Ўзбек болалар адабиётида шоир, ёзувчи, таржимон Муҳаббат Йўлдошеванинг ўз
ўрни бор. Унинг асарлари бугун кўплаб болаларниг севимли асарига айланиб улгурган.
Муҳаббат Йўлдошеванинг болаларга аталган китоблари кўплаб хорижий
давлатларда нашр этилган [3, б, 2] бўлиб, АҚШда дунё юзини кўрган
“Греат Даирй Ривер”
(“Лулу Пресс Инс”) ва “Греат Даирй Ривер” (“Амазон.
c
ом Ин
c
”) каби эртак тўпламлари,
Жанубий Кореяда нашр этилган “Принц страны Кохи
-
Коф” сценарийси (2013), “Мой
друг
-
облако” (2019), “
나의
구름
친구
”
(2019), “Мй
C
лоуд Фриендс” (2019) ва “Менинг булут
дўстларим” (2020) номли китоблари шу жумладандир.
Ёзувчининг
болалар учун ёзилга “Буюк сут дарёси” эртак
-
қиссаси бугунги кун
болалар адабиёти талабларига ҳамоҳанг тарзда ёзилган бўлиб, ушбу асарда болаларнинг
табиат билан, табиат ҳодисалари билан боғлиқ тасаввурлари, орзу
-
ҳаваслари, ўй
-
ҳаёллари акс этади. Булут билан дўст тутинган болакайнинг ёмғир, қор, чақмоқ, шамол
каби олам ҳодисаларининг пайдо бўлиши билан боғлиқ илк тасаввурлари ифода
қилинади. Маълумки, боланинг беғубор олами ўта жиддийликни, чуқур илмий
мушоҳадага эга фикрларни қабул қилмайди. Болалар
оламни
ўзлари истагандек тасаввур
қилади. Баъзан, катталар кўра олмаган нарсаларни болалар кўрадилар. Катталар ҳис
қилмаган нарсаларни болалар ҳис қиладилар. Асар қаҳрамони болакай –
Хуршид
осмондаги булутлар билан, боғдаги гуллар билан сўзлашар экан, бу
билан
болакайларнинг олам қалбини англашига лол қоласиз:
“Ҳой уйқучи, тур, турсанг
-
чи! –
қаттиқ чийиллаган овоздан Хуршид уйғониб кетди.
У
ён
-
атрофга қаради: ҳеч ким йўқ
-
ку! Қайта кўзини юмган ҳам эдики, бояги овоз
яна эшитилди. Овоз ҳовлидан келаётганди. Ким экан у чийиллаётган?..
Хуршид
гуллар сезиб қолмаслиги учун оёғининг учида юриб ҳовлига чиқди.
Хуршид
келяпти! –
ширирлашди гуллар. Бирпас баргларини шитирилатиб
маслаҳатлашишди
-
да, кейин қарор қилишди: –
Майли, Хуршид яхши бола, бизнинг
ёнимизда ўтириб, дунёдаги энг машҳур хонанданинг қўшиғини тинглаши мумкин...” [2, с.
72-73]
“Буюк сут дарёси” эртак
-
қиссасида жаҳон болалар адабиётида мавжуд қизиқарли
анъана –
болакайнинг бошқалар билмайдиган яширин, ғаройиб дўсти мавжудлиги бу
эртак
-
қиссанинг нафақат ўзбек, балки жаҳон болалари учун ҳам қизиқарли асар
бўлишига туртки беради. Жумладан, “Томда яшовчи Карлсон”, “Питер Пин” ёки “Сариқ
девни миниб” асаридаги Ҳошимжоннинг қалпоқчаси сингари ғаройиб қаҳрамон ва
деталлар бола табиатига хос ҳаёлот оламининг бойлиги, тасаввурнинг кенглигини
кўрсатади. Боланинг табиатидаги ҳаёлотга берилувчанлик, орзулар чексизлиги болалар
учун ижод қилаётган ижодкорнинг ҳамиша диққат марказида туради. Шу сабабли ҳам
болалар учун ёзиладиган асарларнинг кўпчилигида фантастик элементлар устунлик
қилади.
Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika
–
Зарубежная лингвистика
и лингводидактика
–
Foreign Linguistics and Linguodidactics
Special Issue
–
5 (2024) / ISSN 2181-3701
53
Фантастик
сюжет тасвири болалар адабиётига бироз бошқачароқ, ёрқинроқ ва
қизиқарлироқ тарзда кўчади. Бу ўринда адибанинг болалар учун ёзилган асарларида
фантастик сюжетнинг ўзи эмас, фантастик қаҳрамонлар, фантастик макон ва замон
хронотоплари ҳам устунлик қилишини таъкидлаб ўтиш зарур. “Буюк сут дарёси” да
Хуршиднинг дўсти Булут боланинг Хуршид билан битта мактабга бориши ёки аксинча,
Хуршиднинг осмон салтанати, Булутлар оиласига меҳмон бўлиб бориши қизиқарли ва
ишонарли қилиб тасвирланганки, бола китобхон бу саргузаштлар дунёсига беихтиёр
кириб боради. Булутнинг ерга тушиши, ёки одам боласининг булутлар ичида меҳмон
бўлиб юриши макон ва замон нуқтаи назаридан ҳақиқатга зид бўлса
-
да, лекин болалар
адабиётининг фантастик ва саргузашт элементларга эга бўлиши зарурати
нуқтаи
назаридан ушбу саргузаштлар асарни ҳаракатлантирган ричаг вазифасини бажарган.
Эртак
-
қиссада Булут Хола, Булут опа
-
сингиллар, Қасирға Бува, Катта ва Кичик Айиқ
оғалар, Бургут, Ой Момо, Шамол ота каби 10 дан ортиқ фантастик образлар мавжуд. Ушбу
образлар ҳам ўз фантастик вазифасини аъло даражада бажарган ва асар сюжетини
ҳаракатлантиришда
жонли гавдаланган.
“Саёҳатчи пингвинча” эртаги узоқ Жанубий Қутбда яшовчи оқ пингвинчанинг
Шимолий Қутбга қилган саёҳатига бағишланган. Эртакда пингвинчанинг саёҳати
давомида болага уммон ва уммон бўйида яшовчи жуда кўплаб жониворлар ҳақида
маълумотлар бериб кетилади. Пингвинча
уммондан сузиб ўтар экан, муз қирғоқларда
яшовчи тюлен, оқ айиқ, қушлар, балиқлар сингари кўплаб мавжудотлар билан мулоқот
қилади. Албатта, ушбу маълумотларин шунчаки ахборот сифатида ҳам болаларга
етказиш, айтиб бериш мумкин. Аммо, бир нарсани ёдда тутиш
керакки, мактабгача ва
кичик мактаб ёшидаги болаларнинг қалби ҳамиша орзу
-
ҳавасга тўлалиги, оламни
англашга, табиат билан тиллашишига ҳамиша интиқ эканини болалар ёзувчи
-
шоирлари
яхши биладилар. Олис уммонда, узоқ Муз ўлкаларида яшайдиган жониворларнинг
хатти
-
ҳаракати, сўзлашишлари, бир
-
бирига бўлган муносабатлари, ёрдами, ғамхўрлиги,
буларнинг ҳаммаси бола китобхон учун ниҳоятда аҳамиятли.
Эртакда
замон ва макон уйғун тасвирланган бўлиб, бу эртакни ўқиган кишига
воқеалар тасвирланган жойлар ва йил фаслларининг ернинг турли ҳудудларида турлича
кечиши ҳақида ҳам хабар бериб ўтади. Эртакда Яратганнинг энг гўзал мўжизаларидан
бири –
шимол ёғдуси тасвирланар экан, у ҳақда болаларнинг илк тасаввури
шаклланишига ҳам асос бўлган:
“... Қоп
-
қоронғи осмонни безатиб турган юлдузларнинг орасида ранг
-
баранг
шуълалар аввал яшилтоб
-
сарғиш тусда жилваланар, кейин аста
-
секин оқиш ва қизғиш
тусга кирар, ҳилпирар, гоҳ нурли устунларга айланар, гоҳ ёйилиб бутун осмонни эгаллар
эди.
–
Нима бу... –
аста шивирлади пингвинча кўзини нурлар ўйинидан узолмай.
–
Сенга шимол ёҳдуси ҳақида ҳикоя қилиб бергандим
-
ку, эсингдан чиқдими? –
гап
қотди оқ кит.
–
Хўш, қалай, шимол ёғдусини бир мартагина кўриш учун дунёнинг ярмини
кесиб ўтишга арзир эканми?
–
Арзийди... –
ҳамон шивирлаб деди пингвинча жилваси тобора сусайиб бораётган
нурлар ўйинидан кўзини узолмай. –
Яна шундай бўладими?
–
То баҳор келгунигача шимол ёғдуси такрорланаверади. Бу ерларда ҳозир қиш –
Қутб туни ҳукм суряпти...” [3, с. 67
-68].
Муҳаббат Йўлдошеванинг “Эркатой қовун” эртаклар тўплами ҳам замонавий эртак
жанрига бағишланган бўлиб, унда кичик эртаклар жамланган. Ушбу тўпламга кирган
Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika
–
Зарубежная лингвистика
и лингводидактика
–
Foreign Linguistics and Linguodidactics
Special Issue
–
5 (2024) / ISSN 2181-3701
54
эртаклар мавзу ва мазмун жиҳатидан ранг
-
баранг бўлиб, бола китобхонни турли
предметлар, уларнинг ҳаёти, ўй
-
ҳаёлларига ошно қилади. “Эркатой қовун” тўпламида
предметлар, сабзавотлар, мевалар, жониворлар ҳаётидан қизиқарли ва ибратли воқеалар
ўрин олган. Ушбу предмет ва кичик жониворларнинг ҳаёт тарзи болалар учун қизиқарли
бўлиш билан бирга уларнинг муносабатларидаги
ибратли воқеалар намуна
-
ибрат
вазифасини ҳам бажаради.
Янги
давр ўзбек болалар адабиёти намояндаси Гулноз Тожибоева 2008 йилда
болалар учун “Кулаётган
куёнча” эртаклар тўпламини нашр этди, сўнгра бир катор
замонавий мултимедиали болалар асарларини яратди: “Ўрмон эртаклари” (2006),
“Куладиган қуёнча” (2008), “Ўрмон
алифбоси” (2012), “Топишмоқлар –
Угадай и раскрась”
(ўзбек ва рус тилида, 2012), “Жайхун ва Аланга” (фантастик роман, 2018), “Эпчил
зағизғон” (2021), “Саёҳатчи кемача” (2022), “Меҳмондўст олмахон” (2022), “Новый дом
муравьев” (рус тилида, 2023), “День
рождения сороки” (рус тилида, 2023).
Гулноз
Тожибоеванинг эртак ва ҳикоялари рус, қозоқ, қирғиз, ветнам, инглиз,
корейс, белорус тилларига таржима қилиниб, “
DASH
” (Англия), “
Atunis Galaxsy Poetry
”
(Белгия), “
Sindh Courier
” (Покистон), “Нева”, “Камертон”, “Мастерская” (Россия),
“Автограф” (Украина), “Белая Скала” (Қрим Республикаси), “Дактиль” (Қозоғистон) ва
бошқа қатор давлатларнинг адабий журналларида чоп этиб келинмоқда.
Унинг
ижодида атроф
-
муҳит мавзуси асосий ўринни эгаллайди. Масалан, “Жайхун
ва Аланга” [1] фантастик романида Ўрта Осиё мамлакатлари учун фожеага айланган
муаммо
-
Орол денгизининг қуриши, жаҳон миқёсидаги муаммолардан бири
хисобланади. Бу каби экологик муаммолар
болаларга содда, бадиий тилда етказилган.
Ўзбекистон
Республикасида рус тилидаги замонавий болалар китоблари билан
боғлик вазият эса аксинчадир. Китоб бозорининг катта сегментини рус
муаллифларининг асарлари ҳамда Европа ва Америкадан рус тилига таржима килинган
болалар китоблари эгаллайди, аммо рус
тилидаги маҳаллий асарларнинг намуналари
жуда кам. Ушбу шархимиз доирасида Ўзбекистон Республикаси ҳудудида болалар учун
асарлар яратаётган бир канча муаллифларга тў
x
талиб ўтмокчимиз.
Ҳозирги кунда 3
-
5 ёшли кичик китобхонлар аудитрияси учун замонавий шоира
Елена Макарова ижод қилмоқда. "Е.В. Макарова
-
"Дадам, онам, укам ва мен" болалар учун
шеърлар тўпламининг муаллифи (2018); “Комарик” эртаги ўзбек тилида А. М.
Машраббекова, инглиз тилида
эса
Stephen Ramsdale
таржимаси билан чоп этилди (2020).
2021 йилда “Ўз фарзандим” болалар шеърлар тўплами нашр этилди ва “Энг я
x
ши ижодий
иш” номинациясида совриндор бўлди [6].
“Дадам, онам, укам ва мен” шеърлар тўпламининг ўзига
x
ос, ёрқин жиҳати
-
замонавий ўзбекистонлик болаларга тушунарли бўлган бадиий материал танлаб
олинганлигидир. Масалан, “Азиз ва Азиза” шеърида тилдаги омоним сўзларнинг маъно
товланиши кўзга ташланади: “Азиз
Ватан” деймиз
-
/ Азиз Ўзбекистоним! / Дўстлар билан
учрашганимизда / биз уларни "Азиз Дўстлар" деб атаймиз. /
-
Демак, сиз ва мен ҳам
яқинларимиз учун энг азизмизми?” [9, б. 3]. Шунингдек, муаллиф хар бир шеърида
боланинг улғайишини, хаётидаги янги вокеаларни
аста
-
секин акс эттиради. Шундай
килиб, "Туғилган кун" шеърида боланинг келажакда таълим олиши ва унинг мақсади
тасвири пайдо бўлади: "Энди унга ўйинчоқлар керакмас / Алифбони ўқиймиз / Мактабда
фақат аъло / Баҳо олишим учун!" [9, б. 5]; “Тўппонча? Тўппонча!" шеърида эса тақлид
ўйинларининг этикаси ҳақида масала кўтарилган: “Айтиш керак бўлади / У билан кандай
килиб тўғри ўйнаш керак / Мумкин эмас мушукларни отиш, / У деразага урилади агар /
Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika
–
Зарубежная лингвистика
и лингводидактика
–
Foreign Linguistics and Linguodidactics
Special Issue
–
5 (2024) / ISSN 2181-3701
55
Сиз отолмайсиз итларда / А
x
ир, улар бизга душман эмас. / Ва
одамларни кўзламанг / Бу
ёмон! Унутмаймиз!" [9, б. 11].
Елена
Макарованинг эътиборга лойиқ яна бир асари ўзбек ва инглиз тилларига
таржима қилинган “Комарик” эртагидир [8]. Ҳикоя анъанавий композицияга кўра
воқеалар кетма
-
кет юз берадиган сюжет линияси асосида яратилган ва "етишмовчилик
-
уйдан кетиш –
x
авф
-
ҳатар
-
қаҳрамоннинг улғайиши
-
уйга қайтиш" эртак
-
ҳикоянинг
асосий таркибий кисмларини акс эттиради, бу эса кичик ўқувчини
x
алк эртаклари
матнини идрок этишга тайёрлайди. “Комарик” эртагининг тили ҳам ўқувчи осон англаши
учун содда, равон тарзда, муаллиф ўқувчининг
сўз бойлигини ошириш учун матнга содда
кесимли гаплар ва ибораларни киритади.
“Қаҳрамонлар даври” туркум китоблари муаллифи Мадина Мўминова бугунги
кунда 6
-
9 ёшли китоб
x
онлар учун мўлжалланган асарлар ёзаётган адиба. Унинг ушбу
туркуми учта асарни ўз ичига олади: "Пластикакл ким?", "Доктор Чи
x
а
x
л ва унинг
даҳшатли сири", "Анубис Маймунус
ва ғойиб бўлган ҳайвонларнинг арвоҳлари" [12, 11,
10] -
қизиқарли сюжет орқали экологик таълим муаммоларини кўтариш. Шундай килиб,
"Пластикакл ким?" китобида пластмассадан фойдаланиш ва океанларнинг ифлосланиши
муаммоси кўтарилади:
“Эрталабки
оқим кўчамизни майда чиқиндиларга тўлдирди!
-
бақирди Камбала.
-
Кичкина саккизоёк Ося болалар боғчасидан ғойиб бўлди",
-
деб қичқирди
Ставрида.
-
Катта рифнинг четида даҳшатли калъа ўсиб чиқди!
-
кичкирди Вобла.
-
Айтишларича, у ўзига яқин сузаётган ҳаммани ютиб юборади!
-
шикоят қилди
Карас” [12, б. 4
-5].
Келтирилган
парчадан кўриниб турибдики, ушбу китоб ўзбекистонлик ёш
китоб
x
оннинг луғат бойлигини балиқ ва бошқа денгиз ҳайвонлари номларига оид
кўплаб лексемалар билан ҳам бойитган. “Қаҳрамонлар даври” туркуми муаллифи ҳам
тилнинг сўз ясалиш имкониятларидан
самарали фойдаланади. Масалан, "тоза ҳавони
ёмон кўрадиган" доктор Чик
x
ахл [11, п. 4] шаҳарнинг барча ҳавосини заҳарлайди, ҳамма
йўталади ва аксиради; катта павиан (маймун тури) образи бўлиб, у Анубис деб номланган
-
"ўлим
x
удосининг
x
изматкори" [10, п. 54]
-
ва
Маймунус,
-
“маймун” сўзидан келиб чиқиб;
ёки Буюк Захрамахр образи “захр”
-
“заҳар” ва “махр”
-
“маҳр”, яъни ўзи билан заҳар олиб
келиш сўзлари бирикмасидан ясалган:
-
Мен ўзим у билан шуғулланаман,
-
деди Захрамахр уларнинг гапини бўлиб,
-
сиз
эса зараркунандалар, қирувчилар, қон сўрувчилар ва заҳарли ҳайвонларни тўплайсиз!
Одамларнинг бизга қилган ишлари учун қасос олишимиз керак! Уларга кимёвий
моддалар, бензин, газ, ёруғлик ва дори
-
дармонлар канчалик кўп керак бўлса, биз
уларнинг устидан шунчалик кўп ҳокимиятга эга бўламиз! Бошқаларни қўзғатинг,
уларнинг уйлари ва боғларини тўлдиринг! Тишланг, чақинг ва уларнинг тинчлигини
бузинг! Одамлар ҳавони тез
-
тез заҳарламаслиги
учун ҳамма нарсани ҳилишимиз керак!
Улар йўталиб, ўзлари яратган тутундан бўғилиб қолишсин! Аллергия ва касалликлардан
азият чекишсин! Дарёлар қуриб, осмон тутунга тўлсин! Ва ёнғин атрофдаги ҳамма
нарсани ютиб юборсин! Ва бизни тў
x
татмоқчи бўлганларнинг барчасини йўқ қилишни
буюраман!" [11, б. 70].
Шунингдек, муаллиф серияли нашрларнинг ажойиб усулларидан ҳам
фойдаланади
-
ҳар бир китоб кичик бадиий бурилиш билан тугайди, кейинги китобда
Буюк Захрамахрнинг янги
x
авфли иттифоқчиси пайдо бўлиши ҳақида огоҳлантиради:
Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika
–
Зарубежная лингвистика
и лингводидактика
–
Foreign Linguistics and Linguodidactics
Special Issue
–
5 (2024) / ISSN 2181-3701
56
биринчи китобнинг о
x
ирида ўқувчи Пластикакл
фаолияти ортида сирли Захрамахр
тургани; иккинчи китобда
-
ёвуз одамнинг мутантлар армиясини яратишга
интилишлари; учинчи китобда
-
Ёнувчан оловнинг пайдо бўлиши ҳақида билиб олади.
Шуниси эътиборга лойиқки, муаллиф нафақат ҳайвонлар тасвирларининг тизимли
ишлаб чиқилгани билан, балки матннинг бошқа турини ҳам киритади: бола
инфографика ва диаграммаларнинг алоҳида саҳифаларини кўради [10, п. 12], “Зверских
новостей №1” [11, 73
-
76] нашри ва Александра Сафонованинг расмлари денгиз ва ўрмон
аҳолисининг тасвирларини мустаҳкамлаш, уларнинг тажрибалари ва ҳаётини янада
кенгрок акс эттириш имконини беради. Фикримизча, Мадина Мўминованинг ўзбек
тилига таржима килинган “Каҳрамонлар даври” туркуми (ҳозирда инглиз, немис ва қозоқ
тилларига таржима қилиш ишлари олиб
борилмоқда) Ўзбекистондаги замонавий
болалар адабиётини жаҳон болалар китоби стандартларига яқинлаштиради.
“Нулевой
этаж” [5] қиссаси муаллифи Александра Далинский ўсмирлар адабиёти
доирасида ижод қилади. Шу ўринда яна бир бор таъкидлаш жоизки, рус тилида
яратилган ҳикоя кейинчалик давлат тилига таржима килинган ва “Нолинчи қават” [4]
номи билан нашр этилган. Ушбу
ҳикоя “Мушуккент” ижтимоий шаҳар лойиҳаси
доирасида яратилган ва ёзилган. Бу республикамиздаги ҳайвонларни ҳимоя қилиш ва
уйсиз биродарларимизга ёрдам бериш бўйича давлат органлари (Ички ишлар вазирлиги,
Ўзбекистон Миллий гвардияси) ва жамоатчиликнинг қўшма ижтимоий ҳамкорлиги
лойиҳасидир. Бугунги кунда лойиҳа Тошкент ва Фарғонада фаол амалга оширилмокда.
Ҳикоянинг марказида профессорнинг уйидан савдогар қўшнилари томонидан
ўғирланган ва кейинчалик сотиш учун қимматбаҳо мушукчаларнинг наслини
кўпайтириш мақсадида шаҳар ташқарисига олиб кетилган Рамсес исмли Ван мушукчаси
тасвири келтирилади. Ҳикоя муаллифи ўқувчи диққатини ўзига тортиб боради ва
матннинг ҳикоя тузилишини аста
-
секин мураккаблаштиради ҳамда турли идрок
нуқталари билан ишлайди: “Қўпол кўллар Рамзенинг бўйнидан ушлаб, силкитиб, кейин
кетига тепди.
-
Хароми!
-
пичирлади қўл эгаси. "Сени бўғиб ўлдираман!" [5, б. 30] {мушукчанинг
нуқтаи назаридан идрок нуқтаси}, "Хой, жим бўл, ўзингга зарар етказасан..." Қўшни собиқ
эрига
x
авотир билан қаради. Қандай қилиб у билан ўн йил яшади? Аниқ эмас. Нопок, ҳар
доим
соқолсиз, балиқ ҳиди ёки аччиқ мой ҳиди. Лекин мен бир пайтлар севганман... [5, б.
30], “Қўшни йиғлаб юборди. Йўқ, у бунинг учун йиғлаётгани йўқ эди, бир сония ичида
очкўзлик сабаб ҳурматли аёлдан бир уюм а
x
латга айлангани уни йиғлатди. У бу қандай
содир
бўлганини ҳам тушунолмади. Профессор унга қандай ёмонлик қилди? Факат
я
x
шилик қилган эди. “Ех, кўшни, қўшни...” унга профессор нариги дунёдан ачиниб қараб
тургандай туюлди. " Ахир сенинг Моккангни томчи укол олиш учун тунда ветеринарга
олиб борган мен эмасмидим
?"
[5, б. 41]
{қўшнининг идрок нуқтаси билан парчаланган
нутк}.
"Нолинчи қават" ҳикоясининг яна бир
x
усусияти бобнинг асосий эпизодларини акс
эттирадиган комикс саҳифаларининг киритилиши эди. Ушбу ечим бир вақтнинг ўзида
бир нечта вазифаларни бажаради: биринчидан, ўсмир ўқувчига ўқилган бобнинг
мазмуни ва тузилишини осонроқ англашига ёрдам беради, иккинчидан, ўқувчилар
аудиториясини кенгайтиради, визуал ҳикояларни севувчилар эътиборини ўзига жалб
қилади.
Тадқиқотимиз хулосаси сифатида, Ўзбекистонда яратилаётган замонавий болалар
китобларининг ранг
-
баранг ва
x
илма
-x
иллигини таъкидламоқчимиз. Бизнингча,
Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika
–
Зарубежная лингвистика
и лингводидактика
–
Foreign Linguistics and Linguodidactics
Special Issue
–
5 (2024) / ISSN 2181-3701
57
таржимонлик фаолияти замонавий Ўзбекистондаги ҳам ўзбек, ҳам рус тилидаги болалар
китобларининг бадиий янгиликларини
ўзаро яқинлаштириш ва интеграциялаш
нуқтасига айланишини мақсад килган. Бу даврнинг ёрқин босқичи “Антология. Болалар
адабиёти",
2022 йилда Россия Федерацияси Рақамли ривожланиш, алоқа ва оммавий
коммуникациялар вазирлигининг молиявий кўмагида нашр
этилган [13]. Антологияда
М.Йўлдошева, С.Куронов, О.Тў
x
таш ва бошқаларнинг асарлари биринчи марта рус тилига
таржима килинган.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO'YXATI:
1.
Gulnoz Tojiboyeva. Jayxun va Alanga. T, 2018.
–
112 с.
2.
Yo’ldosheva Muhabbat. Buyuk sut daryosi. T, “Adabiyot uchqunlari”, 2018. –
102 с.
3.
Yo’ldosheva Muhabbat. Sayohatchi pingvincha. T, “Yurist
-
media markazi”, 2021. –
110
с.
4.
Далински А. Нолинчи қават. –
Т., 2021. –
156 с.
URL: https://tokyogroup.uz/ground-
floor/uz/0
5.
Далински А. Нулевой этаж. –
Т., 2021. –
156 с.
6.
Елена Макарова. Open Eurasian Literary Festival & Book Forum. URL:
https://www.awardslondon.com/%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D0%B0-
%D0%BC%D0%B0%D0%BA%D0%B0%D1%80%D0%BE%D0%B2%D0%B0/
7.
Жамилова Б. Болалар адабиёти ва замонавийлик. Ўқув қўлланма. Бухоро, 2023. –
22 с.
8.
Макарова Е. Комарик. Рассказ
-
сказка. –
Т., 2020. –
24 с.
9.
Макарова Е. Папа, мама, брат и Я. –
Т., 2018. –
16 с.
10.
Муминова М. Анубис Маймунус и призраки исчезнувших животных. // серия «Время
героев». –
Ташкент., 2023. –
80 с.
11.
Муминова М. Доктор Чихахл и его страшная тайна // серия «Время героев». –
Ташкент.,
2023.
–
80 с.
12.
Муминова М. Кто такой пластикакл? // серия «Время героев». –
Ташкент., 2022. –
62 с.
13.
Современная литература стран СНГ: Детская литература / Антология; пер. на рус. яз.;
предисл. А. Усачева. –
М., 2022. –
924 с.
