Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika –
Зарубежная лингвистика и
лингводидактика – Foreign
Linguistics and Linguodidactics
Journal home page:
https://inscience.uz/index.php/foreign-linguistics
Interpretation of the concept of "labor" in linguistics using
proverbs and sayings as an example
Dilnoza KODIROVA
1
Samarkand State Institute of Foreign Languages
ARTICLE INFO
ABSTRACT
Article history:
Received December 2024
Received in revised form
10 January 2024
Accepted 25 January 2024
Available online
25 February 2025
In this article, we analyze the concept of "labor" in the Uzbek
and German languages, studying how they are reflected in
proverbs and sayings. Expressions about labor in both
languages are analyzed comparatively from a cultural, social,
and spiritual perspective. We also analyze the relationship
between language and culture, and traditional and modern
views on labor.
2181-3701/© 2024 in Science LLC.
DOI:
https://doi.org/10.47689/2181-3701-vol3-iss2
This is an open-access article under the Attribution 4.0 International
(CC BY 4.0) license (
https://creativecommons.org/licenses/by/4.0/deed.ru
Keywords:
Concept,
labor,
proverb,
nation.
“Mehnat” konseptining tilshunoslikda maqollar va
matallar misolidagi talqini
ANNOTATSIYA
Kalit so‘zlar:
Konsept,
mehnat,
maqol,
millat.
Ushbu maqolada biz oʻzbek va nemis tillaridagi "mehnat"
konsepti tahlil qilinib, ularning maqol va matallarda qanday aks
etgani oʻrganiladi. Har ikki tildagi mehnatga oid iboralar
madaniy, ijtimoiy va ma’naviy jihatdan qiyosiy tahlil qilinadi.
Shuningdek, til va madaniyat oʻrtasidagi oʻzaro bogʻliqlik,
mehnatga boʻlgan an’anaviy va zamonaviy qarashlar tahlil
qilinadi.
Интерпретация понятия «труд» в языкознании на
примере пословиц и поговорок
АННОТАЦИЯ
Ключевые слова:
Концепт,
труд,
В данной статье анализируется понятие «труд» в
узбекском и немецком языках и исследуется, как оно
отражено в пословицах и поговорках. Выражения,
1
Independent Research, Samarkand State Institute of Foreign Languages. E-mail: fraudilka@mail.ru
Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika – Зарубежная лингвистика
и лингводидактика – Foreign Linguistics and Linguodidactics
Special Issue –2 (2025) / ISSN 2181-3701
40
пословица,
нация.
связанные с трудом, рассматриваются в сравнительном
плане с точки зрения культурных, социальных и духовных
аспектов. Также проанализирована взаимосвязь языка и
культуры, традиционных и современных взглядов на труд.
KIRISH
Avvalam bor biz birinchi navbatda “konsept”atamasiga toʻxtalib oʻtsak. “Konsept”
tilshunoslik sohalarida tez-tez takrorlanishiga hamda ayrim lingvistik birliklarning konsept
sifatida tadqiq qilish barobarida koʻplab olimlar tomonidan talaygina ilmiy tadqiqot ishlari
amalga oshirilayotganligiga guvoh boʻlmoqdamiz. Ushbu tushuncha filologik ta’limning yangi
yoʻnalishlarida, ayniqsa, koʻp qoʻllanilmoqda. Umuman olganda, konsept atamasini nafaqat
tilshunoslik, adabiyotshunoslik, balki boshqa sohalarda ham qoʻllash mumkin, va bu atama
kognitiv tilshunoslikning asosiy kategoriyalaridan biri sanaladi.
METOD
Ushbu tadqiqotda oʻzbek va nemis tillarida “mehnat” konseptining ifodalanishini
oʻrganish uchun qiyosiy-tahliliy va korpus lingvistikasi metodlari qoʻllanildi. Maqol va
matallar asosida ikki tilning mehnatga oid qarashlari, madaniy va lingvistik jihatlari
solishtirildi. Tadqiqot quyidagi bosqichlarda amalga oshirildi:
Ma’lumot toʻplash:
Oʻzbek va nemis tillaridagi maqol va matallar turli yozma manbalar (maqollar
toʻplami, adabiy manbalar, internet resurslari) orqali yigʻildi.
Ma’lumotlar toʻplami asosida "mehnat" konsepti bilan bogʻliq iboralar saralandi.
Korpus tahlili:
Oʻzbek va nemis tillaridagi maqollar maxsus lingvistik korpusga kiritildi.
Matnlar ichida asosiy semantik birliklar aniqlanib, mehnat konseptining turli til
birliklarida qanday namoyon boʻlishi oʻrganildi.
Qiyosiy tahlil:
Oʻzbek va nemis maqollari semantik va pragmatik jihatdan tahlil qilindi.
Har ikki tildagi iboralarning oʻxshash va farqli jihatlari belgilandi.
Madaniy kontekstni tahlil qilish:
Har ikki jamiyatda mehnatning ijtimoiy va madaniy ahamiyatiga doir tarixiy va
zamonaviy qarashlar oʻrganildi.
Oʻzbek va nemis madaniyatida mehnatga bo‘lgan yondashuvning o‘xshash va farqli
jihatlari tahlil qilindi.
Natijalarni umumlashtirish:
Olingan natijalar asosida mehnat konseptining har ikki til va madaniyatdagi oʻrni
haqida xulosa chiqarildi.
Qiyosiy tahlil asosida har bir millatning mehnat haqidagi tasavvurlari
umumlashtirildi.
Tadqiqot davomida mehnat konseptining turli tillardagi aks etishiga oid nazariy
bilimlar, madaniyatlararo pragmatika va konseptual tahlil usullari qo‘llanildi. Bu metod
orqali maqol va matallarning semantik va madaniy jihatlarini aniqlashga hamda ularning
lingvistik tavsifini berishga erishildi.
Konsept –tushuncha – soʻz munosabati. “Konsept” tushunchasi mavhum hodisa
boʻlganligi sababli uni aynan bir birlikning mavjud boʻlmagan, moddiy koʻrinish aks
etmagan, balki ongimiz, tafakkurimiz orqali hosil qiladigan ma’nolar jamlanmasi sifatida
Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika – Зарубежная лингвистика
и лингводидактика – Foreign Linguistics and Linguodidactics
Special Issue –2 (2025) / ISSN 2181-3701
41
baholaymiz. Bu borada M. Raxmatova: “Inson faoliyati davomida toʻplangan bilim uning
ongida aks etar ekan, bunday mental reprezentatsiya milliymadaniy faoliyatning aks
etishidir”, – degan fikrni bayon etadi. Biroq “konsept” atamasini “ma’no”, “tushuncha”
kabi hodisalar bilan bir qatorga qoʻyish mumkinligi, shu bilan birgalikda ular aynan bir
xil emasligi, oʻzaro umumiy va farqli tomonlarini ajratib olish kerakligini unutmasligimiz
kerak. Bu haqda tilshunos olim Sh.Safarov bu haqda shunday fikrlarni bildiradi: Ushbu
savollarga hozircha toʻliq javob topilganicha yoʻq va uning topilishi ham gumonli. Gumon
tugʻilishining, albatta, sabablari bor.
Har bir tilda mehnat konsepti inson faoliyati, madaniyati va dunyoqarashi bilan
chambarchas bogʻliq. Oʻzbek va nemis tillarida mehnat bilan bogʻliq maqol va matallar
ushbu xalqlarning mehnatga boʻlgan munosabati, qadriyatlari va an’analari haqida
ma’lumot beradi. Ushbu maqolada mazkur konseptning ikki tilda qanday aks etgani tahlil
qilinadi. “Mehnat” konseptining nazariy asoslarini kuzatish natijasida aniq boʻldiki,
tilshunoslik va madaniyatshunoslik nuqtai nazaridan mehnat konsepti har bir millatning
ijtimoiy hayotida muhim oʻrin tutadi. Inson mehnat orqali nafaqat moddiy ne’matlarga
erishadi, balki ma’naviy kamolotga ham erishadi. Shunday qilib, mehnat madaniyatning
ajralmas qismi hisoblanadi.
Mehnat konseptiga bugungi kundagi zamonaviy qarashlar globallashuv va
texnologiya rivoji natijasida mehnat tushunchasida yangi tendensiyalar paydo
boʻlmoqda. Masofaviy ishlash, sun’iy intellekt va avtomatlashtirish mehnatga boʻlgan
an’anaviy qarashlarni oʻzgartirmoqda. Turli tillardagi maqol va iboralarda ham bu
oʻzgarishlar aks etmoqda.
Oʻzbek va nemis tillarida “mehnat” konsepti
Oʻzbek maqol va matallarida “mehnat” konsepti ishtiroki;
o
“Mehnat qilgan – mehnat haqini oladi”.
o
“Oqqan ter, oqar suv”.
o
“Mehnat qilsang – mevasin esan”.
o
“Tinimsiz mehnat – obodlik garovi”.
o
“Mehnat qilasan – davlat topasan”.
Nemis maqol va matallarida mehnat
o
“Arbeit macht das Leben süß” (Mehnat hayotni shirin qiladi).
o
“Ohne Fleiß kein Preis” (Mehnatsiz mukofot yoʻq).
o
“Mühe macht den Meister” (Mehnat ustazod qiladi).
o
“Wer rastet, der rostet” (Kimki mehnat qilmasa, zaiflashadi).
o
“Übung macht den Meister” (Koʻp mashq ustalikka olib keladi).
Qiyosiy tahlil va madaniy oʻxshashliklar borasida ikki milatda ham ikki tilda ham
mehnatga oid iboralar qiyosiy tahlil qilinib, oʻxshash va farqli jihatlari aniqlanadi:
Oʻzbek maqollarida mehnatning inson hayotidagi oʻrni, ahamiyati va uning
oqibatlari koʻproq yoritilgan.
Nemis maqollarida esa mehnat intizom va mas’uliyat bilan bogʻliq tushuncha
sifatida talqin qilinadi.
Ikki millatda ham, madaniyatda ham mehnat orqali kamolotga erishish muhim
urgʻu sifatida talqin qilinadi.
Mehnatga boʻlgan an’anaviy va zamonaviy qarashlar uzoq davrlarga bori taqaladi.
An’anaviy oʻzbek jamiyatida mehnat oilaviy qadriyatlar va jamoaviy hamkorlik bilan
bogʻliq boʻlsa, nemis madaniyatida mehnat shaxsiy muvaffaqiyat va mustaqillikning kaliti
Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika – Зарубежная лингвистика
и лингводидактика – Foreign Linguistics and Linguodidactics
Special Issue –2 (2025) / ISSN 2181-3701
42
sifatida koʻriladi. Zamonaviy dunyoda esa har ikki madaniyatda ham mehnatning
samaradorligi, texnologik rivojlanish bilan uygʻunlashuvi va mehnat axloqi muhim
omillar sifatida qaraladi.
Xulosa qilib aytadigan boʻlsak oʻzbek va nemis tillarida “mehnat” konsepti turli
ma’nolarda ifodalansa-da, ularning umumiy jihatlari ham mavjud. Maqol va matallar
xalqlarning mehnatga boʻlgan qarashini anglashda yordam beradi va tilshunoslik hamda
madaniyatshunoslik uchun muhim manba boʻlib xizmat qiladi.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR ROʻYXATI:
1.
Nazarov U. (2019).
Tilshunoslik va madaniyatshunoslik asoslari
. Toshkent:
Oʻzbekiston milliy ensiklopediyasi.
2.
Safarova Sh. «Konsept» hodisasi haqida//Sistem-struktur tilshunoslik
muammolari (N.Q.Turniyozov tavalludining 70 yilligiga bagʻishlangan Respublika ilmiy-
nazariy konferensiyasi materiallari).–Samarqand, 2010. 185-188-betlar.
3.
Duden (2015).
Deutsches Sprichwörter Lexikon
. Bibliographisches Institut.
4.
Bekmurodov A. (2021).
Oʻzbek xalq maqollari: ma’
no va tarjimalar. Toshkent:
Fan nashriyoti.
5.
Schröder, J. (2018).
Deutsche Sprichwörter und ihre Bedeutungen
. Berlin:
Springer.
6.
Ozoda Anorqulova. Konsept tushunchasi va uning oʻzbek tilshunosligidagi
tadqiqiga doir mulohazalar. Vestnik magistraturi. 2022. № 4-2 (127). B. 52-55
7.
Аноркулов, С. И. (2022). Немецкие идиомы с предметами одежды в
сравнительном переводе с немецкого на английский. Процветание науки, (7 (13)),
57-66.
8.
Аноркулов, С. (2019). Немецкие и узбекские топонимы как
лингвокультуремы. Иностранная филология: язык, литература, образование, (4
(73)), 83-86.
9.
Anorqulov, S. I. (2020). TOPONYMS AS CULTURALLY SIGNIFICANT LANGUAGE
UNITS. Theoretical & Applied Science, (9), 442-447.
10.
Яхшиев, А. А. (2010). Синтактико-текстовая экспрессия как
лингвистическая категория (на материале немецкого языка). Вестник
Челябинского государственного университета, (29), 174-176.
11.
Яхшиев, А. А. (2024). ДИАЛОГИЧЕСКАЯ РЕЧЬ ОСНОВНАЯ ФОРМА
РАЗГОВОРНОЙ РЕЧИ. Academic research in educational sciences, 5(CSPU Conference 1),
111-122.
