Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika –
Зарубежная лингвистика и
лингводидактика – Foreign
Linguistics and Linguodidactics
Journal home page:
https://inscience.uz/index.php/foreign-linguistics
Functional capabilities of dictionaries in the formation of
the translator's linguocultural competence
Asror YUSUPOV
1
Samarkand State Institute of Foreign Languages
ARTICLE INFO
ABSTRACT
Article history:
Received December 2024
Received in revised form
10 January 2024
Accepted 25 January 2024
Available online
25 February 2025
This study discusses the issue of developing a translator’s
linguocultural competence and examines the impact and
significance of lexicographic units in this process. The intrinsic
connection between language and culture is analyzed,
highlighting the importance of understanding national and
cultural characteristics for translators. Methods for developing
linguocultural knowledge and skills, including ways to improve
the translation process through theoretical foundations, are
explored. Additionally, the functional capabilities of dictionaries
are analyzed.
2181-3701/© 2024 in Science LLC.
DOI:
https://doi.org/10.47689/2181-3701-vol3-iss2
This is an open-access article under the Attribution 4.0 International
(CC BY 4.0) license (
https://creativecommons.org/licenses/by/4.0/deed.ru
Keywords:
competence,
linguocultural competence,
cultural world,
functional capability,
lexicography,
dictionary.
Tarjimon
lingvokulturologik
kompetensiyasini
shakllantirishda lug‘atlarning funksional imkoniyatlari
ANNOTATSIYA-
Kalit so‘zlar:
kompetensiya,
lingvokulturologik
kompetensiya,
madaniy olam,
funksional imkoniyat,
leksikografiya,
lug‘at.
Mazkur
tadqiqotda
tarjimonning
lingvokulturologik
kompetensiyasini shakllantirish masalasi hamda bu jarayonda
leksikografik birliklarning ta’siri va ahamiyati muhokama
qilinadi. Til va madaniyat o‘rtasidagi uzviy bog‘liqlik, tarjimon
uchun milliy-madaniy xususiyatlarni tushunishning ahamiyati
tahlil qilinadi. Lingvokulturologik bilim va ko‘nikmalarni
rivojlantirish usullari, shu jumladan, nazariy asoslar orqali
tarjima jarayonini takomillashtirish yo‘llari yoritiladi.
Shuningdek, lug‘atlarning funksional imkoniyatlari ham tahlil
qilingan.
1
Senior Lecturer, Samarkand State Institute of Foreign Languages. E-mail: asroryusupov70@gmail.com
Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika – Зарубежная лингвистика
и лингводидактика – Foreign Linguistics and Linguodidactics
Special Issue –2 (2025) / ISSN 2181-3701
34
Функциональные возможности словарей в формировании
лингвокультурной компетенции переводчика
АННОТАЦИЯ
Ключевые слова:
компетенция,
лингвокультурологическая
компетенция,
культурный мир,
функциональные
возможности,
лексикография,
словарь.
В данном исследовании рассматривается вопрос
формирования лингвокультурологической компетенции
переводчика, а также изучается влияние и значение
лексикографических
единиц
в
этом
процессе.
Анализируется неразрывная связь между языком и
культурой,
подчеркивается
важность
понимания
национальных
и
культурных
особенностей
для
переводчиков.
Исследуются
методы
развития
лингвокультурологических знаний и навыков, включая
пути совершенствования процесса перевода на основе
теоретических основ. Кроме того, анализируются
функциональные возможности словарей.
KIRISH
Bugungi globallashuv davrida tillararo va madaniyatlararo muloqotning ahamiyati
tobora ortib bormoqda. Turli tillarda so‘zlashuvchi xalqlar o‘rtasida samarali muloqot
o‘rnatish nafaqat lingvistik bilimlarni, balki madaniy xabardorlikni ham talab qiladi. Shu
nuqtai nazardan, tarjimonning lingvokulturologik kompetensiyasi dolzarb masalaga
aylanmoqda. Lingvokulturologik kompetensiya nafaqat tarjimonning kasbiy mahoratini
oshiradi, balki xalqaro aloqalarni mustahkamlashda ham muhim o‘rin tutadi. Bugungi
kunda xalqaro tashkilotlar, biznes hamkorliklar, va madaniy almashinuvlar
tarjimonlardan nafaqat lingvistik, balki madaniy jihatdan ham puxta bilimlarni talab
qilmoqda. Shu sababli, lingvokulturologik kompetensiyani rivojlantirish nafaqat
tarjimonlar, balki tarjimashunoslik sohasidagi ilmiy tadqiqotlar uchun ham dolzarb
masala hisoblanadi.
ADABIYOTLAR TAHLILI
Kompetensiya, kompetentlik va kompetensiyani shakllantirish hamda
rivojlantirish borasida ko‘plab tadqiqotchi va nazariyotchilar ilmiy izlanishlar olib
bormoqda. Yurtimizda ham bunday tadqiqotlar ko‘lami anchagina. U.U. Jumanazarov til
kompetensiyaning shakllanishi borasida [4], I.M. Tuxtasinov tarjimon kompetensiyasini
shakllantirish borasida [7] hamda Dj.M. Jurayev lingvokulturologik kompetensiyani
shakllantirish borasida o‘z tadqiqotlarini olib borishgan [2] hamda bir qator ilmiy
asoslangan natijalarga erishganligini alohida ta’kidlash lozim.
Lingvokulturologik kompetensiya til va madaniyat o‘rtasidagi murakkab
bog‘liqlikni muloqot jarayonida samarali boshqarish qobiliyatini anglatadi. Bu
kompetensiya turli sotsiomadaniy kontekstlarda mos ravishda muloqot qilish uchun
zarur bo‘lgan kognitiv (bilim), affektiv (munosabat) va xulq-atvor ko‘nikmalarini o‘z
ichiga oladi. [1, 116] Ushbu kompetensiya tilga singdirilgan madaniy nozikliklarni,
masalan, idiomatik ifodalar, madaniy manbalar va pragmatik farqlarni tushunishni
ta’kidlaydi hamda muloqotda moslashuvchanlik va empatiyani rivojlantiradi. Kengroq
atamalar, masalan, (inter)madaniy kompetensiyadan farqli o‘laroq, lingvokulturologik
kompetensiya aynan til elementlari va madaniy me’yorlar o‘rtasidagi dinamik o‘zaro
bog‘liqlikka urg‘u beradi va til o‘rganishda mazmunli ishtirokni kuchaytiradi.
Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika – Зарубежная лингвистика
и лингводидактика – Foreign Linguistics and Linguodidactics
Special Issue –2 (2025) / ISSN 2181-3701
35
Turli tillar o‘rtasidagi tarjima bir qator faktorlarni inobatga olingan holda
bajarilishini tarjimashunoslar ommaga takrorlab, isbotlab kelmoqda. Madaniyat
kontekstini hisobga olmasdan faqat o‘zimizning atamalarimizga asoslanib tushunchalarni
talqin qilish, tarjimani murakkablashtiradi. [3, 228]
TAHLIL VA NATIJALAR
Kompetensiyalar orasida, ayniqsa, xorijiy til bo‘yicha kelajakdagi mutaxassislarni
tayyorlashda lingvistik va madaniy kompetensiyalarni rivojlantirish eng muhim
masalalardan biridir.
Kompetensiya tushunchasi shaxsning ma’lum bir soha doirasida mavjud bilim,
malaka hamda individual fazilatlarini amalda qo‘llash, ta’lim yo‘nalishi hamda
mutaxassisligi doirasida egallagan bilim va ko‘nikmalari asosida shakllangan shaxsiy
xislatlarini ish, mehnat jarayonida qo‘llay olish qobiliyati sanaladi. Tadqiqotchilarning
ta’kidlashicha, kompetensiyani shakllantirishning ham, rivojlantirishning ham o‘z
talablari mavjud bo‘lib, mutaxassis bu ikki jarayonni ham bir xil o‘zlashtirishi lozim
bo‘ladi, ya’ni mutaxassis soha bo‘yicha kompetensiyaga ega bo‘lish uchun sohaning eng
ilg‘or va zamonaviy bilimlarini o‘zlashtirishi, mavjud masala yechimi uchun metod va
usullardan unumli foydalana bilishi hamda o‘zida mavjud bilimlarni o‘rganganlari bilan
integratsiya qila olishi lozim bo‘lsa, kompetensiyani rivojlantirish uchun zamon bilan
hamnafas, sohasi doirasida paydo bo‘layotgan yangi yondashuv va izlanishlarni tinimsiz
o‘zlashtirib bormog‘i lozimdir. M.Malikova o‘z tadqiqotida kompetensiya borasida
quyidagilarni keltiradi:
“Kompetensiya egasi bo‘lgan mutaxassis muammolarni yechishda o‘zi o‘zlashtirib
olgan, aynan shu sharoitga mos metod va usullardan foydalanishni yaxshi bilishi, hozirgi
vaziyatga munosib bo‘lgan metodlarni tanlab olib qo‘llashi, to‘g‘ri kelmaydiganlarini rad
etishi, masalaga tanqidiy ko‘z bilan qarashi kabi ko‘nikmalarga ega bo‘ladi”. [5, 16]
Kompetensiyani tarjima fani bilan bog‘laydigan bo‘lsak, tushuncha sifatida
tarjimashunoslik sohasining ajralmas tabiiy komponenti ekanligi, tarjima madaniy
hodisalarni ham qamrab oluvchi jarayon sifatida kompetensiyadan ayro emasligi
aniqlangan. Tarjimon kompetensiyasi shakllanishida, albatta, lingvistik va madaniy bilim,
shuningdek, leksikografik ko‘nikmalar ham alohida rol o‘ynaydi. Bugungi kun
tadqiqotlari shuni ko‘rsatadiki, avvalambor, tarjimonlardan tilni, o‘rganilayotgan tilda
so‘zlashuvchi mamlakatlarning tarixi, ularning madaniyatlari, qadriyatlari, an’analari,
e’tiqodlari, munosabatlari va stereotiplarini lug‘at tizimi orqali mazmunan chuqur
anglash, o‘z madaniyatidan xabardorlikdan tashqari tarjima jarayonida madaniy axborot
almashinuvini to‘g‘ri yo‘lga qo‘yish uchun chet tili madaniyatini ham mukammal egallash
talab etiladi. Shundan kelib chiqib tarjimonlarni madaniy axborot tashuvchi vositachi
deb, lingvomadaniy kompetensiyani bo‘lsa tillar o‘rtasidagi madaniy farqlarni idrok etish,
boshqarish hamda tarjima jarayonida mahorat bilan foydalanish qobiliyati deya atash
mumkin.
Lingvomadaniy kompetensiya borasida tilshunos va tarjimashunoslarning olib
borgan tadqiqotlari natijasida turlicha qarash va izohlar mavjud. Lingvomadaniy
kompetensiya tushunchasi integrativ mohiyatga ega hisoblanadi, chunki uning
tarkibiga birinchi navbatda lingvistika va madaniyatshunoslik, shuningdek,
lingvomamlakatshunoslik hamda etnolingvistika kabi sohalar ham kiritiladi.
Lingvomadaniy kompetensiyani lingvokulturologiya borasida chuqur tadqiqotlar olib
borgan V. Vorobev madaniy qadriyatlarning til vositasida ifodalangan tizimini bilish,
Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika – Зарубежная лингвистика
и лингводидактика – Foreign Linguistics and Linguodidactics
Special Issue –2 (2025) / ISSN 2181-3701
36
anglash sifatida ko‘rib chiqqan. [9, 189] Tushunish mumkinki, lingvomadaniy
kompetensiyaning ijtimoiy ahamiyatga ega bo‘lgan tizim sifatida o‘rganilishi, uning
interpretatsiyasida tizimli-funksional yondashuv qo‘llanilishi va lingvistik tahlil kognitiv
(bilish) komponent bilan to‘ldirilishi zaruriy jihat hisoblanadi
Lingvistik madaniyat atamasi XX asrning 90-yillaridan boshlab tilshunoslikda
mustaqil yo‘nalish sifatida shakllana boshladi. Bu yo‘nalish tilshunoslik va madaniyatning
uyg‘unlashuvi sifatida milliy madaniyat fenomenini o‘rganadi. Bugungi kunda lingvistik
madaniyat fundamental fan sifatida shakllanib, milliy til orqali til jarayonining moddiy va
ma’naviy madaniyatini o‘rganadi.
Lingvomadaniy kompetensiya kognitiv, axloqiy, estetik, ma’naviy va kundalik
masalalarni milliy jihatdan o‘rganish uchun lingvistik vositalar orqali bilim olish
jarayonidir. Madaniy kompetensiya esa jamiyat rivojiga hissa qo‘shadigan, madaniyat,
donishmandlik, milliy va jahon adabiyoti haqida bilimga ega bo‘lgan shaxsni
shakllantirishni nazarda tutadi.
Bugungi kunda lingvomadaniy tadqiqotlar nazariy va amaliy yo‘nalishlar bilan
to‘ldirilmoqda. Lingvomadaniy yondashuvning tarjimaga o‘rgatish bo‘yicha vazifalari
quyidagilardan iborat:
– asliyat tilni bilgan kishilarning lingvistik ongini shakllantirish;
– tilni o‘rganayotgan millatning til madaniyati va muloqot uslubini o‘rganish;
– lingvomadaniy birliklarni tarjima qilish ko‘nikmalarini o‘rgatish.
Lingvomadaniy birliklar so‘zlarning shakl va ma’no munosabatiga yoki kontekstga
qarab turlicha ma’no ifodalashi mumkin. Bu tarjima jarayonini o‘rganishning eng qiyin
masalalaridan biridir. Chunki ma’no nozikliklari farq qilishi mumkin, shuning uchun tilni
uning madaniy kontekstida tushunish zarur [8, 12]. Quyida o‘zbek lingvomadaniyatida
ko‘p qo‘llanuvchi “usta” lingvokulturemasining izohi va qo‘llanishiga e’tibor qaratsak:
Usta – 1. biror kasb-hunar bilan shugʻullanuvchi malakali mutaxassis.
Ish ustasidan qoʻrqar. (Maqol).
2. Maʼlum kasb yoki hunarni egallashga oʻrgatuvchi shaxs; rahbar, ustoz.
Aka-uka usta qoʻlida uch yil ishlashdi. (Mirmuhsin, Meʼmor)
3. Shunday shaxslarni bildiruvchi soʻzlarga (shaxsning ismi yoki buva, amaki kabi
soʻzlarga) qoʻshib ishlatiladi.
Usta boboning kayfi chogʻ edi. (S. Siyoyev, Yorugʻlik)
4. Epchil, chechan.
Marasul aka, koʻk piyoz toʻgʻrashga ustasiz (A. Qahhor, Ogʻriq tishlar).
[10]
Yuqoridagi misoldan ko‘rish mumkinki, o‘zbek lingvomadaniyatidagi
“usta”
lingvokulturemasining denotativ va konnotativ ma’nolari matn tarkibida matn turidan
kelib chiqib turlicha mazmun ifodalamoqda. Bu shundan dalolat beradiki, tarjimon tilning
lug‘at sathini yaxshi o‘zlashtirish orqali til lingvomadaniyatidan xabardor bo‘lishi va bu
orqali asliyat tilidagi matnni to‘liq anglashi hamda adekvat tarjimaga erishishi mumkin.
Insonlar qabul qiluvchi munosabatlarni rivojlantirish oddiy til ko‘nikmalari va
madaniy bilimlarning rivojlanishidan oldin kelishi mumkin. Ular o‘zaro bog‘liq bo‘lib,
bir-birini yaxshilaydi, ammo til bilimlari va madaniy bilimlar to‘g‘ridan-to‘g‘ri madaniy
kompetensiya bilan bog‘lanmasligi mumkin. [6, 11] Chunki til o‘rganuvchisi tilning
madaniy sathini madaniy muhitda yashash va til lug‘at sathini tadqiq etish orqali
o‘zlashtirishi mumkin. Masalan, Abdulla Qodiriyning “O‘tkan kunlar” romanini “Bygone
days” nomi ila tarjima qilgan tarjimon, madaniyatshunos Mark Riz asar madaniy muhitini
his qilish uchun O‘zbekistonga kelib, asar voqealari sodir bo‘lgan joylarda yashab,
asarning mukammal tarjimasini yaratish uchun 15 yil umrini sarflagan. [11]
Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika – Зарубежная лингвистика
и лингводидактика – Foreign Linguistics and Linguodidactics
Special Issue –2 (2025) / ISSN 2181-3701
37
Tarjima faoliyati murakkab va ko‘p qirrali jarayon bo‘lib, u nafaqat til bilimlari,
balki madaniy, ijtimoiy va kontekstual bilimlarni ham o‘z ichiga oladi. Tarjimon
kompetensiyasini shakllantirishda lug‘atlar muhim o‘rin tutadi, chunki ular tarjimonning
til bilimlarini kengaytirish va aniq tarjimalar yaratishda yordam beradi.
Lug‘atlar tarjima jarayonida faol qo‘llanuvchi asosiy vosita hisoblanib, ular bir
nechta asosiy funksiyalarni bajaradi:
Leksik birliklarning ma’nolarini aniqlash.
Lug‘atlar tarjimonga so‘zlarning ma’no
doirasini va ularning turli kontekstlardagi qo‘llanilishini tushunishga yordam beradi.
Bu, ayniqsa, ko‘p ma‘noli so‘zlarni tarjima qilishda muhimdir.
Sinonimlar va antonimlar tanlovi
. Lug‘atlar sinonimlar va antonimlar ro‘yxatini
taqdim etib, tarjimonda til boyligini oshirish va matn mazmunini to‘g‘ri aks ettirish
imkoniyatini beradi.
Texnik terminlarni aniqlash.
Soha terminologiyasiga ixtisoslashgan lug‘atlar,
masalan, tibbiyot, huquq yoki madaniyatga doir sohalariga oid lug‘atlar, tarjimonning
maxsus bilimlarini chuqurlashtiradi.
Frazeologik birliklar va idiomatik ifodalar
. Lug‘atlar frazeologizmlar va idiomalarni
to‘g‘ri tarjima qilishda yordam beradi, bu esa matnning madaniy va stilistik jihatdan mos
kelishini ta’minlaydi.
Hozirgi kundagi lingvomadaniy tadqiqotlar natijasida bu funksiyalar qatoriga
lingvokulturemalarni leksikografik tahlili ham kirib kelmoqda.
Yuqoridagi lug‘at funksiyalari asosida tarjimon kompetensiyasini shakllantirish
hamda rivojlantirish tarjimonning tarjima imkoniyatlarini va mahoratini oshirish
imkonini beradi. Lug‘at turlari bilan ishlash ko‘nikmalarini ham yuqori bosqichga olib
chiqadi. Tarjimon kompetensiyasini shakllantirishda lug‘atlar bilan samarali ishlash
ko‘nikmalari muhim ahamiyatga ega bo‘lib, bu ko‘nikmalari qatoriga quyidagilarni
kiritish mumkin:
Lug‘at ma’lumotlarini tahlil qilish ko‘nikmasi
. Tarjimon lug‘atdagi ma’lumotlarni
tezda tahlil qilish va kerakli so‘z yoki iborani aniqlash qobiliyatiga ega bo‘lishi kerak.
Turli lug‘at manbalaridan foydalana olish ko‘nikmasi.
Bu ko‘nikma faqat bitta lug‘at
bilan cheklanmaslik, balki bir nechta lug‘atlar va elektron resurslardan foydalanishni
nazarda tutadi.
Lug‘at boyligini muntazam yangilab borish ko‘nikmasi.
Til va terminologiya doimiy
ravishda o‘zgarib turadi, shuning uchun zamonaviy lug‘atlardan foydalanish muhimdir.
XULOSA
Lug‘atlar tarjimon kompetensiyasini shakllantirish va rivojlantirishda asosiy
vositalardan biri hisoblanadi. Ular nafaqat tarjimonning til bilimlarini kengaytiradi, balki
matnni madaniy va stilistik jihatdan to‘g‘ri tarjima qilish imkonini ham beradi.
Zamonaviy texnologiyalar va elektron lug‘atlarning rivojlanishi esa tarjima jarayonini
yanada samarali va sifatli amalga oshirishga yordam bermoqda. Shuningdek, lug‘atlar
tarjimonning lingvistik bilimlarini boyitib, turli tillar o‘rtasidagi leksik, semantik va
grammatik muvofiqlikni ta’minlashga yordam beradi. Ular nafaqat so‘z va iboralarni
tarjima qilishda, balki ularning kontekstual ma’nolarini aniqlashda ham muhim rol
o‘ynaydi. Lug‘atlardan foydalanish tarjimonning so‘z boyligini oshiradi, aniq va to‘g‘ri
tarjima qilish ko‘nikmalarini rivojlantiradi. Shu bilan birga, ularni qo‘llash tarjimonning
madaniy kompetensiyasini ham kengaytiradi, chunki lug‘atlar turli madaniy
kontekstlarni yoritishga yordam beradi.
Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika – Зарубежная лингвистика
и лингводидактика – Foreign Linguistics and Linguodidactics
Special Issue –2 (2025) / ISSN 2181-3701
38
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI:
1.
Crozet C., Liddicoat A. J. The challenge of intercultural language teaching:
Engaging with culture in the classroom. Striving for the third place: Intercultural
competence through language education, 1999. 113-125 p.
2.
Djurayev D.M. Xitoy tilida talabalarning lingvokulturologik kompetensiyasini
shakllantirish. Ped. fan. bo‘yicha fal. dok. diss. avtoref. – Т.: 2019. – 49 b.
3.
Eriksen T., Net Library, Inc. Small places, large issues: An introduction to social
and cultural anthropology (2nd ed., Anthropology, culture, and society). London; Sterling,
Va.: Pluto Press. 2001.
4.
Jumanazarov U.U. Ta’limni axborotlashtirish sharoitida bo‘lajak ingliz tili
o‘qituvchilarining frazeologik kompetensiyasini rivojlantirish. Ped. fan. bo‘yicha fal. dok.
diss. avtoref. – Т.: 2019. – 52 b.
5.
Malikova X.I. Bo‘lajak surdopedagoglarning metodik kompetensiyalarini
rivojlantirish. Ped. fan. bo‘yicha fal. dok. diss. avtoref. – Т.: 2023. – 51 b.
6.
Singerman A. J. (1996). Acquiring cross-cultural competence: Four stages for
students of French. American Association of Teachers of French National Commission on
Cultural Competence. Lincolnwood, IL: National Textbook Company.
7.
Tuxtasinov I.M. Tarjimon tayyorlashda kasbiy kompetensiyalarni ekvivalentlik
hodisasi asosida rivojlantirish. Ped. fan. dok. (DSc) diss. avtoref. – Т.: 2018. – 65 b.
8.
Underhill J. (2009). Humboldt, worldview and language. Edinburgh: Edinburgh
University Press.
9.
Воробьев В.В. Лингвокультурология. – М: Издательство Российского
университета дружбы народов, 2006. – 336 с.
10.
Iskandarovich, A. S. (2021). Characteristics of english absolute constructions as
compilers of semantic sentence structure. Евразийский научный журнал, (3), 24-26.
11.
https://izoh.uz/word/usta
12.
https://kun.uz/news/2021/04/28/otkan-kunlar-romanini-ingliz-tiliga-
ogirgan-tarjimon-ozbekiston-yozuvchilar-uyushmasi-faxriy-azosi-boldi
