Хорижий филология.
№1, 2016 йил
46
СТАНДАРТ НЕМИС ТИЛИ БИЛАН БОҒЛИҚ МУАММОЛАР ҲАҚИДА
(АВСТРИЯ МИСОЛИДА)
Примов Баҳодир Ярашович,
Самарқанд давлат чет тиллар институти доценти
Калит сўзлар:
луғат таркиби, грамматик категориялар, синтактик, морфологик
белгилар, мазмун, таҳлил.
Ўзбекистонда немис тили инглиз
тилидан кейин кўп ўрганиладиган чет
тили ҳисобланади. Мактабда, академик
лицей ва касб-ҳунар коллежлари ҳамда
олий таълимда ҳам биз асосан адабий
(стандарт) немис тилини ўрганамиз
(Hochdeutsch,
deutsche
Standartsprache,
Bundesdeutsch). Аммо немис тили Австрия,
Швецария, Люксембург, Личтенстейн
каби давлатларда ҳам давлат тили
ҳисобланади. Бундан ташқари Италия,
Франция,
Голландия
ва
бошқа
давлатларнинг баъзи ҳудудларида ҳам
немис тилида сўзлашилади. Ҳамма
давлатларда ҳам стандарт немис тили
қўлланиладими деган саволга Австрия
мисолида жавоб беришга ҳаракат қиламиз.
Австрия немис тилида сўзлашувчи
давлатлар ўртасида Германиядан кейин
иккинчи ўринда туради (Аҳолиси: 8,5
миллион). Аҳолининг 98 фоизи учун
немис тили она тили ҳисобланади.
Ҳозирги кунда замонавий тилшуносликда
Австрия немис тили
(österreichisches
Deutsch)
, Германия немис тили
(deutsches
Deutsch ѐки Bundesdeutsch)
ва Швецария
немис тили
(schweizerisches Deutsch)
терминлари ҳам қўлланилмоқда.
Бизга маълумки, немис тили турли
диалектларга бой тил. Жумладан, Австрия
аҳолиси
ҳам
турли
диалектларда
сўзлашишади.
Ворарлберг
ўлкасида
алеманлар диалекти ва бошқа жойларда
кўпинча ўрта ва жанубий Бавария
диалектида гаплашилади. Шу билан бирга
Австрияда
бошқа
тилларда
ҳам
сўзлашилади ва улар ҳам мактабда
ўқитилади.
Юқорида
таъкидланган
давлатда немис тилида сўзлашилса-да,
улар ўзларининг диалектларида ва мавжуд
сўзларнинг ўзларига хос вариантларини
ишлатишга ҳаракат қилишади. Шунинг
учун сиз австрияликдан
“Sprechen Sie
Deutsch?”
(Немисча гаплашасизми?)- деб
сўрасангиз
у
“Nein,
ich
spreche
Österreichisch”
(Йўқ, мен австрияча
сўзлашаман),- деб жавоб беради. Австрия
немис тили Германиядаги немис тилига
нисбатан ўзининг стандарт вариантларига
эга, масалан:
Deutsch (Немис тили)
Österreichisch (Австрия немис тили)
Anstoß
Ankick
Aprikose
Marille
Kartoffel
Erdapfel
Krankenhaus
Spital
Lätzchen
Batterl
Ohrfeige
Watsche
Pausenbrit
Jause
Schlagsahne
Schlagobers
Tschüss
Servus
Zwetschgenmarmelade
Powidl
Хорижий филология.
№1, 2016 йил
47
Шунингдек, ўзига хос иборалар (z.
B.
die Krot schlücken müssen
), бошқача
грамматик қоидалар, талаффуз (жумладан,
фонология ва интонация) да ўз аксини
топган. Австрия немис тилига Бавария
диалектининг таъсири катта. Шунинг
учун Австрияда баъзи ундошлар ва ҳарф
бирикмалари бошқача ишлатилади:
“п”
ўрнига
“б”, “т”
ўрнига
“д”,
баъзида эса
ҳудудга қараб
“к”
ўрнига
“г”, –иг
қўшимчаси ҳам кўп ҳолларда Австрия
немис тилида бошқача талаффуз этилади,
масалан:
König
ўрнига
König, fertig
ўрнига
fertich.
Баъзи сўзларда эса тескариси:
немис тилида ―
Tag”
сўзи
“Tach
‖деб
талаффуз қилинса, Австрияда ―
Tag”
деб
талаффуз қилинади. Яна бир нарсани
таъкидлаш жоизки, Австрия славян
давлатлари билан қўшни бўлганлиги
сабабли, уларнинг немис тилига славян
сўзлари ҳам кириб келган, масалан:
Jause
славян тилида
juz
̌
ina;
―Mittagessen‖->
Abendessen, Brotzeit (Bayern), Kren
(славян
тилидан ўзлаштирилган, Баварияда ҳам
Kren
сўзи
ишлатилади),
нем.
“Zwetschgenmarmelade”
(повидло) ўрнига
“Powidl”
(славян тилидан) ишлатилади.
Австрияда
7000
атрофида
автриялизмлар мавжуд бўлиб, буларни
махсус сўз бойлиги қаторига қўшиш
мумкин. Ушбу сўзлар баъзан жанубий
ўлкаларда сўзлашиладиган немис тилида
ҳам учраши мумкин (Бавария, Швецария):
angreifen -> нафақат ҳужум қилиш, балким, аста тегиш маъносида, anfassen
Ansuchen-> -> Gesuch
Auf (der) Nacht -> am Abend
sich ausrasten (жумладан, Баварияда ҳам) -> ausruhen
Bankomat -> Geldautomat
Bankomat-Karte -> EC-Karte (Maestro-Karte)
Bartwisch -> Handbezen, - feger
Benützer, benützen (Бавария билан Швецария ҳам) -> Benutzer, benutzen
Bursche ->
männliche jugendlicher zwischen 14 und 18.
Chrisstag -> Weinachtsfeiertag
Depp (Баварияда ҳам) -> Trottel, Idiot, Dummkopf
Erlagschein
-> Zahlschein, Überweisung
Faschiertes (ҳудудига қараб Баварияда ҳам) -> Hackfleisch
Feber (маълум ҳудудларда) -> Februar
Gebäck -> Brötchen
Gewand ->
Kleider, Kleidung
Grüß Gott (Бавария вa Вуттенбургда ҳам) -> кун вақтига қараб, Guten Morgen, Guten
Tag (Картенда ҳам), Guten Abend
Heuriger (айниқса, жанубий Австрия ва Венада) -> Gaststube, in der der heurige Wein
und Brote mit Beilagen ausgegeben werden
Jänner (Бавариядa ҳам)
-> Januar
Jurnaldienst -> Bereitsschftsdienst
Jus -> Jura (Rechtswissenschaften)
Kasten (Швецариядa ham) ->
Schrank
Nationalrat
-> Bezeichnung für das Parlament (Parlament), Швецариядa ҳам
Sacker (Sack) -> Tüte
Schale, Haferl -> Tasse
Баъзи иборалар фақат Австрияда
қўлланилади:
es geht sich aus -> es ist
ausreichend Zeit oder Platz für etwas
vorhanden
(Вақт ѐки жой учун ҳамма
Хорижий филология.
№1, 2016 йил
48
нарса мавжуд). Ушбу ибора Германияда
қўлланганида уни ҳеч ким тушунмаган
бўларди. Ёки Австрия ва Баварияда „
etwas
um 5 Euro kaufen“
, Германияда эса
„etwas
für 5 Euro kaufen“
(бирор нарсани 5 еврога
сотиб олиш). Демак, ҳатто предлогларни
қўллашда ҳам аниқ фарқ борлиги аѐн
бўлмоқда. Чунки „
um
― предлоги Германия
атрофида, кўпинча вақтни белгилаш учун
ишлатилади, масалан: Wir treffen uns um
16:00 Уҳр – Биз соат 16.00да учрашамиз.
„Für“
предлоги ―учун‖ маъносини беради.
Автрияда эса ―
um
‖ предлоги ―
эвазига, -ga
‖
маъноларини англатади.
Ўтган
замон
формаларининг
қўлланишида ҳам фарқлар борлигини
таъкидлашимиз мумкин. Стандарт немис
тилида перфект формасида
“sitzen“,
“stehen”, “liegen”
феъллари
“haben”
ѐрдамчи феъллари ѐрдамида ясалса,
Австрия, Швецария немис тилларида
ушбу феълларнинг перфект формаси
“sein”
ѐрдамчи феъли ѐрдамида ясалади. Оғзаки
нутқда
Германия
немис
тилидаги
имперфект замон формаси
“Ich ging”
(Мен кетдим),
“Ich sah”
(Мен кўрдим)
каби замон формалари Австрия,
Швецария
немис
тилларида
қўлланилмайди. Унинг ўрнига одатда ―
Ich
bin
gegangen”,
“Ich habe gesehen”
формалари қўлланилади.
Германия
ва
Австрия
немис
тилларидаги отларнинг род категориясида
ҳам фарқ борлигини кузатишимиз мумкин.
Масалан:
дас Жогурт ва дас Кекс,
стандарт немис тилида эса
дер Жогурт ва
дер Кекс.
2006 йилдан бошлаб Германияда
янги ѐзув қоидаларига асосланган ѐзув
жорий этилди. Ушбу янги ѐзув қоидалари
ҳали Германиянинг ўзида ҳам тўлиқ
жорий этилмаган. Айниқса, ѐши катта
авлод вакиллари учун бу ѐзувдаги янгилик
қийинчилик туғдирмоқда. Австрия ва
бошқа
немис
тилида
сўзлашадиган
давлатларда янги қоидаларга асосланган
немис ѐзувини жорий этиш учун ҳали
анча вақт талаб қилиниши табиий. Демак,
немис тилида сўзлашувчи давлатларда
бир хил қоидаларга амал қиладиган
стандарт немис тили жорий этилмаган ва
тилшунос олимлар олдида ҳали бу борада
анча ишлар мавжудлиги аѐн бўлмоқда.
.
Адабиѐтлар
1.
Langenscheidts Großwörterbuch. Deutsch-Russisch in 2 Bänden.- Berlin-München-Wien-
Zürich- New York, 2001.
2.
Wahrig Deutsches Wöretrbuch.- Gütersloh/München, 2000.
3.
Примов Б. Немис тилида амалга оширилаѐтган янги ѐзув қоидалари билан боғлиқ
айрим муаммолар ҳақида. Тил системаси ва ҳозирги замон лингводидактикаси // Республика
илмий-амалий анжумани материаллари.- Самарқанд: СамДЧТИ, 2011.
Интернет
Примов Б. О проблемах стандартного немецкого языка (На примере Австрии).
В
статье анализируются специфические особенности и различие немецкого языка ФРГ и
Австрии с точки зрения современного стандартного немецкого языка.
Primov B. Problems about standard German language
In the article the usage
differences of modern standard German language in Germany and Austria are analyzed.