Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika
–
Зарубежная
лингвистика
и
лингводидактика
–
Foreign
Linguistics and Linguodidactics
Journal home page:
https://inscience.uz/index.php/foreign-linguistics
American postmodern literature and its development
Dildora SADIKOVA
1
Navoi State University
ARTICLE INFO
ABSTRACT
Article history:
Received November 2024
Received in revised form
10 December 2024
Accepted 25 December 2024
Available online
25 January 2025
This article examines postmodernism as a cultural and
intellectual trend, emphasizing its critique of conventional grand
narratives and its resistance to categorization. Micro-narratives,
fragmentation, and experimentation in philosophy, art, and
literature are characteristics of postmodernism. The essay
considers several important aspects of postmodernism, such as
its emphasis on relativity in social, political, and cultural
contexts, its rejection of absolute truths, and its use of
intertextuality. It discusses how postmodernism has influenced
critical ideas such as reader-response theory, deconstruction,
and the fusion of high and low culture. The article demonstrates
the various uses and importance of postmodernism in current
discourse by examining the works of prominent intellectuals
such as Jean-
François Lyotard and Linda Hutcheon.
2181-3701
/©
2024 in Science LLC.
https://doi.org/10.47689/2181-3701-vol3-iss1
This is an open-access article under the Attribution 4.0 International
(CC BY 4.0) license (
https://creativecommons.org/licenses/by/4.0/deed.ru
Keywords:
postmodernism,
modernism,
intertextuality,
fragmentation,
metafiction.
Amerika postmodern adabiyoti va uning rivoji
ANNOTATSIYA
Kalit so‘zlar
:
postmodernizm,
modernism,
intertekstuallik,
fragmentatsiya,
metafikshn.
Ushbu maqolada postmodernizm nazmi madaniy va
intellektual y
o‘
nalish sifatida k
o‘
rib chiqilib, uning an
’
anaviy katta
hikoyalarga tanqidiy munosabati va kategorizatsiyaga qarshi
turishi ta
’
kidlanadi. Postmodernizmning xususiyatlari sifatida
fragmentasiya va falsafa, san
’
at va adabiyotdagi tajriba
k
o‘
rsatiladi. Maqolada postmodernizmning ijtimoiy, siyosiy va
madaniy kontekstlarda nisbiylikka ur
g‘
u berish, mutlaq
haqiqatlarni rad etish va intertekstuallikdan foydalanish kabi
bir necha muhim jihatlari tahlil qilinadi. Shuningdek,
postmodernizmning
o‘
quvchi javobi nazariyasi, dekonstruksiya
va yuqori hamda ommaviy madaniyatni birlashtirish kabi tanqidiy
g‘
oyalarga qanday ta
’
sir k
o‘
rsatgani muhokama qilinadi.
1
Teacher, Navoi State University. E-mail: dilya.sadikova@list.ru
Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika
–
Зарубежная лингвистика
и лингводидактика
–
Foreign Linguistics and Linguodidactics
Special Issue
–
1 (2025) / ISSN 2181-3701
29
Американская постмодернистская литература и её
развитие
АННОТАЦИЯ
Ключевые слова:
постмодернизм,
модернизм,
интертекстуальность,
фрагментация
.
В данной статье рассматривается постмодернизм как
культурное и интеллектуальное течение, акцентируя его
критику
традиционных
великих
нарративов
и
сопротивление
категоризации.
Микро
-
нарративы,
фрагментация и эксперименты в философии, искусстве и
литературе
являются
характерными
чертами
постмодернизма. В статье рассматриваются несколько
важных аспектов постмодернизма, таких как акцент на
относительности
в
социальных,
политических
и
культурных контекстах, отрицание абсолютных истин и
использование интертекстуальности. Обсуждается влияние
постмодернизма на критические идеи, включая теорию
восприятия читателя, деконструкцию и слияние высокой и
массовой культуры.
XX
–
XXI asr adabiyotshunosligi tarixiga nazar tashlasak, adabiyot taraqqiyotini ilmiy
kuzatish jarayonida modernizm,syurrealizm,magik realizm, absurdizm, postmodernizm
kabi oqimlarga; metaproza, intertekst, allyuziya, pastish, sarkazm, kinoya kabi
terminlarga; eklektik, skeptik,ekssentrizm, kosmopolitizm, metafikshn kabi konseptlarga
duch kelinadi. Ushbu termin va konseptlar postmodernizm yo
‘
nalishida yaratilgan
romanlar xususiyatlarini yoritib berishda, uning badiiy xususiyat va uslubiga oid
muammolarga oydinlik kiritishda ko
‘
mak beruvchi tarkibiy qism bo
‘
lib xizmat qiladi.
“
Modernizm
”
XX asrning birinchi yarmida san
’
at va madaniyatga hukmronlik qilgan
harakatga berilgan nomdir. Modernizm san
’
atdagi katta t
o‘
lqin b
o‘
lib, XX asrdan oldingi
musiqa, rassomlik, adabiyot va me
’
morchilikdagi an
’
anaviy amaliyotlarini
o‘
rnini bosgan.
Bu
o‘
zgarishlarning umumiy natijasi tajriba va yangilikka sodiq b
o‘
lgan adabiyotni yuzaga
keltirib chiqargan. Modernizmning eng yuqori nuqtasi
o‘
tganidan keyin, u 1930-yillarda
ancha chekinishga uchradi.
Ikkinchi jahon urushidan keyin paydo b
o‘
lgan, modernistik adabiyotning qabul
qilingan normalariga qarshi chiqqan
g‘
oya va uslublar seriyasi sifatida yuzaga kelgan
adabiyot
“
Postmodern adabiyoti
”
deb nomlanadi. Uni Ikkinchi jahon urushidan to hozirgi
kungacha b
o‘
lgan davrning adabiyoti sifatida ham tasvirlash mumkin. U modernizmning
ilgarigi shakllaridagi tajribalardan ajralib turadigan voqealar ketma-ketligining uzilishi va
ong osti
g‘
oyalaridan kelib chiqqan doimiy ong oqimi bilan mashhurdir. Bu adabiyotning
nomutanosib uslubidir.
“
Postmodern adabiyoti
–
bu asosan, lekin faqatgina emas, Ikkinchi
jahon urushi davridan keyin rivojlangan uslub yoki tendensiya sifatida belgilanadigan,
fragmentasiya,
paradoks
va
shubhali
rivoyatchilar
kabi
usullardan
keng foydalanish bilan xarakterlanadigan adabiyotdir
”
[1] Postmodern asarlari
ma
’
rifatparvarlik tafakkuriga va modernistik adabiyot yondashuvlariga qarshi munosabat
sifatida k
o‘
riladi. Ular badiiy asarlarda kollaj kabi fragmentasiyalangan shakllar va
adabiyotda ataylab uzluksiz rivoyatlar orqali ilgari qabul qilingan tafakkur va ishonch
tizimlarining parchalanishini k
o‘
rsatish uchun ideologik ilhomlangan. Postmodernizm
Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika
–
Зарубежная лингвистика
и лингводидактика
–
Foreign Linguistics and Linguodidactics
Special Issue
–
1 (2025) / ISSN 2181-3701
30
modernizm nazmi bilan amaliyoti bir xil biroq , ammo bu uslubda xotirlash y
o‘
li bilan
amalga oshiriladi, afsuslanish emas. Shuning uchun
o‘
tmishning y
o‘
qolishi, mavjudlikning
parchalanishi va shaxsiylikning yemirilishi uchun afsus qilish
o‘
rniga, postmodernizm
ushbu
xususiyatlarni
ijtimoiy
mavjudlikning
yangi
shakli
sifatida qabul qiladi. 1960-yillar
o‘
rtalariga kelib, S
’
yuzan Sontag va Ihab Hassan
kabi tanqidchilar postmodernizmning xususiyatlarini ajratishni boshlashdi. Ular
“
postmodernistlarning ishlari ataylab birlashmagan, k
o‘
proq aniq
‘
ustalikli
’
b
o‘
lmagan,
k
o‘
proq
o‘
yinchan yoki anarxik, badiiy tugallik yoki birlikdan k
o‘
ra tushunish jarayonlari
bilan k
o‘
proq qiziqadi
”
, deb ta
’
kidlashdi.
Shunday qilib, modernizm va postmodernizm
o‘
rtasidagi farq tarixiy farq yoki
badiiy amaliyotlar t
o‘
plami emas, balki kayfiyat yoki munosabatdagi farq sifatida k
o‘
riladi.
Postmodern nasri
o‘
zining aralashgan va birlashgan uslublari bilan realistik estetik
ideologiyaning muammolashtirilishi yoki buzilishi jarayoni sifatida davom etuvchi
jarayondir.[2]
Postmodern-metafiksiya (metafiction), ishonchsiz hikoyachi (unbelievable
narration),
o‘
z-
o‘
zini aks ettiruvchilik (self-reflection), intertekstuallik (intertextuality),
kinoya kabi xususiyatlarni
o‘
z ichiga qamrab oladi va k
o‘
pincha tarixiy va siyosiy
masalalarni mavzular sifatida k
o‘
taradi. Bu eksperimental adabiyot uslubi 1960-yillarda
Amerika Q
o‘
shma Shtatlarida Kurt Vonnegut, Tomas Pinchon, Uil
’
yam Geddis, Filip K. Dik,
Keti Aker va Jon Bart kabi yozuvchilar asarlari orqali paydo b
o‘
ldi. Postmodern nazmi
modern nazmiga butunlay teskari b
o‘
lib ma
’
rifatparvarlik
g‘
oyalariga aks munosabatda
b
o‘
lib bunda yozuvchilar k
o‘
pincha hukumatga qarshi chiqish
g‘
oyalarini ol
g‘
a suradi.
Kanadalik adabiyotshunos Linda Xatcheonning fikriga k
o‘
ra bu qarashlar natijasida, 1960-
yillardagi siyosiy tamoyillar kontekstida adabiyot uslubining paydo b
o‘
lganligini
k
o‘
rsatuvchi bir belgidir. Bu ta
’
sir, xususan, postmodern adabiyoti
o‘
zi gapirayotgan
siyosiy masalalarga nisbatan yuqori darajada
o‘
z-
o‘
zini aks ettiruvchi b
o‘
lganligi orqali
k
o‘
riladi [3]
Birinchi va ikkinchi jahon urushlaridan s
o‘
ng jamiyatda yuzaga kelgan
g‘
oyalar
silsilasi va mafkuraviy t
o‘
qnashuvlar (xaos) adabiyotda postmodernizm shaklida
o‘
z
ifodasini topdi. Ya
’
ni, jamiyatdagi turli mafkuraviy portlashlar va qarama-qarshiliklar,
o‘
zgarishlar va dunyoqarashlar xilma-xilligi, moddiy dunyoning ma
’
naviy olamga nisbatan
ustun kelishi, odamlarning ijtimoiy va jinsiy tengligi, ilm-fan taraqqiyoti natijasida
insonning koinotni
o‘
zlashtirishi, kompyuter texnologiyalarining ixtiro qilinishi va kiber
dunyoning kashf etilishi kabi bir qolipga si
g‘
maydigan xaotik elementlar adabiyotda
postmodernizmni yuzaga keltirdi.
Postmodern adabiyotining ilk namoyondalari sifatida Migel de Servantesning “Don
Kixot” (1605–1615), Lorens Sternning “Tristram Shendi” (1760–
1767), Jeyms Hoggning
“Adolatli gunohkorning shaxsiy xotiralari va iqrorlari” (1824), Tomas Karleylning “Sartor
Resartus” (1833–1834) va Jek Keruakning “Yo‘lda” (1957) kabi asarlarni kiritish mumkin.
Lekin postmodern adabiyoti xususan 1960-yillar va 1970-yillarda keng tarqalgan b
o‘
lib,
XXI asrda Amerika adabiyotida ham postmodern nazmida yozishning kuchli oqimi
saqlanib qolgan, bunga Deyv Eggersning “Hayratlanarli dunyoviy dahoning yuraklarni
ezuvchi” asari (2000) va Jenifer Eganning “Gunginagan qo‘
n
g‘iroq otryadiga” tashrif
(2011) kabi postironik asarlari misol b
o‘
la oladi. Bu asarlar postmodern shaklni yanada
rivojlantirishga
o‘
z hissalarini q
o‘
shgan. [4]
Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika
–
Зарубежная лингвистика
и лингводидактика
–
Foreign Linguistics and Linguodidactics
Special Issue
–
1 (2025) / ISSN 2181-3701
31
Postmodern adabiyotning dastlabki yorqin namunalaridan ba
’
zilari 1950-yillarga
t
o‘g‘
ri keladi: Uilyam Gaddisning The Recognitions (1955), Vladimir Nabokovning Lolita
(1955) va Uilyam Burroughsning Naked Lunch (1959) asarlari. Keyinchalik, bu uslub
1960
–
1970-yillarda mashhur b
o‘
ldi, masalan, Jozef Xellerning Catch-22 (1961), Jon
Bartning Lost in the Funhouse (1968), Kurt Vonnegutning Slaughterhouse-Five (1969)
kabi asarlar bilan davom etdi. Amerikalik yozuvchi Tomas Pynchonning 1973-yilda
yozilgan Gravity
’
s Rainbow romani postmodern adabiyotida alohida e
’
tiborga loyiq.
M.Keith tahlilicha Pynchonning romani postmodern davrida yozilgan kitoblar orasida
yarim asr davomida adabiy shohasar sifatidagi nufuzini yaxshi saqlab qolgan asar sifatida
ajralib turadi.
Ammo bu nufuz murakkab, bunga Pulitser tajribasi misol b
o‘
la oladi. Buyuk
Britaniyaning mashhur tanqidchisi Toni Tanner, Pinchon romani chop etilganidan bir
necha yil
o‘tib, uni “Ulysses dan keyingi
muhim adabiy matn” deb ta’
kidlagan. Haqiqatdan
ham, Gravitasiyaning kamalagining adabiy tarixdagi ahamiyati shunchalik kattaki,
tanqidchilar uni k
o‘
proq Uil
’
yam Geddisning The Recognitions (1955) yoki Jon Barthning
The Sot-Weed Factor (1960) yoki keyinroq Devid Foster Uollesning Infinite Jest (1996)
kabi postmodern epiklari bilan emas, balki Joysning Ulusses kabi buyuk asarlari bilan
solishtirishga moyil. Darhaqiqat, Gravitasiyaning kamalagi(Gravity
’
s Rainbow) zamonaviy
klassika bilan k
o‘
p jihatlarni
o‘
rtoqlashadi: adabiy taqiqlarni tarixiy ravishda buzishi,
uslubining
g‘
ayriodatligi va ma
’
lumotlarni qamrab olish doirasi jihatidan unga mos yoki
hatto undan oshadi. Aslida, Gravity
’
s Rainbow postmodernizmda
o‘
ynagan roli nuqtai
nazaridan Ulysses modernizmdagi
o‘
rniga
o‘
xshash deb hisoblash mantiqan juda t
o‘g‘
ri.
[5]
Yangi avlod yozuvchilari namoyondalaridan: Devid Foster Uolles, Uilyam T.
Vollmann, Deyv Eggers, Maykl Chabon, Zedi Smit, Chak Palanik, Jennifer Egan, Nil Geyman,
Kerol Maso, Richard Pauers, Jonatan Letem va McSweeney
’
s, The Believer, The New Yorker
kabi nashrlar postmodernizmning yangi bosqichi yoki “post
-
postmodernizm”ni boshlab
berishgan desak buladi. Bu yozuvchilarning aksariyati adabiyotda samimiyatga katta
e
’
tibor berishni ta
’
kidlaydi. [6]
Kanadalik abid va adabiyotshunoslar Brayan MakkHale, Linda Xatcheon va
Pol Maltbi kabi olimlar postmodern uslub faqat 1980-yillarga kelib t
o‘liq “postmodern”
atamasi bilan nomlanganini ta
’
kidlashgan. Toronto universiteti professori L. Xatcheon
amerikalik adib va tanqidchi F.B. Jemsonning qarashlariga qarshi chiqib, postmodern
shakllari tanqidiy uslub bilan yonma yon turishini ol
g‘
a suradi va ushbu nazmda
kinoyaning
o‘
rni ahamiyatli ekanligini, shu bilan birga postmodernizm hozirgi zamonni
tarixdan ajratib q
o‘
yish yoki tarixni tartibsiz va bo
g‘
lanmagan mozaikaga aylantirish
o‘
rniga, uni qayta tushunib, yangi tanqidiy imkoniyatlarni taklif qilishi mumkinligini
haqida
o‘
z asarlarida yozgan. L. Xatcheon postmodern y
o‘
nalishining uslublaridan b
o‘
lgan
metafiksiyaning yangi tarmo
g‘
i b
o‘
lgan
“
gistografik metafiktsiya
”
atamasini joriy etib,
o‘
tmishni
o‘
z talqinida ilgari suradigan, lekin ayni paytda
o‘
zining, tarafkash va t
o‘
liq
b
o‘
lmagan haqiqatiga tanqidiy qaraydigan (ya
’
ni,
o‘
ziga tanqidiy yondashadigan) adabiy
matnlarni tasvirlash uchun ishlatgan (Poetika, 122
–
123). Shunday qilib, tarixiy metafikshn
bizga tarixchilarning
“
obyektiv
”
o‘
tmishidagi not
o‘g‘
rilik va z
o‘
ravonlikni tan olgan holda,
o‘
tmish haqida konstruktiv gapirishga imkon beradi, biroq F. Jeymson aytganidek, t
o‘
liq
chalkash va ajratilgan hozirgi holatda qoldirmaydi. [7]
Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika
–
Зарубежная лингвистика
и лингводидактика
–
Foreign Linguistics and Linguodidactics
Special Issue
–
1 (2025) / ISSN 2181-3701
32
Intertekstuallik
–
har bir ijodiy asar paydo b
o‘
lishiga boshqa biror matn yoki boshqa
unsurlar sabab b
o‘
lishi mimkin, u yagona ijod mahsuli emas,balki
o‘
zora bo
g‘
langan fikrlar
va taassurotlarlar mahsuldir [8]. Shu sababli ham postmodern adabiyotini
o‘
rganishda
asosiy e
’
tibor intertekstualikka qaratiladi: ya
’
ni bir matnning (masalan, roman) boshqa bir
matn
bilan
yoki
adabiy
tarixning
murakkab
t
o‘
qimasidagi
o‘
zaro
munosabatlari.Postmodern adabiyotda intertekstualik boshqa bir adabiy asarga ishora
yoki parallel, bir asar b
o‘
yicha kengaytirilgan muhokama, yoki bir uslubni qabul qilish
shaklida namoyon b
o‘
lishi mumkin.Postmodern adabiyotda bu k
o‘
pincha ertaklarga
ishora qilish shaklida uchraydi
–
masalan, Margaret Etvud, Donald Barthelm kabi
yozuvchilarning asarlarida va boshqa k
o‘
plab ijodkorlarda
–
yoki ilmiy-fantastik hamda
detektiv adabiyot kabi ommabop janrlarga ishora qilish orqali namoyon b
o‘
ladi. Ayrim
hollarda intertekstualik bir matnga oddiy bir ishoradan k
o‘
ra murakkabroq shaklda
b
o‘
ladi. [9]
Postmodern adabiyoti bir necha xususiyatlardan biri bu fragmenteyshn
(fragmentation) b
o‘
lib, bunda syujet, qahramonlar, mavzular, tasvirlar va faktlarga oid
turli elementlar butun asar davomida b
o‘
linib va tarqalib ketgan holda namoyon b
o‘
ladi.
[10] Yunon yozuvchisi Dimitris Lyakosning Z213: Exit asarida (postmodern adabiyotdagi
b
o‘
linishning asosiy namoyandalaridan biri) postmodern nazmining fragmenteyshn
(parchalanish) texnikasi yaqqol k
o‘
rinadi. Ushbu xayoliy kundalikda deyarli telegrafik
uslub q
o‘
llanilib, aksariyat hollarda artikl va bo
g‘
lovchilar ishlatilmagan. Matn orasiga
b
o‘
shliqlar kiritilib, kundalik til she
’
riyat va Injilga ishoralar bilan aralashtirilgan, natijada
sintaksis buzilishi va grammatikaning deformatsiyasi yuzaga keladi. Bu usul orqali
qahramon va dunyo
o‘
rtasidagi begonalik hissi yaratiladi. Tilning bu kabi
o‘
ziga xos
vositasi qahramonning tartibsiz dunyo ichida
o‘
zining ichki q
o‘
rquv va paranoyalarini
o‘
rganishi jarayonini aks ettiruvchi noaniq sintaksis tuzilishini shakllantiradi.
XULOSA
K
o‘
rinib turibdiki, postmodernizm chegara bilmas, uslub tanlamas y
o‘
nalish b
o‘
lib
boshqa oqimlardan farq qiladi. Postmodernizm universal, ideal va estetik
g‘
oyadan voz
kechib, eksperimental va
o‘
ziga xos fikrlarni ilgari surishga qaratilgan oqim sifatida yuzaga
kelgan.Postmodernizm, k
o‘
pincha xaos nazariyasi bilan bo
g‘
lanadigan, katta hikoyalarni
rad etib, mikrohikoyalarni afzal k
o‘
radigan madaniy hodisadir. U nostal
’
giya va tasallini
rad etib, taqdim etib b
o‘
lmaydigan narsalarga e
’
tibor qaratadi. Jeymson, Habermas, Iglton
va MakXeyl kabi tanqidchilar postmodernizmni “madaniy dominant” sifatida ko‘
rib, uni
yagona uslub emas, deb baholaydilar. Postmodern adabiyoti an
’
anaviy ta
’
riflarga qarshi
chiqib, dekonstruksiya va
o‘
quvchi javob nazariyasi kabi tanqidiy nazariyalarni
o‘
z ichiga
oladi. U ijtimoiy masalalarni ta
’
kidlaydi, lekin biron-bir masalaga ustuvor ahamiyat
bermaydi, nisbiylik va tajriba adabiy vositalarini qabul qiladi. Postmodernizm tarix va
siyosat bilan chuqur aloqaga ishora qiladi.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI:
1.
F.M. Xajiyeva AMERIKA POSTMODERN ADABIYOTIDA BIOGRAFIK ROMAN
POETIKASI (J.PARINI, M.KANNINGHEM VA L.LALAMI ASARLARI MISOLIDA) DSc
darajasini olish uchun yozgan dessertatsiyasi , Buxoro 2022, B.20-25
2.
Linda Hutcheon (1988) A Poetics of Postmodernism. London: Routledge, pp. 200-
201.
Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika
–
Зарубежная лингвистика
и лингводидактика
–
Foreign Linguistics and Linguodidactics
Special Issue
–
1 (2025) / ISSN 2181-3701
33
3.
Linda Hutcheon (1988) A Poetics of Postmodernism. London: Routledge, pp. 202-
203.
4.
Linda Hutcheon (1988) A Poetics of Postmodernism. London: Routledge, pp. 204-
205.
5.
M. Keith Booker, Thomas Pynchon’s novel “Gravity’s Rainbow,” a half
-century old
today,
has
never
seemed
more
relevant.
February
28,
2023;
https://lareviewofbooks.org/article/history-is-hard-to-decode-on-50-years-of-thomas-
pynchons-gravitys-rainbow/
6.
Maltby, Paul. Dissident Postmodernists: Barthelme, Coover, Pynchon.
Philadelphia: University of Pennsylvania Press, 1991. p. 14.
7.
Tore Rye Andersen (2001) "Ned med oprøret! –
David Foster Wallace og det
postironiske Archived 2016-08-18 at the Wayback Machine" in Passage, 37, 13-25.
Archived 2016-08-18 at the Wayback Machine
8.
Sadikova Dildora Nizomovna, . (2024). THE CATEGORY OF INTERTEXTUALITY:
ALLUSION, QUOTATION, SYMBOL. International Journal Of Literature And Languages,
4(11), 46
–
54. https://doi.org/10.37547/ijll/Volume04Issue11-11
9.
Graham Allen. Intertextuality. Routledge, 2000. ISBN 0-415-17474-0. B 200.
10.
H.T Lehmann, Postdramatic Theatre, B. 88. Rutledge 2005.
