Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika –
Зарубежная лингвистика и
лингводидактика – Foreign
Linguistics and Linguodidactics
Journal home page:
https://inscience.uz/index.php/foreign-linguistics
Methods of adapting new terms into the Arabic Language:
derivation and ta’rib
Salokhiddin KURBONOV
1
Tashkent State University of Oriental Studies
ARTICLE INFO
ABSTRACT
Article history:
Received September 2024
Received in revised form
10 October 2024
Accepted 25 October 2024
Available online
25 November 2024
Classical Arabic grammarians worked hard to preserve the
Arabic language by adapting non-Arabic terms and by using the
potential capabilities of the Arabic phonological, morphological,
and semantic systems to adapt foreign terms. This process was
carried out by several methods that linguists relied on to
preserve the originality of the Arabic language. Derivation is the
most effective method of continuously modernizing the Arabic
language. Derivation allows the Arabic language to adopt foreign
terms and adapt them to itself; it also serves as the most
important way to enrich the Arabic language with local words
that are semantically equivalent to foreign terms. The ability of
other methods of adapting foreign terms to Arabic is tested by
the mechanism of comparing them with derivation. This
mechanism is based on five criteria: (1) semantic preservation;
(2) easy cognitive access; (3) a set of morphological patterns; (4)
the ability to recreate according to the set of patterns; (5) the use
of the Arabic language’s own defense system. The results of this
comparison show that derivation is the safest and most effective
way to adapt and assimilate foreign terms into the Arabic
language, and it should be called the "trusted guardian" of the
Arabic language.
2181-3701/© 2024 in Science LLC.
DOI:
https://doi.org/10.47689/2181-3701-vol2-iss5
This is an open-access article under the Attribution 4.0 International
(CC BY 4.0) license (
https://creativecommons.org/licenses/by/4.0/deed.ru
Keywords:
terminology,
Islamic law,
legal terminology,
derivation,
neologisms,
Al-Ishtiqaq,
tarib,
borrowings,
word formation.
1
Doctoral student, Higher School of Arabic Studies, Tashkent State University of Oriental Studies.
E-mail: qurbansalah@gmail.com
Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika – Зарубежная лингвистика
и лингводидактика – Foreign Linguistics and Linguodidactics
Special Issue – 5 (2024) / ISSN 2181-3701
508
Yangi atamalarni arab tiliga moslashtirish usullari:
ishtiqoq va ta’rib
ANNOTATSIYA
Kalit so‘zlar:
terminologiya,
islom huquqi,
huquqiy terminologiya,
derebatsiya,
neologizmlar,
Al-ištiqoq,
ta’rib,
o‘zlashmalar,
so‘z yasalishi.
Klassik arab grammatikachilari arab tilini saqlab qolish uchun
arabcha bo‘lmagan atamalarni moslashtirish va arab tilining
fonologik, morfologik va semantik tizimlarining potensial
qobiliyatlarini xorijiy atamalarni moslashtirish uchun qo‘llash
orqali qattiq ishladilar. Bu jarayon tilshunoslar arab tilining
o‘ziga xosligini saqlab qolish uchun tayangan bir necha usullar
bilan amalga oshirildi. Derivatsiya arab tilini to‘xtovsiz
modernizatsiya qilishning eng samarali usuli hisoblanadi.
Derivatsiya arab tilini xorijiy atamalarni qabul qilish va ularni
o‘ziga moslashtirish imkoniyatini beradi; arab tilini xorijiy
atamalarga semantik jihatdan teng bo‘lgan mahalliy so‘zlar bilan
boyitishning eng muhim usuli sifatida ham ishlaydi. Xorijiy
atamalarni arab tiliga moslashtirishning boshqa usullarining
qobiliyati ularni derivativ bilan solishtirish mexanizmi bilan
tekshiriladi. Bu mexanizm beshta mezonga asoslanadi:
(1) semantik saqlash; (2) oson kognitiv kirish; (3) morfologik
naqshlar to‘plami; (4) naqsh to‘plamiga muvofiq qayta yaratish
qobiliyati; (5) arab tilining o‘zini himoya qilish tizimini qo‘llash.
Ushbu taqqoslash natijalari shuni ko‘rsatadiki, derivatsiya xorijiy
atamalarni arab tiliga moslashtirish va o‘zlashtirishning eng
xavfsiz va samarali usuli bo‘lib, uni arab tilining "ishonchli
qo‘riqchisi" deb atash kerak.
Методы адаптации новых терминов на арабский язык:
деривация и арабизация
АННОТАЦИЯ
Ключевые слова:
терминология,
исламское право,
юридическая
терминология,
деривация,
неологизмы,
Аль-Иштикак,
тариб,
заимствования,
словообразование.
Классические арабские грамматисты упорно трудились,
чтобы сохранить арабский язык, адаптируя неарабские
термины и используя потенциальные возможности
арабской
фонологической,
морфологической
и
семантической систем для адаптации иностранных
терминов. Этот процесс осуществлялся несколькими
методами, на которые опирались лингвисты, чтобы
сохранить самобытность арабского языка. Деривация
является наиболее эффективным методом непрерывной
модернизации арабского языка. Деривация позволяет
арабскому языку принимать иностранные термины и
адаптировать их к себе; она также служит важнейшим
способом обогащения арабского языка местными словами,
которые семантически эквивалентны иностранным
терминам. Способность других методов адаптации
иностранных терминов к арабскому языку проверяется
Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika – Зарубежная лингвистика
и лингводидактика – Foreign Linguistics and Linguodidactics
Special Issue – 5 (2024) / ISSN 2181-3701
509
механизмом их сравнения с деривацией. Этот механизм
основан на пяти критериях: (1) семантическое сохранение;
(2) легкий когнитивный доступ; (3) набор морфологических
моделей; (4) способность воссоздавать в соответствии с
набором моделей; (5) использование собственной системы
защиты арабского языка. Результаты этого сравнения
показывают, что деривация является самым безопасным и
эффективным способом адаптации и ассимиляции
иностранных терминов в арабском языке, и ее следует
назвать «доверенным хранителем» арабского языка.
KIRISH
Turli xalqlar tomonidan ishlab chiqilgan terminologiya va zamonaviy neologizmlar
har qanday tilda so‘zlashuvchilar tomonidan ularning haqiqiy ma’nosini tan olmasdan
tushunilmaydi. Klassik arab grammatikachilari arabcha bo‘lmagan atamalarni lug‘atlarda
mustahkamlab, o‘zlarining asl tillariga ko‘rsatib, bu muammoni arab tilidagi teng
atamalarni yaratish va ularni arabchaga moslashtirishning mavjud usullaridan foydalanib
hal qilishni osonlashtirdilar. Klassik arab lug‘atshunoslari arab lug‘atini yaratishning
dastlabki muvaffaqiyatli urinishlarida asl arabcha so‘zlarni boshqalardan ajratish ustida
qattiq ishladilar. Al-Xalil ibn Ahmad al-Farohidiy o‘zining lug‘atida (Al-’Ayn) arab
bo‘lmagan so‘zlar haqida aniq ta’kidlagan. [1]. Boshqa arab mumtoz lug‘atlarida ham
al’daxil (boshqa tildan qabul qilingan; arabcha bo‘lmagan so‘z) va al-mu’rab (arab tiliga
o‘zgartirilgan; arablashtirilgan) ga ishora qilingan. Masalan, arabcha lug‘atlarda
so‘zlarning etimologiyasini belgilash uchun boshqa atamalar ishlatilgan: ṣiḥāḥ (arabcha asl
so‘z) va al-mūald (arabcha qoidalariga ko‘ra arab tilidan olingan so‘z, lekin eski arablar
tomonidan ishlatilmagan) [2]., ṣaīraf (almashtiruvchi – “ṣrf”dan, yoʻnaltirmoq; aylanmoq;
pul almashtirmoq); ṣaīqal (burnisher; jilolovchi – “ṣql”dan, sayqallamoq; yorqinroq
qilmoq; yorqinroq qilmoq). Bunday misollar shuni ko‘rsatadiki, mumtoz arab
grammatikachilari yangi atama semantik jihatdan bog‘langan aniq ildizni tanlab, so‘ngra
yaratilgan atamalarga arab tiliga o‘zlashtirilishi va moslashish qobiliyatini berish uchun
arabcha qolip (fai’al) orqali yangi atama yaratganlar.
Arab grammatikachilari yangi xorijiy atamalarni arab tiliga moslashtirishning eng
xavfsiz usullaridan foydalangan holda arab tilini saqlab qolishga qattiq harakat qilishgan.
Bu holat o‘tmish talablaridan kelib chiqqan. Arablarning umumbashariy tsivilizatsiyasi
arab tilining ilmiy va madaniy atamalarni yaratish va o‘ziga moslashtirish qobiliyatini
namoyon qilgan paytda bu talablarni arab tili bajargan. Biz terminologik tushunchalarni
arab tiliga o‘tkazishning ana shu yo‘llarini o‘rganishimiz va eski va zamonaviy arab
grammatikachilari qo‘llagan xorijiy atamalarni arab tiliga moslashtirishning eng samarali
klassik va zamonaviy usullarini ko‘rsatishimiz kerak. Klassik usullar quyidagilardir:
AL-IŠTIQOQ (ALOHIDA).
Tuzatish – arab grammatikachilari tomonidan boshqa so‘zdan yangi so‘z yasash
uchun ishlatiladigan morfologik atama bo‘lib, ikkala so‘z ham kelib chiqishi bir (uchta
asosiy undosh) bo‘lib, ularning materialini aniqlab, o‘zaro asl ma’noni bildiradi [3].
Arabcha hosila amalda boshqa so‘zdan yangi so‘z hosil qilishni anglatadi; ikkala so‘zning
o‘zagi bir va umumiy leksik ma’nosi bir, lekin morfologik jihatdan bir-biriga o‘xshamaydi.
Ularning lug‘aviy ma’nosi shu ikki so‘zda takrorlangan ildizning asl elementlari bilan
Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika – Зарубежная лингвистика
и лингводидактика – Foreign Linguistics and Linguodidactics
Special Issue – 5 (2024) / ISSN 2181-3701
510
kafolatlanadi. Grammatik ma’nolar yangi hosila so‘zlarning fonetik tuzilmalari
qofiyalangan qoliplarga ko‘ra turlicha bo‘ladi, masalan, (1) qaṭaʿa (kesmoq – “qṭʿ dan”,
kesimga, faʿala qolipi bilan shakllangan); quṭiʿa (u qirqilgan – “qṭʿ”dan kesilgan, fuʿila naqsh
oʻrnatilgani bilan shakllangan); qāṭiʿ (kesish – “qṭʿ” dan, qirqmoq uchun, oʻrnatilgan naqsh
bilan hosil qilingan fāʻil); (2) hamamala (ko‘tarmoq; ko‘tarmoq – “hml”dan, ko‘tarmoq;
ko‘tarmoq, faʿala qolipidan hosil bo‘lgan); humila (u koʻtarildi – “hml”dan, aymoq;
koʻtarmoq, fuʼila qoʻshimchasi bilan shakllangan); “haamil” (koʻtaruvchi; koʻtaruvchi;
tashuvchi; koʻtaruvchi – "xml" dan, koʻtarmoq; koʻtarmoq, qoʻyilgan naqshdan hosil
boʻlgan). Bu yo‘l umumiy yoki kichik hosilalanish deyiladi va uning boshqa turlari ham
mavjud: (1) katta hosila; (2) eng katta hosila; (3) an-naht (aralashtirish). Aytish mumkinki,
hosila arab tilining o‘ziga xosligini saqlab qolishi mumkin, chunki u xorijiy atamalarni
arabcha naqshlar to‘plamiga muvofiq shakllantirishni talab qiladi. Arablashgan
atamalarning arabchaga oʻzlashtirilishini tekshirish mezoni sifatida hosila qoliplari
toʻplamlari ishlatilgan, masalan, hijroʼ (aqldan ozgan; ahmoq) qoliplari toʻplamidan hosil
boʻlgan dirham (dirham); dinor (dinor) dimas (qorong‘u siljish) naqshlari to‘plami bilan
yaratilgan; qurtalar naqshi bilan shakllangan rustoq (qishloqlar va dehqonchilik yerlari
joyi); (qog‘oz; qog‘oz varag‘i) [4].
Amalda, arab tilining flektiv morfologiyasi o‘xshashlik bo‘yicha yangi atamalarni
olishning cheksiz imkoniyatlarini taqdim etishga qodir, bu ajoyib trikonsonant ildiz
tizimiga bog‘liq. Ildizlar morfologik qolipga ko‘ra yuqori flektiv bo‘lish qobiliyati tufayli
o‘ziga xos ma’nolarni olib, ko‘plab verbal yoki nominal shakllarni hosil qila oladi, masalan:
(1) “drs” ildizi (o‘rganish) – darasa (o‘rganish) ), durisa (oʻrganildi), daris (oʻrganuvchi);
dars (dars) va durūs (darslar) [5]; (2) (yozmoq) maʼnosini bildiruvchi “ktb” oʻzagi – kataba
(yozmoq), kutiba (yozilgan), katib (yozuvchi) va kutob (yozuvchilar); (3) “xalq” (yaratmoq,
qilmoq) o‘zagi – halqa (yaratmoq), xuliqa (yaratilgan) va xoliq (yaratuvchi).
AT-TA’RIB (ARABLASHTIRISH).
Arablashgan atamalar arab tili qoidalari asosida tuzilgan yoki arabcha soʻzlarga
oʻxshash soʻzlarni bildiradi [6]. Arablashtirishni, shuningdek, arabcha fonologiya va
morfologiya qoidalarini qoʻllash orqali xorijiy soʻzlarni moslashtirish va arab tilida xorijiy
atamalarni, masalan, dirham (dirham – fors diramidan fonetik arablashuv) qoʻllash
imkoniyatini yaratish jarayoni deb ham taʼriflash mumkin; ṣaīqal (burnisher – faiʿal qolipi
bilan shakllangan morfologik arablashuv); Sayraf (pul ayirboshlovchi – fai’al qolipi bilan
shakllangan morfologik arablashuv).
Shuni ta’kidlash kerakki, klassik arab grammatikachilari arablashgan atamalarni
boshqa tildan o‘zlashtirilgan bu atamalardan – kalkelardan aniq ajratib ko‘rsatishgan. Bu
so‘zlarni (kalklarni) hozirgi arab tilida ko‘rish mumkin, masalan, radio (radio); isitgich
(isitgich); telefon (telefon); svetofor (svetofor), lekin keyinchalik ular kelib chiqish yoʻli
bilan moslashtirilgan, mana ulardan baʼzilari: miḏīāʿ (radio); midfa (isitgich); hatif
(telefon); išāra murūr (svetofor). Bu hodisani arab o‘quvchisi uchun tushunarliroq qilish
uchun biz ingliz tilidan olingan ba’zi arab atamalarini beramiz va arab tilida
so‘zlashuvchilar ularning ma’nosini arab ildiziga ko‘ra bilishlari mumkin, masalan, algebra
(arab tilidan olingan va arab ildizidan olingan matematik atama”. “jbr”, sozlash; ta’mirlash;
yaxshi holatga keltirish); albacore (arab tilidan olingan va arabcha “bkr” ildizidan olingan
atama, erta turish yoki erta turish); attor (efir moyining nomi; uchuvchi moy arab tilidan
olingan va arabcha “ʿṭr” ildizidan olingan, aromatizatsiya qilish uchun). Algebra atamalari;
Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika – Зарубежная лингвистика
и лингводидактика – Foreign Linguistics and Linguodidactics
Special Issue – 5 (2024) / ISSN 2181-3701
511
albacore va attar arab tilidan olingan ingliz tilidir, shuning uchun arab o‘quvchi ularni
ma’nosi bog‘liq bo‘lgan ildizning asosiy elementlari orqali bilishi mumkin.
Bu ta’riflar arablashtirishga ko‘p asrlar ilgari berilgan, ammo ular arab tilining
xorijiy atamalarni o‘z qoidalariga ko‘ra moslash qobiliyatini ko‘rsatadi, shuning uchun bu
hodisaning zamonaviy ta’riflari klassik arab filologlari tomonidan berilgan ilmiy dalillarga
qarshi tura olmaydi yoki ularni inkor eta olmaydi. Arablashtirish deganda xorijiy
atamalarni arab tili qoidalariga moslashtirish tushuniladi. Arab tilshunoslari tomonidan
shakllantirilgan ushbu qoidalarga ko‘ra, arablashtirish deganda tilning fonologik,
morfologik va tizim qoidalarini xorijiy atamalarga qo‘llash orqali arabcha bo‘lmagan
atamalarni arab tiliga moslashtirish jarayoni tushuniladi [7].
Arablashtirishning eng muhim savollaridan biri arablashgan so‘zlar arabchaga
assimilyatsiya qilinishi mumkinmi yoki ular arab tilining hosila tizimiga ko‘ra mavjud
bo‘lishi mumkinmi? Klassik arab grammatikachilari bu muammoni o‘rganib, kerakli
qoidalarni o‘rnatish orqali hal etishgan. Ibn Jinniy arablashgan soʻzlardan faqat arabcha
qolip toʻplami orqali hosil boʻlgandagina hosil boʻlishini tasdiqlagan [8]. Arablar arabcha
atamalardan mudarham (dirham shakli sifatida shakllangan) naqshlari bilan kelib
chiqqanlarida, u o‘z qoidalarini arab tili tarixi bilan isbotladi. Ko‘p o‘n yillar davomida arab
davlatlarining til akademiyalari klassik usullarga muvofiq xorijiy atamalarni arab tiliga
moslashtirishning qat’iy mexanizmini o‘rnatishga harakat qilib, standartlashtirilgan yangi
atamalarni yaratish va moslashtirishga harakat qildilar. Bu yo‘llar til tadqiqotchilari
tomonidan turlicha tasniflanadi, lekin ularning aksariyati mumtoz arab
grammatikachilarining ilmiy fikrlarini inobatga olgan, ular kelib chiqishni arab tiliga yangi
atamalarni yaratish va moslashtirishning asosiy usuli deb hisoblaganlar, masalan: (1)
hosila; (2) istinbāṭ (kashfiyot); (3) arablashtirish; (4) tarjima orqali hosil qilish (qarz
tarjimasi / hisoblar) [9]. Xorijiy atamalarni arab tiliga o‘zlashtirish qobiliyatini aniqlash
uchun bu yo‘llarning barchasini bir-biri bilan taqqoslaymiz.
TADQIQOT METODI
Xorijiy atamalarning arab tiliga moslashish jarayonini lisoniy jihatdan tahlil qilishda
quyidagi usullardan foydalanildi: tavsifiy, qiyosiy, semantik va lingvistik tahlil usullari.
Tavsifiy usul yordamida yangi atamalarning arab tiliga moslashtirilishi bo‘yicha klassik va
zamonaviy yondashuvlar izchil tasvirlab berildi. Ushbu usul xorijiy atamalarni
moslashtirish usullarining ob’ektiv tavsifini berib, ularning til xususiyatlarini aniqlashga
xizmat qildi. Qiyosiy usul esa xorijiy atamalarni arab tiliga moslashtirishning imkoniyat va
qobiliyatlarini taqqoslash hamda tahlil qilish uchun qo‘llanildi. Semantik usul orqali esa
moslashtirilgan atamalarning arab ildizlari bilan semantik bog‘lanishi tahlil qilindi. Bu
jarayonda kognitiv jarayonlar asos qilib olinib, moslashtirilgan atamalarning arab
ildizlarining haqiqiy yoki metaforik ma’nosi bilan kognitiv aloqasi aniqlashga alohida
e’tibor qaratildi.
MUHOKAMA VA NATIJALAR
Ildizning asl ma’nosini saqlab qolgan holda, derivatsiya arab tilida ona tilida
so‘zlashuvchilarga arab tiliga kelib chiqish orqali moslashtirilgan xorijiy atama ma’nosiga
oson kirish imkonini beradi. Tuzatish arab tili asos boʻlgan uchta radikal undosh ildiz
tizimidan foydalangan holda arab tilida eng yaqin semantik ekvivalentni topish uchun
qoʻllaniladi va keyin u mashhur arab morfologik toʻplami – standartlashtirilgan arab
hosilaviy toʻplami orqali hosil boʻladi. Misol uchun, motor so‘zini arabchaga moslash uchun
biz arab tilida teng semantik ildizni topishimiz va keyin uni tegishli arabcha to‘plam orqali
Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika – Зарубежная лингвистика
и лингводидактика – Foreign Linguistics and Linguodidactics
Special Issue – 5 (2024) / ISSN 2181-3701
512
shakllantirishimiz kerak, bu esa “asbob otini” olish mumkin. Dvigatel so‘zi mashinani
boshqaradigan dvigatelni bildirganligi sababli, teng semantik ildiz (ḥrk) “ishlamoq,
harakatga keltirmoq” dir va morfologik naqsh (mufʿʿal) odatda asbob otini hosil qilish uchun
ishlatiladi. Motor soʻzini arab tiliga muxak (motor) soʻzi bilan moslash mumkin. Qolganlari
oʻxshatish yoʻli bilan yasaladi: mukṯṯaf (kondansator – “kṯaf”dan, quyuqlash); muoddal
(modulator – “ʿdl”dan modulyatsiya qilish); muḍḫḫam (kuchaytirgich dan – “ḍḫm”,
kuchaytirmoq); muḥūūūal (transformator – “hūl”dan, aylantirmoq); muʿzzaz (booster – “ʿzz”
dan, mustahkamlamoq; almashtirmoq); murammaz (koder “rmz”dan kodga); mubaddal
(kommutator – “bdl”dan, o‘zgartirish; kommutatsiya).
Arabcha ildizning entomologik asoslarini saqlab qolish qobiliyati chet el terminlarini
arab tiliga moslashtirish uchun ishlatilganda aniq bo‘ladi, chunki ildiz va hosila atama
elementlari o‘rtasidagi semantik bog‘lanish saqlanib qoladi. Bu jarayon arab tilida
so‘zlashuvchilarga ma’nosi yangi atamalar bilan bog‘langan radikal undosh elementlar orqali
olingan atamaning lug‘aviy ma’nosini tanib olish va morfologik qolip bo‘yicha yangi
moslashtirilgan atamalarning real til xususiyatlarini tanib olish imkonini beradi. Asbobni
o‘zining morfologik standartlashtirilgan to‘plamiga ko‘ra ko‘rsatadigan atamalar arab tilida
so‘zlashuvchilarga yangi atamalar qofiyalanishi kerak bo‘lgan qofiyalar to‘plami bo‘yicha
tuzilgan bo‘lsa, asbobning ma’nosini tushunishga imkon beradi. Masalan, mashhur arabcha
naqshlar majmuasi (mifʿal) bo‘lib, bu vosita yordamida amalga oshirilishi mumkin bo‘lgan
bunday faoliyatni ifodalash uchun asbob otlari qofiyalanishi kerak, agar asosiy undosh ildizlar
ular bilan bog‘langan ma’noni aniq ko‘rsatsa, masalan., miṣʿad (Lift – “ṣʿd”dan, yuqoriga
koʻtarmoq; yuqoriga koʻtarmoq; koʻtarmoq).
Xorijiy atamalarni arab tiliga moslashtirishning ushbu usullarini tekshirish uchun
ularni bir-biri bilan solishtirib, eng kuchlisini ko‘rsatib, arab tiliga xorijiy terminlarni
o‘zlashtirib, ularning semantik va grammatik tuzilmalarini arab tiliga tushunarli qilib
qo‘yishimiz kerak. ona tilida so‘zlashuvchilar. Bu ish oson emas, chunki so‘z yasalishi va
fleksiya turiga qarab tillar turli guruhlarga bo‘linadi. Tasniflash yangi so‘zlarning yaratilish
usuli bilan belgilanadi. Til umuman tugallangan narsa emas; u har doim belgilangan
qoidalar bilan yangilanadi [10]. Tekshirish uchun biz taqqoslash mexanizmini yaratishimiz
kerak,
uni
beshta
mezon
bo‘yicha
tekshirish
kerak,
bular:
(1) semantik ta’sir; (2) oson kognitiv kirish; (3) naqsh to‘plami; (4) namunalar to‘plamiga
ko‘ra yangi atamalarni qayta yaratish qobiliyati; (5) arab tilining o‘zini himoya qilish
tizimini qo‘llash [11].
Arablashtirish xorijiy atamalarni arab tiliga moslashtirish usuli sifatida arab tilida
soʻzlashuvchilarning asl arab ildizi maʼnosini uch undosh tovush bilan tanib olishlari uchun
semantik xizmatni bajara olmaydi. Maʼno har doim shu undoshlar bilan bogʻlanadi [12],
lekin arablashtirish xorijiy atamalarni arab tiliga moslashtirish uchun baʼzi oddiy fonologik
yoki morfologik oʻzgarishlarni amalga oshirishga asoslanadi, masalan, dirham (dirham)
yoki hech qanday muhim oʻzgarishlar qilmaydi, masalan, al-komuter (kompyuter),
fāksmaili (faks pochtasi), lekin bu atamalarni kelib chiqish yo‘li bilan moslashtirsak, arab
tilida so‘zlashuvchi ularni osonlikcha quyidagicha tushunadi: khāsūb (kompyuter – “ḥsb”
dan, sanash, o‘ylash, ko‘rib chiqish, stavka); nāsūḫ )fax mail – “nsḫ” dan, nusxa ko‘chirish;
dublikat; aniq engish; ko‘paytirish). Bu misollarda ko‘rishimiz mumkinki, arablashuv
xorijiy
atamalarni
moslashtirish
usuli
sifatida
faksmoiliy
va
al-komuter xorijiy atamalari arablashuv yo‘li bilan qabul qilinganda arabcha ildizning
semantik xususiyatlarini saqlab qola olmaydi, chunki ma’no assotsiatsiyasi ildizlarning
Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika – Зарубежная лингвистика
и лингводидактика – Foreign Linguistics and Linguodidactics
Special Issue – 5 (2024) / ISSN 2181-3701
513
elementlari yo‘qoladi. Faksmoiliy va al-komuterda arablashgan xorijiy atamalar bilan
bog‘lanishi lozim bo‘lgan ildizlarning ma’nosini aniqlash oson emas. Bu atamalar unumli
bo‘la olmaydi va arabcha qolipga ko‘ra yangi so‘zlarni bermaydi. Arablashtirish yoʻli bilan
qabul qilingan arab atamalari arab tilining oʻz-oʻzini himoya qilish tizimini buzadi, chunki
bu tizim moslashtirilgan atamaning asl arab ildizi maʼnosi bilan assotsiatsiyasini saqlab,
aniq mexanizm boʻlib ishlaydi, ular hosilalanish yoʻli bilan yuqori mahsuldor boʻlishga
qodir, masalan: xuddi shu atamalar, ular hosila orqali moslashtirilganda, ular ona arab
tilida so‘zlashuvchilarga arab ildizining (nsḫ) asl ma’nosini bilish uchun oson kirish
imkonini beradi (nusxalash; takrorlash; aniq engish; ko‘paytirish); (ḥsb) (hisoblash,
o‘ylash, ko‘rib chiqish, baholamoq) arabcha ildizlarning (nsḫ) (ḥsb) nāsūḫ (faks pochtasi)
hosilasi bilan moslashgan xorijiy atamasi bilan anglashilgan semantik munosabati bilan;
Hasub (kompyuter). Olma yoʻli bilan moslashtirilgan bu atamalar arabcha naqsh toʻplami
bilan yaratilgan boʻlib, asbob fa’ul otini anglatadi, masalan, jāruf (belkurak); sharuh
(raketa); naqus (qo‘ng‘iroq); naqur (shox); sāṭūr (chopper) va ular yangi arabcha so‘zlarni
yaratish orqali yuqori mahsuldorlikka ega.
Arab tiliga kelib chiqish yoʻli bilan moslashtirilgan xorijiy atamalar har doim asl arab
ildizi bilan semantik assotsiatsiyani saqlab turadi: mikbas (kompressor – bu arab ildizi
“kbs” bilan bogʻlangan, siqish); miṯqāb (musht – “ṯqb” bilan bog‘liq, zerikmoq; teshik
ochmoq). Arab tilida ona tilida so‘zlashuvchi moslashtirilgan atamaning ma’nosini
osongina tan oladi, chunki u atamaning asosiy ma’nosini tushunish uchun ildiz
elementlariga tayanadi va keyin u moslashtirilgan atamaning hosila ma’nosini naqsh
to‘plami bo‘yicha bilib oladi, bu esa uning hosila ma’nosiga ishora qiladi. tuzilishi. Olma
atamalar orqali yaratilgan va moslashtirilgan atamalar arab tilida samarali bo‘lishi
mumkin, chunki ular yangi arabcha so‘zlarni bera oladi. Mikbas (kompressor) kabi
moslashtirilgan atamalar; miṯqāb (musht) nāsūḫ (faks pochtasi); Saruh (raketa) arabcha
o‘z-o‘zini himoya qilish tizimiga ko‘ra yasaladi, chunki ular arabcha ildizlar bilan bog‘liq
bo‘lib, arab naqshlari to‘plami bilan shakllangan va ular arab tilida yangi so‘zlarni
yaratishga qodir.
Yangi atamalarni arabchaga moslashtirishning ikki yo‘li sifatida arabchalashtirish
bilan hosila so‘zni solishtirish natijalari shuni ko‘rsatadiki, arablashtirish xorijiy
atamalarni arabchaga moslashtirishning najot yo‘li emas, chunki: (1) arabcha atama
bo‘lgani uchun arabcha ildizning semantik ta’siri buzilgan”. t arab ildizi bilan bog‘liq;
(2) arab tilida ona tilida so‘zlashuvchilar arablashgan atamaning asosiy ma’nosiga
osonlikcha erisha olmaydilar, chunki atamalar ona tilida so‘zlashuvchilar uchun g‘alati
eshitiladi va ularni tushunib bo‘lmaydi; (4) arabcha atamalar har doim ham arabcha
naqshlar to‘plamidan hosil bo‘lavermaydi. Arablar so‘zlarning asosiy ma’nolarini ildiz
elementlari orqali taniydilar, masalan, (k-t-b) buning asosiy ma’nosi katabada yozish
(yozmoq); katib (yozuvchi); kutob (yozuvchilar) yoki (hulq) halqa (yaratish); xuliqa
(u yaratilgan); Holiq (yaratuvchi) va hosila ma’nolari qoliplar bilan tushuniladi. Demak,
arab tilidagi hosila so‘zlar naqsh to‘plamlari bilan aniq qofiyalangan bo‘lishi kerak;
(5) arabchalashtirib arabchaga moslashtirilgan bu atamalar tilning o‘zini himoya qilish
tizimidan tashqarida.
Xorijiy atamalarni arab tiliga moslashtirish usuli sifatida tarjimani hosila so‘z bilan
solishtirib bo‘lmaydi, chunki u tarjimaga tayangan va arabcha so‘zni xorijiy atama bilan
teng topishning boshqa usullariga tayangan. Derivatsiyani boshqa usullar bilan solishtirish
natijalari tarjimaning xorijiy atamalarni arab tiliga moslash qobiliyatini ko‘rsatish uchun
etarli.
Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika – Зарубежная лингвистика
и лингводидактика – Foreign Linguistics and Linguodidactics
Special Issue – 5 (2024) / ISSN 2181-3701
514
Biz hosila bilan solishtiradigan yana bir yo‘l – al-istinbat (kashfiyot) bo‘lib, arab ildizi
bilan xorijiy atamaning har qanday majoziy assotsiatsiyasini izlash va uni arabcha qolip
to‘plami orqali hosil qilish orqali ifodalanadi; uni metaforik hosila ham deb atashadi [13]:
“qiṭār” (poezd; dastlab tuyalar guruhini tasvirlash uchun ishlatilgan) [9]. Bu yoʻl toʻliq
hosila qoidalariga asoslanadi, chunki u arab ildizi bilan semantik assotsiatsiyani, arab
qoliplari toʻplami bilan toʻliq qofiyalashni talab qiladi, lekin hosiladan farq qiladi.
Al-istinbat yoki kashfiyot har doim arabcha so‘zlarning majoziy ma’nosidan iborat. Biroq,
kashfiyot arabcha so‘z bilan assotsiatsiyaga muhtoj va u naqsh to‘plami bilan shakllanadi;
moslashtirilgan atamaning asosiy ma’nosini hosil qilish kabi bilish uchun to‘g‘ridan-to‘g‘ri
kognitiv kirish imkoniyatini bera olmaydi.
XULOSA
Ushbu tadqiqot shuni ko‘rsatadiki, derivatsiya klassik va zamonaviy arab
tilshunoslari tomonidan xorijiy atamalarni arabchaga moslashtirish uchun qo‘llaniladigan
eng xavfsiz usuldir; Shuningdek, arab tili qoidalarini saqlash bo‘yicha ham tizimli ish olib
borilmoqda, bu orqali xorijiy atamalarni moslashtirish va yangi arabcha so‘zlarni yaratish
mumkin. Xorijiy atamalarni moslashtirish uchun arab tilida derivatsiya faol qo‘llaniladi,
chunki
u:
(1)
arab
ildizlarining
semantik
saqlanishini
kafolatlaydi;
(2) moslashtirilgan atamalarning muhim ma’nosini tushunish uchun oson kognitiv kirish
imkonini beradi; (3) namunalar to‘plami bo‘yicha atamalarni hosil qila oladi;
(4) moslashtirilgan xorijiy atamalarni namuna to‘plamiga muvofiq yangi so‘zlarni
yaratishga imkon beradi; (5) o‘zini himoya qilishning til tizimini qo‘llaydi;
(6) moslashtirilgan atamalarning ma’nosi tan olinadigan radikal undoshlar tartibini saqlaydi.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI”
1.
Al-Farāhīdī A.A.. Mahdī Makhzūmī, (Ed), Ibrāhīm Sāmarrāʼī (Ed). (1980-1985).
Kitab Al-’ayn. Wizārat al- Thaqāfah wa-al-Iʻlām, Baghdad, Iraq (In Arabic).
2.
Al-Ḥamzawy M.R. (1986). Al-Luġa Al-’arabia wa al-ḥadatha, (2-d ed). Beirut: Dar
Al-ġarb al-islami. (In Arabic).
3.
Al-Ṣālih Ṣ. (1968). Dirasast fi fiqh Al- Luġa. (3-d ed). Lebanon: Dar al-’illm (In
Arabic).
4.
Sībawayh A. U., Hārūn A. M., (Ed). (2004). Al-Kitab. (5-th ed.). Al-Qahira: Maktabat
al-Khānjī (In Arabic). 5.Al-foadi R.A. (2016). Printsipy fonogrammatiki v prilojenii k
progressivnoi yazykovoi kategorizatsii arabskikh i russkikh kornei. Philological Sciences.
Scientific Essays of Higher Education, 6, 20-26.
5.
Al-Jawhari I.H., A.A.ʻAṭār (Ed). Al-ṣiḥaḥ (Taj al-luġa wa-ṣiḥaḥ al-’A rabia).
Al-Qahira: Dar Al-kitāb al-Arabi, Al-Qahira, Egypt (In Arabic).
6.
Stetkevych J. (1970). The modern Arabic literary language. Chicago: Chicago
University Press.
7.
Ibn Jinni A.U., Al- Najjar M.A. (ed). (without date). Al-Khaṣ’iṣ vol.1. Beirut: Dar Al-Huda.
8.
Baker M. (1987). "Review of Methods Used for Coining New Terms in Arabic."
Meta 322, 186–188.
9.
Karam R.A. (2009). Slovoobrazovatelnaya struktura zookompozitov s glagolnoi
osnovoi v yazykakh razlichnykh tipov. “Proceedings of Voronezh State University. Series:
Linguistics and intercultural communication”, 2, 105-109.11.Al-foadi R.A. (2014). Odin
Klyuch ot deri v deskrayniy mir arabskogo yazyka – fleksiya: osnovnyia pokazateli.
