Хорижий филология
№3, 2019 йил
51
ҲИНД-ОРИЙ ТИЛЛАРИДАГИ СОНЛАРНИНГ ШАКЛЛАНИШИГА ДОИР БАЪЗИ
ФОНЕТИК ЖАРАЁНЛАР ХУСУСИДА
Нурматов Сирожиддин Султанмуратович,
ТошДШИ докторанти, филология фанлари номзоди
Калит сўзлар:
элизия, урғу, церебрал товуш, эвфоник товуш, фонетик таҳлил,
фонетик хусусият, сўз туркуми, ўнликлар, лигатура, саноқ сон, санскрит, палий, пракрит,
апабҳаранша, шаурасений, татсама, тадбҳава.
Мазкур мақолада Жанубий Осиѐ
минтақасида кенг тарқалган ҳинд-орий
тилларидаги сонларнинг шаклланишига
доир фонетик жараѐнларни ўрганиш
мақсад қилиб олинган. Таъкидлаш жоизки,
мустақил сўз туркумлари орасида сон сўз
туркумининг
ўзига
хос
шаклланиш
хусусиятларини олимлар узоқ вақтдан
бери ўрганиб келмоқдалар. Лекин, у барча
тилларда бир хил ишланган эмас. Ҳатто
баъзи тилларда умуман тадқиқ этилмаган.
Ушбу мавзуда махсус тадқиқот олиб
борган А.Е.Супруннинг таъкидлашича,
соннинг тузилиши ҳамма тилларда бир хил
эмас [4: 582]. Сон бошқа сўз туркумларига
нисбатан турғун, ўзига хос хусусиятга эга.
Буни у шундай таъкидлайди: «Сон сўз
туркумининг воқеланиши ҳар бир тилнинг
табиатидан келиб чиқади» [4: 584). Шунга
кўра,
мазкур
мақолада
ҳинд-орий
тилларидаги сонларга хос лексемаларнинг
шаклланишида содир бўладиган фонетик
жараѐнлар ўрганилади.
Маълумки, Ҳинд-Оврўпа тиллари
оиласига хос бўлган ҳинд-орий тиллари
гуруҳи ўзига хос ривожланиш босқичлари
билан бошқа гуруҳдаги тиллардан ажралиб
туради. Манбаларда қайд этилишича,
ҳинд-орий тилларининг пайдо бўлиши
жуда қадимги даврларга бориб тақалади.
Тахминларга кўра эрамиздан аввал 1500
йил аввал ҳинд-орий тиллари шакллана
бошлаган. Демак, қарийб 3500 йил даврдан
бери ушбу тиллар ривожланиб келмоқда
[5: 38].
Ҳинд тилшунос олимлари ҳинд-орий
тилларининг ривожланиш босқичини 3
даврга тақсимлаганлар. Булар: 1) қадимги
ҳинд-орий тиллари даври (эр.ав. 1500
йилдан - эр.ав. 500-йилигача); 2) ўрта
ҳинд-орий тиллари даври (эр.ав.500
йилдан - эрамизнинг 1000-йилигача); 3)
янги ҳинд-орий тиллари даври (1000-
йилдан то ҳозирги давргача).
Мазкур мақолада асосан қадимги
ҳинд-орий тиллари даврига хос бўлган
ведик санскрит ва санскрит, ўрта ҳинд-
орий тиллари даврида ривожланган палий,
пракрит ва апабаҳаранша ҳамда янги ҳинд-
орий тилларига хос бўлган ҳозирги адабий
ҳиндий тилидаги сонларга хос лексик
бирликларнинг ривожланишида содир
бўлган баъзи фонетик жараѐнлар таҳлил
қилинади.
Ҳинд
тилшунос
олими
Б.Тиварийнинг
фикрича,
ҳинд-орий
тилларининг ривожланишида сонларнинг
шаклланиши алоҳида хусусиятларга эга.
Уларнинг фонетик жиҳатлари ҳам ўзига
хослиги билан ажралиб туради [8: 585].
Ушбу
мақолада
Д.Варма
[7],
С.Агравал [10], Б.Тиварий [5], Х.Баҳрий
[11] каби ҳинд тилшунос олимлари
томонидан ѐзилган кўплаб илмий асарлар
ўрганилди.
Олдинги
мақолалар
бирликларга оид сонларнинг шаклланиш
масалаларига бағишланганлиги туфайли,
ушбу мақолада асосан ўнликларга доир
сонларнинг
шаклланишига
алоҳида
эътибор қаратилди.
Ўнликларга хос бўлган
दस
(das) –
―ўн‖ саноқ сони қадимги ҳинд-орий
тилларига хос бўлган ведик санскрит
тилида
दश
(dash), санскрит тилида ҳам
दश
(dash) шаклида ифодаланган. Ўрта ҳинд-
орий тиллари даврида ривожланган палий
тилида
दस
(das), пракритда эса даставвал
दस
(das), кейинчалик
दह
(dah),
डह
(Dah),
रह
Хорижий филология
№3, 2019 йил
52
(rah),
लह
(lah) шаклларига эга бўлган [8:
594]. Апабҳаранша тилида ҳам
दस
(das)
шаклида қўлланилган. Ҳиндий тилида эса
दस
(das) ва шунингдек унинг маъносини
англатувчи бир неча шакллари ҳам
мавжуд. Ушбу соннинг кўринишлари
қуйидаги лексемаларда ўз аксини топган:
(dasvaaN) – ―ўнинчи‖,
(dasoN) –
―ўнлаб‖,
दह
(dah),
(chaudah) – ―ўн
тўрт‖,
(dahlaa) – ўн (турли хил
ўйинларда),
dahaaii – ―ўн рақами‖,
dahaanaa – ―диаметр‖,
रह
(rah) –
(gyaraah) – ―ўн бир‖,
(baarah) –
―ўн икки‖,
teraah – ―ўн уч‖,
sattrah
– ―ўн тўрт‖,
aTThaarah – ―ўн
саккиз‖),
लह
lah (
solah – ўн олти),
drah (
pandrah – ―ўн беш‖) ва ҳоказо
[12: 193]. Бу шаклларнинг барчаси
пракритлар давридан бери қўлланилиб
келинмоқда. Тилшунос олим Дҳирендра
Варма пракрит тилларига хос бўлган d
товушининг r товушига айланганлик
сабаблари аниқ эмас, дейди. Фикримизча,
пракритдаги
र
(r) ва бошқа шунга ўхшаш
товушларнинг таъсири натижасида
द
(d)
нинг
ड
(D) шакли юзага келган. Бироқ
анъанавий
шаклдаги
церебраллашув
натижасида ҳам
द
(d) товуши
ड
(D) га
ўзгарган.
द
(d)
ड
(D)
(R)
र
(r)
товушларида ҳам шундай ҳолат юзага
келган.
Ҳиндий тилидаги ўнликларга хос
бўлган
(biis) – ―йигирма‖ сони (
dvinshati) ведик санскрит тилида
(vinshati), санскрит тилида ҳам
(vinshati), палий тилида
(viisati),
пракритда эса
(viisai), шаурасений
пракритда ва апабҳараншада
(viis) ва
ҳозирги адабий ҳиндий тилига келиб
(biis) шаклига эга бўлган [7: 98] . Ушбу
ўнликларга хос бўлган соннинг бир неча
кўриниши мавжуд бўлиб улардан
(biis)
(bis) (
chaubiis – ―йигирма тўрт‖),
(bbis) ѐки
(bbiis) шакллари
(
chaubbiis – ―йигирма олти‖),
ईस
(iis) ѐки
इस
(is) шакллари (
unnis –
―йигирма тўққиз‖,
ikkiis – ―йигирма
бир‖,
baaiis – ―йигирма икки‖,
teiis – ―йигирма уч‖,
pachchiis –
―йигирма беш‖,
sattaaiis – ―йигирма
олти‖,
aThaaiis – ―йигирма саккиз‖)
ҳам
мавжуд.
Ушбу
сонларга
хос
лексемалар таркибида учраѐтган
―bb‖
лигатура хос бўлган шакл урғунинг
натижасидандир. Улар таркибидаги
ब
―b‖
товуши элизияга учраши сабабли
इस
(is),
ईस
(iis) шакллари ҳосил бўлган. Ведик
санскрит тилида
(vinshati) шакли
даставвал
(trinshat) шаклида бўлган.
(chatvarinshat) шакли асосига
(dvi) қўшилиши натижасида
(dvinshati) шакли юзага келган. Бунда
द
―d‖
товушининг элизияга учраши натижасида
vinshati шакли ҳосил бўлган.
Ўнликлар қаторига оид
(tiis) –
―ўттиз‖ маъносини англатувчи лексема
эса, ведик санскрит ҳамда санскрит
тилларида
(trinshat), палий тилида,
(tinsati), пракрит тилида
(tiis),
апаҳараншада
(tiis) ва бу шакл ҳозирги
адабий ҳиндий тилига келиб ҳам
(tiis)
шаклига эга бўлган. Бу шакл
(tiisvaaN) – ―ўттизинчи‖ ѐки
(iktiis)
– ―ўттиз бир‖,
(teentiis) – ―ўттиз уч‖,
(chaontiis) – ―ўттиз тўрт‖,
Хорижий филология
№3, 2019 йил
53
(saintiis) – ―ўттиз етти‖,
(aRtiis) –
―ўттиз саккиз‖ каби мисолларда ўз аксини
топган [11: 247]. Баъзилари талаффуз
жиҳатидан ўзгача шаклга ҳам эга бўлиши
мумкин). Шунингдек,
(ttiis) ѐки
(ttis) шакллари эса ўттизликларга хос
бўлган
лексемаларнинг
иккинчи
вариантида қўлланилишини таъкидлаб
ўтиш лозим (
(ikattiis) – ―ўттиз бир‖,
(battiis),
(battis) – ―ўттиз икки‖,
(chattiis),
(chattis) – ―ўттиз
олти‖. Ушбу сонларда лигатура шакллари
ҳамда қисқа унли товушларнинг чўзиқ
унли товушларга ўзгариш ҳодисаси юз
берган.
(chaaliis),
(chaalis) ведик
санскрит тилида
(chatvaarinshat)
ва санскрит тилида ҳам айнан шундай
шалда бўлган. Палий тилида
(chattaLiisati) ва
(chattaaLiis),
пракрит тилларида эса
(chattaaliis),
апабҳарашада
(chaaliis),
(chaalis) ва ҳиндий тилида
(chaaliis),
(chaalis) шаклларига эга бўлган.
Бунинг бир неча кўринишлари бўлмиш
(chaaliis),
(chaalis),
(taaliis),
(taalis) каби шакллари ҳам
мавжуд бўлиб, улар
(iktaaliis),
(iktaaliis) – ―қирқ бир‖,
(taintaaliis),
(taintaalis) – ―қирқ
икки‖,
(paintaaliis),
(paintaalis)
–
―қирқ
беш‖,
(saintaaliis),
(saintaalis) – ―қирқ
етти‖ каби сонларга хос лексемалар
таркибида учрайди.
(aalis) ва
(aaliis) шакллари эса
(bayaaliis),
(bayaalis) – ―қирқ икки‖,
(chavaaliis) -
(chavaalis) – ―қирқ
тўрт‖,
(chiyaaliis) -
(chiyaalis) – ―қирқ олти‖ каби сонлар
таркибида ўз ифодасини топган [8: 594].
Ушбу сонларга хос лексемалар таркибида
учраѐтган
य
(ya)
व
(v) товушлари эвфоник
товушлар ҳисобланади.
त
(t) товуши
иштирок этган ва шунингдек пракрит
тилидаги
(chattaaliis) шаклидаги
(tta)га урғу тушушиши ҳамда
च
(ch)
товушининг элизияга учраши сабабли
ҳосил бўлган. Охирги шакллар эса
च
(ch)
त
(t) товушларининг элизияси натижасида
ясалган.
Ўнликлар қаторига оид элликликлар
маъносида ўз ифодасини топган
қадимги ҳинд-орий тилларига хос бўлган
ведик санскрит тилида
(panchashat)
ва санскрит тилида ҳам
(panchashat)
шаклида
бўлган.
Ўрта
ҳинд-орий
тилларига хос бўлган палий тилида
(panchasa) (баъзи манбаларда
(paNNaasaa) шакли ҳам қўлланилганлиги
ҳам таъкидланади. Пракрит ва апаҳаранша
тилларида
(panchas) ва янги ҳинд-
орий тилларига хос бўлган ҳозирги адабий
ҳиндий тилида
(pachas) варианти
шаклланган. Саноқ сонга оид ушбу
лексеманинг
(pachaas),
(chaas)
(
unchaas – (қирқ тўққиз)),
वन
(van) –
(
(ikyaavan) – ―эллик бир‖,
(baavan) – ―эллик икки‖,
(chauvan) –
―эллик тўрт‖,
(aThaavan) – ―эллик
саккиз‖),
पन
(pan) (
(tirpan) – ―эллик
уч‖,
(pachpan) – ―‘эллик беш‖),
(ppan) (
(chappan) – ―эллик олти‖)
каби шакллари ҳам мавжуд.
(chaas)
шаклида
प
(p) товуши элизияга учраган.
(panchashat) шакли палий тилида
(паннаса),
пракритда
(panaasaa), апабҳараншада
पण
(paN) ва
ҳиндийда
पन
(pan) кўринишида ҳосил
бўлган [10: 173]. Қадимги ҳинд-орий
тилларидаги
(tp) лигатура шакли, янги
Хорижий филология
№3, 2019 йил
54
ҳинд-орий тилларига келиб
(pp)
лигатура кўринишига эга бўлган.
Олтмиш маъносини англатувчи
(saTh) лексемаси эса, ведик санскрит ва
санскрит тилларида
(shashTi), палий
тилида
(saTThi), пракритда
(saThThi), апабҳараншада (saTThi),
(saTTha) ҳолатида шаклланган ва янги
ҳинд-орий тиллари давридаги ҳиндий
тилига келиб
шакли содир бўлган.
Ушбу лексеманинг 2 та, яъни
(saath) ва
सठ
(sath) каби шакллари ҳам мавжуд.
Олтмишликлар қаторига оид сонлар билан
бирикканда, қисқа унли шакли
सठ
(sath)
билан ясалади (
(iksaTh) – ―олтмиш
бир‖,
(tirsaTh) – ―олтмиш уч‖,
(олтмиш олти),
(saRsaTh) –
―олтмиш етти‖) [10: 86].
Ўнликларга хос
(sattar)
–
―етмиш‖ даставвал қадимги ҳинд-орий
тилларига хос бўлган ведик санскрит
ҳамда санскрит тилларида
(saptati),
ўрта ҳинд-орий тилларига хос бўлган
палий тилида
(sattati),
(sattari),
пракрит
тилида
(sattari),
апаҳараншада эса
(sattari) ва
(sattar), янги ҳинд-орий тилларига келиб
эса
(sattar) кўринишига эга бўлган.
Ушбу лексиканинг
(sattar),
(hattar)
каби
кўринишлари
бошқа
сонларнинг бирикишида ҳам қўлланилади.
Масалан,
(sathattar) – ―етмиш етти‖,
(aThhattar) – ―етмиш саккиз‖ каби
сонларга хос лексемаларда
(attar)
(ttar) каби шакллар учрайди.
(s)
товушининг
(h) товушига ўзгариши
натижасида
(hattar) шакли ҳосил
бўлган. Етмишликлар қаторида келган
бошқа сонларга оид бирликларда ундош
ва унли товушларнинг элизия ҳодисасига
учраганлигини
кузатишимиз
мумкин.
Санскрит
тилидаги
(t)
ундош
товушининг палий тилида (r) – (t) -
(T) - (D) – (R) – (r) товушларига
ўзгариши натижасида шаклланган [8: 595].
Йирик ҳинд тилшунос олими Сунитий
Кумар
Чатержийнинг
таъкидлашича,
буларни
церебрал
товушларга
айланганлигини аниқ айтмайди. Лекин,
фикримизча
буларнинг
таркибида
ўзгараѐтган
товушларни
анъанавий
равишдаги
церебрализация
дейиш
ўринлидир. Яна бир тилшунос олим
Дҳирендра Варма эса, (t) товушининг
(r) ўзгаришининг сабабини, ноаниқ деб
ҳисоблайди.
(assii) – ―саксон‖ маъносини
англатувчи лексема, ведик санскрит
даврида
(ashiiti), санскрит тилида
ҳам
(ashiiti), ўрта ҳинд-орий тиллари
даврига хос бўлган палий тилида
(asiiti), пракрит тилида
(asiii),
апаҳаранша тилида
(asii),
(assii),
янги ҳинд-орий тилларига хос бўлган
ҳиндий тилида
(assii) шаклига эга
бўлган [7: 99]. Дҳирендра Варма (s)
товушининг икки марта қайтариланиш
ҳодисасини,
панжоб
тилининг
таъсирининг
натижасида,
деб
таъкидлайди.
Юқорида
келтирилган
мисоллардан ҳам кўриниб турибдики,
(assii) шакли апабҳаранша тилида ҳам ўз
аксини топган. Ҳақиқатан ҳам бундай
ҳолатда
сақланишига
панжобчанинг
таъсири кучли бўлган. Эътиборли жиҳати
шундаки бошқа сонлар билан бирикканда
ҳам
(aasii) шакли қўшилади.
Жумладан
(bayaasii) – ―саксон
икки‖,
(tiraasii) – ―саксон уч‖,
(pachaasii)
– ―саксон беш‖,
(chiyaasii) – ―саксон олти‖ ва ҳоказо. Бу
сонларга хос лексемаларнинг барчасида
(aasii) саксон маъносини англатиб
келмоқда.
―Тўқсон‖
маъносини
англатувчи
ҳиндий тилидаги
(navve),
(nabbe)
лексемалари эса, даставвал қадимги ҳинд-
орий тиллари давридаги ведик санскрит ва
санскрит тилларида
(navati), ўрта
ҳинд-орий тиллари даврида ривожланган
палий тилида
(navati),
(navuti),
Хорижий филология
№3, 2019 йил
55
пракритда
(navai), апабаҳараншада
(navai),
(navadi) ва ниҳоят янги
ҳинд-орий тилларидаги ҳиндий тилига
келиб
(navve),
(nabbe) шаклларида
қўлланила бошлаган [8: 595] . Ушбу
лексемаларда учраѐтган (vv) ѐки (bb)
лигатурага хос қўшимчалар панжобчанинг
таъсири натижасидандир. Пракритча
ҳиндийча шакли
(naave) ѐки
(naabe) бўлган. Бошқа сонлар билан
бирикканда
(e) товушига урғу кам
тушганлиги сабабли
(navve),
(nabbe) шаклларининг ўрнига
(nave)
ѐки
(nabe) каби шакллар бирикади.
Масалан,
(baanve) ѐки
(baanbe) –
―тўқсон икки‖,
(tiraanve) ѐки
(tiraanbe)
–
―тўқсон
уч‖,
(chauraanve) ѐки
(chauraanbe) –
―тўқсон тўрт‖ ва ҳоказо.
(sao) – ―юз‖ сонига хос бўлган
лексема, ведик санскрит тилида
(shat),
санскрит тилида ҳам
(shat), палийда эса
(sat), пракрит тилларида
(sa),
(say) ва (see) шакллари ҳосил бўлган [11:
248]. Апабҳаранша тилида эса
(sau) ва
ҳозирги адабий ҳиндий тилига келиб
(sao) шакли юзага келган. Таъкидлаш
жоизки,
ҳиндий
тилининг
баъзи
шеваларида
(see) ҳам қўлланилади.
Ҳиндий тилида кенг тарқалган
(seekRaa) шаклида ҳам бу шакл ўз аксини
топган.
(seekRaa) шакли санскрит
тилидаги
(shatkrit) дан келиб чиққан.
Ушбу лексемада ўрта ҳинд-орий тилларига
хос бўлган (see) шакли сақланган ва
(ee)
дифтонгидан сўнг
(kRaa)
қўшилиши натижасида ҳосил бўлган.
Юқоридаги таҳлил натижаларига
кўра қуйидаги умумий хулосаларни
келтириб ўтишимиз мумкин:
1.Қадимги
ҳинд-орий
тиллари
давридан то ҳозирги янги ҳинд-орий
тиллари давригача ривожланган сонларга
хос лексемаларнинг шаклланишида ўзига
хос фонетик жараѐнлар содир бўлган.
Ҳинд-орий
тилларидаги
сонларнинг
шаклланиши жараѐнида асосан уларда
унли
ва
ундош
товушлар
элизия
ҳодисасига учраган. Натижада сонларга
хос
лексик
бирликлар
таркибида
ўзгаришлар рўй берган.
2.
Сонларга
хос
баъзи
лексемалардаги ундош товушлар церебрал
товушларга ўзгариши натижасида қадимги
тил қолдиқлари нисбатан кам сақланган.
Қадимги ҳинд-орий тилларига хос бўлган
санскрит тилидаги шакллар ўзгариши
натижасида баъзи товушлар янги ҳинд-
орий
тиллари
даврига
келиб
ўз
хусусиятини йўқотган.
3. Таҳлилга тортилган мисолларнинг
аксариятида лигатура шакллари ҳамда
қисқа унли товушларнинг чўзиқ унли
товушларга ўзгариш ҳодисаси юз берган.
Натижада қадимги ҳинд-орий тилларидан
ўрта ҳинд-орий тиллари даврига ўтиш
жараѐнида қисқа унлилар чўзиқ унлиларга
ўзгарган ва бундай шакллар янги ҳинд-
орий тиллари даврига келиб ҳам сақланиб
қолган.
4. Сонларга хос баъзи лексемалар
қадимги ҳинд-орий тиллари даврида битта
шаклга эга бўлган бўлса, янги ҳинд-орий
тиллари
даврига
келиб
уларнинг
иккитадан шакли ҳам ҳосил бўлган. Қисқа
унлилар чўзиқ унлиларга ўзгарганлиги ѐки
бўлмасам чўзиқ унли товушларнинг қисқа
унли товушларга ўзгариши, шунингдек
иккита ундош товушларнинг бирикиши
натижасида лигатура ҳосил бўлганлиги
сабабли ҳам баъзи сонлар 2 тадан шаклга
эга бўлган.
5. Эътиборли жиҳати шундаки,
қадимги ҳинд-орий тиллари даврида
шаклланган сонларга оид лексемалардан
фарқли равишда, ўрта ҳинд-орий тиллари
даврига хос бўлган апабҳаранша тилидаги
сонларга оид лексик бирликларнинг
аксарияти,
янги
ҳинд-орий
тиллари
даврига келиб ҳеч қандай фонетик
ўзгаришларсиз ривожланиб шаклланган.
Хорижий филология
№3, 2019 йил
56
Адабиѐтлар:
1.
Дымщиц З.М. Грамматика языка хинди. Т I. -М.: Наука, 1986.
2.
Зограф Г.А. Языки Южной Азии. -М.:Наука, 1990.
3. Низомиддинова С. Ҳозирги замон ўзбек тилида сон. -Т.: Фан, 1974.
4. Супрун А.Е. Числительное // Лингвистический энциклопедический словарь. -М.:
Научное издательство Большая Российская энциклопедия, 1992.
5. Шоматов О.Н. Жанубий Осиѐ тилларига кириш. I қисм. -Т.: ТошДШИ нашриѐти, 2003.
6. Шоматов О.Н. Ҳиндий тилининг меъѐрий грамматикаси. –Т.: ТошДШИ, 2010.
7.
-
-
, 1962.
8.
--
, 1972.
9.
-
-
, 1996.
10.
-
, 1997.
11.
-
, 1992.
12.
-
, 1971.
Нурматов С. О некоторых фонетических процессах при образовании
числительных в индо-арийских языках.
В этой статье изучены фонетические процессы,
происходившие при образовании лексем числительных в индоарийских языках и проведен
анализ фонетических особенностей. Исследованы фонетические процессы, имевшие место в
индоарийских языках древнего периода, включая новоиндоарийские языки, на примере
лексических единиц числительных.
Nurmatov S. On some phonetic processes in the formation of numerals in the Indo-Aryan
Languages.
This article studies the phonetic processes that occurred during the formation of
lexemes of numerals in the Indo-Aryan languages and analyzes their phonetic features. Phonetic
processes that took place in the Indo-Aryan languages of the ancient period, including the new
Indo-Aryan languages on the example of lexical units of numerals, are investigated.
