Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika –
Зарубежная лингвистика и
лингводидактика – Foreign
Linguistics and Linguodidactics
Journal home page:
https://inscience.uz/index.php/foreign-linguistics
Linguocultural study of paralinguistic means in media
communication
Khayotkhon ASKARALIYEVA
1
Fergana State University
ARTICLE INFO
ABSTRACT
Article history:
Received September 2024
Received in revised form
10 October 2024
Accepted 25 October 2024
Available online
25 November 2024
The article is devoted to the analysis of paralinguistic means
in media communication and their linguocultural and
linguopsychological study. Paralinguistic means are considered
a key element that complements or sometimes replaces verbal
means in communication. The study analyzes the gender,
national, and professional aspects of nonverbal communication,
as well as their role in society and professional activity. Both
universal and specialized types of paralinguistic means are
described, emphasizing their importance for improving the
effectiveness of communication.
2181-3701/© 2024 in Science LLC.
DOI:
https://doi.org/10.47689/2181-3701-vol2-iss5
This is an open-access article under the Attribution 4.0 International
(CC BY 4.0) license (
https://creativecommons.org/licenses/by/4.0/deed.ru
Keywords:
paralinguistics,
media-communication, non-
verbal means,
linguo-culturology,
gender characteristics,
communication analysis,
professional communication,
lingu-psychology.
Media-kommunikativ muloqotda paralingvistik vositalarning
lingvokulturologik tadqiqi
ANNOTATSIYA
Kalit so‘zlar:
paralingvistika,
media-kommunikatsiya,
noverbal vositalar,
lingvokulturologiya,
gender xususiyatlari,
muloqot tahlili,
kasbiy muloqot,
lingvopsixologiya.
Mazkur
maqolada
media-kommunikativ
muloqotda
paralingvistik
vositalarning
ahamiyati
va
ularning
lingvokulturologik tadqiqi tahlil qilingan. Paralingvistik vositalar
muloqotda axborotni ifodalashda verbal vositalarni to‘ldiruvchi
va ba’zan ularning o‘rnini bosuvchi asosiy element sifatida ko‘rib
chiqiladi.
Tadqiqotda
noverbal
vositalarning
lingvomadaniyatshunoslik va lingvopsixologik o‘lchamlari,
gender xususiyatlari, milliy va professional ko‘rinishlari,
shuningdek, ularning jamiyat va kasbiy faoliyatdagi ahamiyati
tahlil etilgan. Paralingvistik vositalarning universal va xususiy
turlari muloqot samaradorligini oshirishda muhim omil sifatida
tavsiflangan.
1
PhD student, Fergana State University.
Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika – Зарубежная лингвистика
и лингводидактика – Foreign Linguistics and Linguodidactics
Special Issue – 5 (2024) / ISSN 2181-3701
278
Лингвокультурологическое
исследование
паралингвистических
средств
в
медиакоммуникативном общении
АННОТАЦИЯ
Ключевые слова:
паралингвистика,
медиакоммуникация,
невербальные средства,
лингвокультурология,
гендерные
характеристики,
коммуникативный анализ,
профессиональная
коммуникация,
лингвопсихология.
Статья посвящена анализу паралингвистических средств
в
медиакоммуникативной
коммуникации
и
их
лингвокультурологическому и лингвопсихологическому
изучению. Паралингвистические средства рассматриваются
как ключевой элемент, который дополняет или иногда
заменяет вербальные средства в общении. В исследовании
анализируются
гендерные,
национальные
и
профессиональные аспекты невербальной коммуникации, а
также их роль в обществе и профессиональной
деятельности. Также описаны как универсальные, так и
специализированные виды паралингвистических средств,
подчеркивающие
их
важность
для
повышения
эффективности коммуникации.
KIRISH
Media-kommunikativ muloqotda paralingvistik vositalar insonlar o‘rtasida o‘zaro
muloqot qilishda muhim o‘rin egallab, dialogda kerakli masofa tanlash, suhbatdosh ko‘ziga
boqish, suhbatdosh tana qismiga teginish, nutqda maxsus intonatsiyadan foydalanish va
boshqa usullar orqali amalga oshiriladi. O‘z navbatida, paralingvistik vositalar
suhbatdoshning psixologik portretini chizishda muhim ahamiyat kasb etishi va
tinglovchida so‘zlovchi to‘g‘risida ijobiy taassurot uyg‘otishga xizmat qilishi mumkin.
ADABIYOTLAR SHARHI
Paralingvistika (yunon tilida “
para
” − atrofida va “
linguistics
” – lingvistika
so‘zlaridan olingan) − 1) nutqiy aloqada verbal vositalar bilan birga qo‘shimcha axborot
berish uchun mo‘ljallangan noverbal (verbal tilga oid bo‘lmagan) vositalarni o‘rganishni
o‘z ichiga olgan tilshunoslik bo‘limi; 2) nutqiy muloqotda foydalaniladigan noverbal
vositalar umumiyligiga aytiladi. Tilshunoslikning o‘zaro aloqa-aralashuvda imo-ishora,
mimika, nutq vaziyati kabi omillarni o‘rganuvchi sohasi.
Paralingvistik vositalar dastlab 1644-yili Angliyada D. Bulverning “Nutq va muloqot
qiluvchi imo-ishora harakatlarini ifodalovchi qo‘lning tabiiy tili va xronologiyasi” nomli
asarida
tadqiq
qilingan.
Uning
ilmiy
nazariyasi
asosida
1650–
1670-yillar oralig‘ida I. Shlezinger, L. Namir, R. Berdvistel, E. Klim, U. Stokoe va U. Belludji
kabi izlanuvchilar va tadqiqotchilarning paralingvistik vositalarga oid ilmiy ishlari
dunyoga kelgan. Tadqiqotchilar o‘z ilmiy ishlarida imo-ishora harakatlarini tizimlashtirish,
tartibga solish va mazmun-mohiyatini anglatuvchi yagona izohli lug‘atni yaratish ustida
izlanishlar olib borgan.
TADQIQOT METODOLOGIYASI VA EMPIRIK TAHLIL
Olimlar qolgan noverbal (paralingvistik) vositalarni nutqda ayni vaqtning o‘zida ega va
kesim o‘rnida qo‘llash mumkinligini aytib, ularni bir-biridan farqlashni tartibga soluvchi aniq
bir me’yor mavjud emas deb ta’kidlagan. Shu boisdan, ular umumiy xarakterga ega bo‘lgan
noverbal (paralingvsitik) vositalarni quyidagi guruhlarga ajratgan:
Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika – Зарубежная лингвистика
и лингводидактика – Foreign Linguistics and Linguodidactics
Special Issue – 5 (2024) / ISSN 2181-3701
279
a) harakat (masalan, qirqmoq, eshitmoq, yurmoq va boshqa); b) hususiyat (masalan,
ahmoq, semiz, pakana va boshqa);
b) holat (masalan, uyqusirash, arazlash, tortinish va boshqa); g) munosabat
(masalan, do‘stona, oshiqona va boshqa);
d) hisoblash (masalan, ko‘p, barcha, oz va boshqa).
V. Koneskayaning e’tirof etishicha, muloqotda verbal va noverbal vositalarning teng
qo‘llanilish holati olingan axborotni aniqlashtirish, ifodali va mazmunli qilish bilan
tinglovchida ta’sir uyg‘otish uchun foydalaniladi. Muloqotda ular axborot, pragmatik va
ekspressivlik vazifalarini bajarib, biri ikkinchisining mazmunini to‘ldirib keladi va ayrim
holatda o‘rnini egallaydi.
Muloqotda noverbal (paralingvistik) vositalardan foydalanishda milliy yoki
umumqabul qilingan norma talablariga muvofiq, jinsiga ko‘ra −
gender paralingvistik
vositalar
(masalan, ayollarga hos bo‘lgan doimiy tabassum, nozik ohang va boshqa)ga ham
e’tibor qaratish muhim ahamiyat kasb etadi. Natijada, lingvistika va ijtimoiy psixologiya
sohalarida gender tengligi yoki ustunligi bir qator olimlarning diqqat markazida
bo‘lmoqda. Xususan, A. Piz odatda ayollarni erkaklarga qaraganda ko‘proq sezgirligini,
ayollar intuitsiyasi
iborasi mavjudligini bildirgan. Ayollar noverbal signallarni tushunib
yetish va eng kichik tafsilotlarga ham ahamiyat berishi kabi tug‘ma qobiliyatlarga ega
ekanligini aytgan. Ushbu harakatlar asosan farzand tarbiyasi bilan shug‘ullangan ayollarda
kuchli rivojlangan.
Amerikalik tilshunos N. Xenley lingvistika (til va semantika)dan foydalanishda ayol
kishi bilan bog‘liq farqliklarni o‘rgangan ilk olim sifatida tanilgan. Olimning aytishicha,
shaxslararo muloqotda ayollar erkaklarga nisbatan ta’sirchanlik va nozik did bilan
kommunikatsiyaga kirishadi. Shu boisdan, ayollar muloqotda masofa tanlash, teginish va
nigoh tashlash kabi paralingvistik vositalardan samarali foydalanadi. N. Xenleyning ilmiy
izlanishlari davomchisi sifatida turkiyalik olim X. Bolak jamiyatda erkak va ayollarning
muloqotda tutgan o‘rni yuzasidan tadqiqot o‘tkazib, ular o‘rtasida kat’iy nazorat bo‘lishi
kerakligi to‘g‘risida xulosaga kelgan.
Professor I. Yildirimning ta’kidlashicha, inson yoshi va jinsi tana muloqoti
(paralingvistik vositalar)dan foydalanishda muhim ta’sir o‘tkazadi. Xotin-qizlar
muloqotda vizual, ammo erkaklar og‘zaki xabarlarga ahamiyat berishadi. Buning sababi
ayollar erkaklardan farqli ravishda o‘ziga hos ko‘rinish holatini og‘zaki iboralardan ko‘ra
samarali deb hisoblashadi.
Noverbal muloqotda foydalaniladigan ayrim paralingvistik signal vositalari
insonlarning kasbi, fuqaroligi, qaysi korxona-tashkilotga mansubligi va bajarishi lozim
bo‘lgan xizmat vazifalarini ham ifodalab beradi. Masalan, ularga davlat ramzlari, tashkilot
logotiplari, emblema, musiqiy nota, kiyinish etiketlari, yo‘l belgilari, turli signal tovushlari,
sport hakami imo-ishoralari, madaniyat va san’at vakillarining xatti- harakatlari yoki
belgilarini kiritish mumkin. Bunday noverbal vositalarni
kasb-kor va hunar
(professional) bilan bog‘liq noverbal vositalar
deb atash mumkin. Chunki o‘zbek
tilshunosligida noverbal vositalar ishlatilish qo‘lamiga ko‘ra internatsional, milliy,
individual va professional turlarga ajratilgan. Professional turga oid noverbal vositalarga
ma’lum kasb, mashg‘ulot bilan shug‘ullanuvchi kishilar aloqa-aralashuvidagi ishoralar
kiritilgan. Jumladan, M. Saidxonov kasb-hunar bilan bog‘liq noverbal vositalarga formal
logika, matematika uchun maxsus til, tasviriy san’at tili, morze tili; dengizchilar,
YHXB xodimlari, sportdagi hakamlar tili va kundalik muomala madaniyatida aloqa-
aralashuv vositasi deb tan olingan imo-ishora tilini keltirib o‘tgan. Bularning barchasi
ehtiyojdan kelib chiqqanini va umuminsoniy qadriyatga ega ekanligini unutmaslik kerak.
Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika – Зарубежная лингвистика
и лингводидактика – Foreign Linguistics and Linguodidactics
Special Issue – 5 (2024) / ISSN 2181-3701
280
Kasb-kor va hunarga oid paralingvistik
(umumiy tushunchada noverbal)
vositalar
tinglovchiga maqsadli ravishda ma’lum bir axborotni uzatib, so‘zlovchi bilan tinglovchi
o‘rtasida muloqot vositasi vazifasini o‘taydi. Bu kabi noverbal vositalar o‘zbek, ingliz,
usmonli turk, rus va boshqa tillar uchun ham xos hisoblanadi. Aslida ularga minglab
misollarni keltirish mumkin. Ular orasida xalqaro maydonda tan olingan davlat ramzlari;
alifbo harflari, morze, brayl, daktil va semafor alifbolari, kompaniya emblema va
logotiplari; musiqa notalari va dirijor harakatlari hamda arab va rim raqamlari kabi til,
millat, geografik muhit va sarhad tanlamaydigan noverbal vositalar o‘rin oladi. Masalan,
sud-protsessual va tergov jarayonlaridan ma’lumki, kriminalistika sohasida voqea
guvohlari bo‘lmagan taqdirda yoki ularning ko‘rsatmalari bir-biriga qarama-qarshi va
shubhali bo‘lgan vaziyatlarda hodisa jumbog‘ini yechish va uni tizimlashtirish uchun faqat
va faqat noverbal (paralingvistik) signal vositalaridan foydalaniladi. Xususan, suhbat
jarayonida inson nutqidagi to‘xtalishlar, tezlashish, yuqori ovoz ohangi, verbal so‘zlarni
imo-ishora harakatlari bilan alishtirish, batafsil axborot berish, voqea-hodisalarni to‘g‘ri
tizimlashtirish va chalkashtirish holatlari o‘z kasbining malakali mutaxassislari uchun
chinakam jumboq yechimi vazifasini o‘taydi. Ayniqsa, voqealardagi kichik bir detallardan
iborat noverbal signal vositalari aynan ayblanuvchining kimligini aniqlash va uning sodir
etgan xatti- harakatlariga baho berish (qasddan yoki ehtiyotsizlik)da qo‘l keladi. Misol
uchun gumonlanuvchining kiyim-kechagi, tashqi qiyofasi, ovoz ohangi va turli
taqinchoqlari; mashinaning markasi, raqami va rangi; voqea predmeti, vaqti, joyi,
masofasi, ob-havo sharoiti va hattoki tabiiy hodisalar bilan bog‘liq signal ma’lumotlari ham
sud jarayonlarida inson taqdiri bo‘yicha yakuniy qaror qabul qilishda katta ahamiyatga
ega.
Shunga ko‘ra, muloqotda kasb-kor va hunarga oid noverbal vositalarni so‘zlovchi va
tinglovchilar uchun maqsadli va beixtiyor yoki umumiy va xususiy axborot uzatish
vazifalarida kelishi shartlariga ko‘ra, quyidagi 4 ta:
a) kasb-hunarga oid noverbal ma’no tashuvchi kiyimlar
(masalan, harbiylar, o‘t
o‘chiruvchilar va sportchilarning maxsus kiyim-kechaklari);
b) kasb-hunarga oid ramzlar
(masalan, davlat ramzlari, musiqa notalari, yo‘l
harakati belgilari va kompaniya emblemalari);
v) kasb-hunarga oid noverbal imo-ishora harakatlari
(masalan, dirijor, fokuschi,
raqqosa, rassom va harbiylarning harakatlari);
g) kasb-hunarga oid noverbal kompetentlik
(masalan, diktor nutqidagi vokalika
va vrach-psixiatrning bemor harakatlarini dekodlashi)
guruhga ajratish mumkin.
Mazkur tavsiyada berilgan kasb-kor va hunarlarda noverbal vositalar muloqotda
universal va xususiy xarakterga ega bo‘lish bilan birga, ayrim holatda mutlaq yoki qisman
kasbiy faoliyat turini belgilaydi. Mazkur kasb- hunarlarning ayrimlarida mehnat faoliyati
butkul, deyarli yoki qisman noverbal muloqot yordamida amalga oshishi mumkinligini
inobatga olib, kasb-hunar turlarini quyidagi 3 ta guruhga ajratish tavsiya qilinadi:
a) mutlaq noverbal vositalar bilan bog‘liq kasb-hunarlar
– mehnat faoliyati
faqatgina noverbal muloqotdan iborat bo‘lgan guruhlar
(masalan, dirijor, pantomima
aktyori, fokuschi, rassom, raqqosa, surdolog, semafor-dengizchi, yo‘l harakati nazoratchisi,
futbol, xokkey hakamlari);
b) qisman noverbal vositalar bilan bog‘liq kasb-hunarlar
– mehnat faoliyati
qisman, lekin xususiy xarakterga ega noverbal muloqotdan iborat bo‘lgan guruhlar
(
masalan, harbiy xizmatchi, vrach-psixiatr, kompozitor, sirk artistlari, haydovchi, basketbol,
boks, kurash hakami);
Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika – Зарубежная лингвистика
и лингводидактика – Foreign Linguistics and Linguodidactics
Special Issue – 5 (2024) / ISSN 2181-3701
281
v) universal noverbal vositalar bilan bog‘liq kasb-hunarlar
– mehnat faoliyatida
barcha kasblar uchun xos bo‘lgan, umumiy xarakterga ega noverbal muloqotdan
foydalaniladigan guruhlar
(masalan, pedagog, diktor, aktyor, rejissyor, sotuvchi, shifokor,
sartarosh, chevar, kulol, va boshqa.).
XULOSA VA MUNOZARA
Bugungi kunga qadar paralingvistika sohasida tadqiqotchilar tomonidan talqin etib
kelingan noverbal vositalarga baho berish tavsifiy bosqichdan semiotik,
lingvomadaniyatshunoslik va lingvopsixologik bosqichiga olib chiqildi. Paralingvistik
(noverbal) vositalar haqida ko‘plab nazariy fikr-mulohazalar berildi, ma’lumotlar
birlashtirildi, guruhlashtirildi va qo‘llashdagi maqsad-vazifalariga ko‘ra verbal
vositalardan o‘z ustunligini namoyish qilish mumkinligini ifodalandi. Bir so‘z bilan
aytganda, noverbal va verbal muloqotlarni bir- biriga bo‘lgan uzviy bog‘liqligi va biri
ikkinchisidan mustaqil aloqa vositasi sifatida o‘z ustunligini namoyish qilishi mumkinligi
o‘zining ilmiy va amaliy isbotini topdi.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI:
1.
Ярцева В. Большой энциклопедический словарь. 2-е издание. −М.: "Большая
Российская энциклопедия", 1998.− С. 367.
2.
Hojiev A. Tilshunoslik terminlarining izohli lug‘ati.−Toshkent: O‘zbekiston milliy
ensiklopediyasi Davlat ilmiy nashriyoti, 2002.−B. 79.
3.
Басова А., Yeгоров С. История сурдопедагогики. −М.: 1984. − С.21.
4.
Стадульская Н. Товарные знаки в языке и внеязыковой действительности
Великобритании и США: Автореф. дис.
докт. фил. наук. –Пятигорск: 2014. –С. 11.
5.
Конецкая В. Социология коммуникации: учебник. –М.: 1997. –С.110-124.
6.
Nurmonov A. O‘zbek paralingvistik vositalari // Tanlangan asarlar. 1-jild. –T.:
Akademnashr, 2012. –B. 221.
7.
Пиз А. Язык телодвижений. Эксмо-през. 2010.
−
С. 10.
8.
Crawford M., Popp D. Body Politics: Power, Sex, and Nonverbal Communication.
London: Feminism & Psychology. 2002.
−
P. 291-292.
9.
Post Partum Depression and Its Psychosocial Correlates: A Longitudinal Study
among a Group of Women in Turkey. Women & Health. Istanbul Bilgi University. 2015.
10.
Saidxonov M. Aloqa-aralashuv va imo-ishoralar. –T.: Fan, 2008. –B. 9, 80-81.
11.
Yildirim İ. Iletişim. Üçüncü kisim. –Ankara: Hacettepe Üniversitesi, 2017. –S. 19.
12.
Eriş U. Iletişim bilgisi. Ünite 3.– Eskişehir: Anadolu Üniversitesi, 2012. –S. 51.
13.
Akay F. Non-verbal communication skills for effective presentation in EFL.
Master of arts – Adana: Çukurova University, 2009. –P. 12.
