Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika
–
Зарубежная
лингвистика
и
лингводидактика
–
Foreign
Linguistics and Linguodidactics
Journal home page:
https://inscience.uz/index.php/foreign-linguistics
A brief comparative analysis of the rhythms of the "doira"
instrument of Shashmaqom, Ferghana-Tashkent, and
Khorezm maqams
Marufjon RASULOV
1
Andijan State University
ARTICLE INFO
ABSTRACT
Article history:
Received September 2024
Received in revised form
10 October 2024
Accepted 25 October 2024
Available online
25 November 2024
The article gives brief conclusions on mutual analysis of the
systems of ryhthms of "doira" musical instruments of
Shashmaqom, Ferghana-Tashkent maqams, and Khorezm
maqams. The differences and similarities of the researches in this
direction are explained, considering that the origin and
formation of the roots of eastern classical music, including Uzbek
makomat, is based on one core, one system, and one philosophy.
2181-3701
/©
2024 in Science LLC.
https://doi.org/10.47689/2181-3701-vol2-iss5
This is an open-access article under the Attribution 4.0 International
(CC BY 4.0) license (
https://creativecommons.org/licenses/by/4.0/deed.ru
Keywords:
music,
ryhthms (doira),
maqoms,
styles,
measure,
weight,
niqra, Buzruk,
Rost,
Navo,
Dugoh,
Segoh,
Iraq.
Shashmaqom, Farg‘ona
–
Toshkent maqomlari, Xorazm
maqomlari doira usullarining qisqacha qiyosiy tahlili
ANNOTATSIYA
Kalit so‘zlar
:
Musiqa,
usul(ritm),
maqomlar,
uslublar,
o‘lchov,
vazn,
niqra,
Maqolada Shashmaqom, Farg‘ona
-Toshkent maqomlari,
Xorazm maqomlarining doira usullari tizimlarini o‘zaro tahlili
yuzasidan qisqacha xulosalar berilgan. Ushbu yo‘nalishdagi
izlanishlar sharq mumtoz musiqasi jumladan O‘zbek maqomoti
ildizlarining kelib chiqi
shi va shakllanishida bir o‘zak, bir tizim
1
Associate Professor, Department of Music, Faculty of Sports and Arts, Andijan State University.
E-mail: marufjonrasulov92@mail.ru
Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika
–
Зарубежная лингвистика
и лингводидактика
–
Foreign Linguistics and Linguodidactics
Special Issue
–
5 (2024) / ISSN 2181-3701
199
Buzruk,
Rost, Navo,
Dugoh,
Segoh,
Iroq.
va bir falsafa asos ekanligi xususida o‘zaro farqli va o‘xshash
jihatlari bayon etilgan.
Краткий сравнительный анализ ритмики инструмента
"дойра" Шашмакомского, Фергано
-
Ташкентского и
Хорезмского макамов
АННОТАЦИЯ
Ключевые слова:
музыка,
ритмы (дойра),
мақомы, стили,
мера, вес,
никра,
Бузрук, Рост,
Наво,
Дугох,
Сегох,
Ирак.
В
статье
представлены
краткие
выводы
по
сравнительному анализу систем ритмов музыкальных
инструментов «дойра»
Шашмакома, Фергано
-
Ташкентских
макомов и Хорезмских макомов. Объясняются различия и
сходства исследований в этом направлении, учитывая, что
зарождение и формирование корней восточной классической
музыки, в том числе узбекского макомата, основано на одном
ядре, одной системе и одной философии.
KIRISH
Markaziy Osiyo mumtoz musiqasiga oid manbalarda usullar ta’rifi tarixan juda
qiziqarli va boy, qolaversa, usul (iyqo) masalasi doimo musiqashunos nazariyotchi
olimlarning diqqat markazida bo‘lgan;
–
usul parda bilan bir qatorda kuy, musiqaning asosiy poydevori, maqom
tafakkurining boshlang‘ich nuqtalaridan biri sifatida ahamiyatli;
–
Qadimiy risolalarda zikr etilgan usullar o‘ziga xosligi bilan ajralib turadi. Ulardagi
vaznlar deyarli barcha risolalarda o‘zgarmagan. Bu jarayonni usullarning nomlanish
larida,
usul shakllarida aksini topgan.
–
usul
–
musiqaning tartibini belgilovchi va muntazam nazoratda boshqaruvchi
mezon. Usul nafaqat niqralarning tartibi va ular orasidagi vaqt o‘lchovi, balki kuy ohang
xarakterida ham o‘z ta’sirini namoyon
etadi. Kuy bilan usul bir butun narsaning ikki
qanotidir. O‘tmish allomalarining usul (iyqo) masalasiga alohida yondoshganliklarida ham
alohida hikmat bor;
ADABIYOTLAR TAXLILI VA METODOLOGIYA
Musiqashunos olimlar A. Fitrat, I. Rajabov, M. Yusupov, O. Matyoqubov,
O.
Ibrohimovlar o‘zbek maqomoti (Buxoro Shashmaqomi, Xorazm maqomlari va
Farg‘ona –
Toshkent maqom yo‘llarini) barcha tarixiy
-nazariy jihatlarini tahlil qilib, usul
masalasida umumiy fikrlar bayoni bilan chegaralanganlar;
–
Usullar maqomlar ijro amaliyotida eng asosiy mezonlardan birini tashkil etadi. Usul
omili asarning nomlanishi, ritm ko‘rinishi, ichki tuzilishi, shakl
-
shamoyiliga sezilarli ta’sir
o‘tkazadi.
Shashmaqomning usullar tizimi oddiydan murakkabga tamoyili asosida
shakllantirilgan. Har bir usulning o‘z nomi, formulasi va maqomot turkumida o‘rni mavjuddir
;
–
Har bir maqom navi o‘zining lad va usullar tizimiga ega ekanligi bilan
xarakterlanadi. Lad tizimi bevosita uning ohang rivoji mezonlarining talqini bilan bog‘l
iq
Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika
–
Зарубежная лингвистика
и лингводидактика
–
Foreign Linguistics and Linguodidactics
Special Issue
–
5 (2024) / ISSN 2181-3701
200
bo‘lsa, usul tizimi ularning vaqt jarayonlarini muvofiqlashtirish uchun xizmat qiladi.
O‘zbek maqomotidagi Buxoro Shashmaqomi, Xorazm maqomlari yoki Farg‘ona
-Toshkent
maqomlarining turkumlanish mezonida o‘ziga xos usullar tizimi asos qilingan. Usullar
t
izimi bevosita asarlarning ijodiyotda ijod etilayotgan jarayonlari bilan bog‘liq holatda
tizimlashtirilgan. Avvaliga
yakka asar, so‘ngra turkum shaklida tizimlashtirilgan;
–
Usullar va ularning turkumiylik jihatlari asosiy mezonlari bevosita shaklu
shamoy
ili, qiyofasi, tarkibi, naqrlar shodasining ma’no kesimida tartiblashishi va muayyan
qoliplarga asoslangan holda yaratilib kelinganligi bilan ahamiyatli. Avvalo, alohida
muayyan shaklga ega bo‘lgan turli oddiy va murakkab usullar yaratilib ijodiyotning
muk
ammal shakllarini yaratilishiga asos bo‘lgan bo‘lsa, ijodiyot ravnaqida ma’naviy
dunyoning eng go‘zal an’analarini uyg‘unlashtiruvchi omillar asosida rang
-barang usullar
asosida yozilgan asarlarning go‘zal uyg‘unlashtirish
amallari ijrochilik amaliyotda keng
rivojlangan;
–
O‘zbek xalq va mumtoz musiqa merosi an’analarga boy va rang
-barang, mukammal va
murakkab tizimni tashkil etadi. Meros tarkibidan o‘rin olgan har bir asar, har bir usul, har bir
janr o‘zining muqim o‘rniga, xarakteriga, badiiy
obraziga va shakliga ega;
NATIJALAR
Shashmaqomning usullar tizimi juda murakkab va mukammal tarzda
tizimlashganligini ko‘rish mumkin. Shashmaqomning tarkibidan o‘rin olgan barcha
sho‘’balarning nomlanishi usullar nomi bilan bog‘liqdir. Sarahbor, Talqin, Na
sr, Savt,
Mo‘g‘ulcha, Qashqarcha, Soqiynoma, Ufar, Tasnif, Gardun, Muxammas, Saql va hokazo,
barchasi usul nomidir.
–
Shashmaqomning usullar tizimi ham oddiydan murakkabga tamoyili asosida
shakllantrilgan. Har bir usulning o‘z nomi, formulasi va
Shashmaqom turkumidagi muqim
o‘rni mavjuddir.
Shashmaqom usullar tizimi rosmana muayyan (alohida cholg‘u va aytim) va
turkumiylik kesimida barcha musiqiy-nazariy jihatlar kesimida tarkiblashgan. Ularda
maqomlarning naqadar mukammal va serqirra
ekanligiga yana bir bor guvoh bo‘lish
mumkin. Buni faqat mushkilot yo‘li cholg‘u namunalarining o‘zida ko‘rish mumkin. Tasnif,
Tarjeii, Gardun, Muxammas, Saqil, Mushkilot cholg‘u bo‘limining asosiy
namunalari
hisoblanadi. Ularning har birini individuallik
tamoyillari o‘zbek kuylarining namunaviy
shaklidir. Turkumiylik mezonlarida ijodiy munosabatlar doirasida turlicha turkumlanish
imkoniyatiga egadir. Jumladan, sharoit taqozosiga ko‘ra: Tasnif –
Tarjeii; Tasnif
–
Gardun;
Tasnif
–
Tarjeii
–
Gardun; Tasnif
–
Gardun; Tarjeii
–
Gardun kabi uyg‘unlikda
turkum
sifatida ijro etish an’anasi amaliyotda keng qo‘llanilib kelinadi. Shuning o‘zi maqomlarning
har birida muayyan tamoyillarga asoslangan 5-
6 ta cholg‘u turkum borligini namoyon
etadi;
Xorazm maqomlari usullar
tizimini o‘rganishda, avvalo,
ilmiy-nazariy jihatdan ilmiy
ish lolib borgan Mulla Bekjon Rahmon o‘g‘li hamda Muhammad Yusuf Devonzoda,
Matpona Xudayberganov, Komiljon Otaniyozov, Matniyoz Yusupov va Otanazar
Matyoqubovlar tomonidan amalga oshirilgan ilmiy tadqiqot, nota matnlari, magnit
yozuvlari Xorazm maqomoti tarixi va nazariy asoslarini o‘rganishda asosiy manbalar bo‘lib
xizmat qilib kelmoqda.
Oxirgi 5 yil davomida Xorazm namunaviy maqom ansambli sa’i harakatlari va
Xorazm maqomlarining yangi talqinda oltin fondga yozilganligi, qaytadan ilmiy-amaliy
o‘rganish uchun zamn bo‘ldi.
Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika
–
Зарубежная лингвистика
и лингводидактика
–
Foreign Linguistics and Linguodidactics
Special Issue
–
5 (2024) / ISSN 2181-3701
201
Xorazm maqom navlaridagi usullar tizimi ularning tarkibi: har bir kuy va aytim
asarlar maqomlarga xos bo‘lgan ichki tarkibiy tuzilishlarga asoslangan. Ularning uyg‘unligi
doira
sida kichik turkumlar, bo‘limlar, alohida maqom va ularning barchasini jamlanishida
maqom navi sifatida gavdalanadi.
MUXOKAMA
Shashmaqom va Xorazm maqomlarini muqoyasa sifatida qaraydigan bo‘lsak,
Xorazm maqomlarining aytim yo‘llari bo‘limlarida, ikki hol
atda ularning umumiylik
jihatlari saqlanib qolingan. Bu bevosita Sarahbor va Nasrlarga xos ritmik jihatlardir.
O‘zgachaligi shuki, Xorazm maqomlarida boshqa maqom navlarida uchramaydigan Faryod
Naqsh va Suvoralar kabi namunalarning mavjudligidir. Ularning usullari ham Xorazm
musiqasining o‘ziga xoslik jihatlarini ko‘rsatib turadi
.
–
Farg‘ona
-Toshkent maqom
yo‘llari usul tizimining xarakterli jihati,
maqom
yo‘llaridagi har bir ashula yo‘li –
Bayot I, Chorgoh I, Dugohi Husayniy I va Gulyor
Shashmaqomdagi Sarahborlarning doira usuli, takt-
ritm o‘lchovi va ularga aytiladigan she’r
o‘lchovlariga mos keladi. Ulardan keyin keladigan taronalar tizimi ham vohaviylik
xususiyatlar asosida Sarahborlar kabi usullarning rang-barangligiga asoslanib tizimlashadi.
Xususan, Farg‘ona
-
Toshkent maqom yo‘llarining keyingi qismlari, maqom sho‘’balarining
taronalari doira usullari va takt-
ritm o‘lchovida bo‘ladi. Bu maqomlarning qolgan qismlari,
ko‘pincha, Shashmaqomning Savt va Mo‘g‘ulchalariga o‘xshashligi
ni eslatadi;
–
Farg‘ona
-Toshkent maqom
yo‘llarida qaror topgan usullar va ularning
turkumlardagi o‘rnini maqomot tizimida o‘ziga xosligini qayd etish lozim;
–
Usullar tizimi ushbu turkumlarda turlicha joylashgan. Muayyan bir tartib yoki
o‘ylangan qonun mavjud emas. Bu, albatta, erkin ijodning ta’siri deyish mumkin. Maqom
yo‘llari tizimli tahlilida asosan ohang yo‘li va ijrochilik an’analaridagi o‘ziga xos
qulayliklarga tayanilganligini kuzatish mumkin. Unga ko‘ra usullar tizimining ketma
-
ketligida nomutanosib holatlar kuzatiladi.;
–
Farg‘ona
–
Toshkent maqom turkumlarining birinchi asarlari Shashmaqomdagi
“Sarahbor” lar kabi bir usulga asoslangan (faqat Gulyor bilan Shaxnoz bundan, albatta,
mustasno). Birinchi qismlar barchasida bir xil. Faqat Gulyo
rning usuli o‘zgacha.
Bu, albatta, unga turkum
etakchiligi, ya’ni asosiy mavzu, shaklan mukammallik lad va
usullarning shunga mutanosibligini ta’minlay olmaydi;
–
Ikkinchi qismlar taronalar o‘rnida keladi. Dugoh Husayniyda ikkinchi
bo‘lib
Savt o‘rin olgan. Shahnozi Gulyorda esa Shahnoz ikkinchi asar, ya’ni tarona sifatida
joylashgan;
–
Turkumning uchinchi asari Bayot va Chorgohda Savt usuliga asoslangan. Dugoh
Husayniyning uchinchi ashulasi 13 hissali Shashmaqom taronalariga xos usulda ijro
etiladi. Gulyori Shahnoz esa Chapandoz usuliga asoslangan.
–
Turkumlarning to‘rtinchi qismi taronalarga xos usullarga asoslangan.
Shashmaqomda ko‘p uchraydigan Talqin usuli Bayotda o‘rin olgan.
Shahnozi Gulyorda esa
Toshkent Ushshog‘i ijro etib kelingan.
–
Beshinchi qism turkumlarning yakuniy qismi Ufarlardan iboratdir.
–
Bundan tashqari Dugoh Husayniy yana qo‘shimcha ikkita asar va Chorgohlarda
bitta asar qo‘shib ijro etib kelinadi. Ularning usul jihatlari turkumning yakuniy qismlariga
xos ekanligini aytish mumkin;
–
Yakuniy natija shuni ko‘rsatadiki, Farg‘ona
-Toshkent maqomlarining usul
tizimlari muayyan bir tizimga ega emas. Lekin ularning tarkibida barcha turkumlar
Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika
–
Зарубежная лингвистика
и лингводидактика
–
Foreign Linguistics and Linguodidactics
Special Issue
–
5 (2024) / ISSN 2181-3701
202
tarkibida lozim bo‘lishi kutilgan usullar majmui mavjud. Ularning tamoyillarida
o‘zgaruvchanlik bor,
xolos. Tartib bilan joylashtirilganda Dugoh Husayniyning ikkinchi va
uchinchi qismlarini o‘rni almashtirilsa, tizimlanish mezonlari bir tartibga kelishini
ta’minlab beradi;
–
Buni izohida aytish joizki, Shashmaqom taronalarida ham usullarning joylashishi
t
urlichadir va taronalar tabiatiga xosdir. Bu o‘rinda Farg‘ona
–
Toshkent maqom yo‘llari
usul tizimining shakllanishida Sarahborlar tendensiyasi asos bo‘lgan degan xulosaga ham
kelishimiz mumkin. Ya’ni, Farg‘ona
–
Toshkent maqom yo‘llaridagi turkum tamoyili
Sarahborlarning tarona usul tamoyillariga asoslanib vodiyga xos moslashtirilgan holda
tartiblashtirilgan;
XULOSA
Pirovardida qayd etish o‘rinli ki, Buxoro shashmaqom yo‘llarini usul tizimining
shakllanishida Sarahborlar shakllarining tendentsiyasi butun turkum uchun asos qilib
olingan degan xulosaga kelishimiz mumkin. Ya’ni, Sarahborlarning tarkibiy tuzilish va
rivojlanishi bilan bog‘liq barcha jihatlar, taronalar tizimi usul tamoyillari Buxoro
shashmaqom yo‘llaridagi barcha turkumlarn
ing shakllantirishda namuna sifatida xizmat
qilgan. Bu jihat maqom tizimda Xorazm maqomlari, Farg‘ona
-
Toshkent maqom yo‘llari va
mumtoz musiqa ijodiyotida ham o‘zining o‘ziga xos maqom navlarini shakllantirishda
asosiy tamoyil sifatida xizmat qilib kelgan.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO
‘
YXATI:
1.
Marufjon, R. (2022). A Matter of Rhythm in Oriental Classical Music. Pioneer:
Journal of Advanced Research and Scientific Progress, 1(6), 80-84.
2.
Маъруфжон
Мамиржон
Ўғли
Расулов
, &
С
.
М
.
Бегматов
(2022).
МАҚОМЛАРДА
УСУЛЛАР
ЎРНИ
ВА
АҲАМИЯТИ
(
ФАРҒОНА
ТОШКЕНТ
МАҚОМ
ЙЎЛЛАРИ
УСУЛЛАРИ
МИСОЛИДА
). Oriental Art and Culture, 3 (2), 810-821.
3.
Marufjon, R., & Begmatov, S. M. (2023). Music by Uzbek Mumtaz Shashmaqom.
CENTRAL ASIAN JOURNAL OF ARTS AND DESIGN, 4(1), 33-36.
4.
https://scholar.google.ru/citations?view_op=view_citation&hl=ru&user=UZ7Sh
6oAAAAJ&citation_for_view=UZ7Sh6oAAAAJ:Y0pCki6q_DkC
5.
Маъруфжон
Мамиржон
Ўғли
Расулов
(2023).
ШАШМАҚОМ
УСУЛЛАРИ
ҲАҚИДА
. Oriental Art and Culture, 4 (2), 729-735.
6.
Rasulov Marufjon Mamirjon Ogli (2023). WAYS OF MAQAM OF THE TECHNIQUE
OF UFAR AND FORMS AND FEATURES IN THE COMPOSITION OF FOLK MUSIC. European
Journal of Arts, (2), 20-29.
7.
Маъруфжон Мамиржон Ўғли Расулов (2023). ЎЗБЕК МАҚОМОТИ УСУЛЛАР
ТИЗИМИ: МУАЙЯН УСУЛ ВА ТУРКУМИЙЛИК КЕСИМИДА (ФАРҒОНА ТОШКЕНТ
МАҚОМ ЙЎЛЛАРИ МИСОЛИДА). Oriental Art and Culture, 4 (4), 212
-231.
8.
Маъруфжон Мамиржон Ўғли Расулов (2023). ФАРҒОНА
-
ТОШКЕНТ МАҚОМ
ЙЎЛЛАРИ ҲУСУСИДА. Oriental Art and Culture, 4 (3), 22
-30.
9.
https://ppublishing.org/media/uploads/journals/article/Arts-2_23_p20-29.pdf
10.
Акбаров И. Мусиқа луғати. Тшкент. 1997 й.
11.
Rasulov. M
“
Xalq musiqa ijodiyoti
”
o
’
quv qo
’
llanma <<Hayot nashri. 2020>>
Andijon 2024.
12.
I.Rajabov “Maqom masalalariga doir” T., 1963 y.
