Хоrijiy filologiya
№3, 2021 yil
114
TASHXIS VA UNING ZAMIRIDA YUZAGA KELADIGAN BADIIY
TIMSOLLAR TURKUMI
Kayumov Nodir Nayimovich,
SamDU tayanch doktoranti
Tayanch so„zlar
: tashxis, jonlantirish, badiiy san‟at, timsol, tabiat, g„azal, fors, mahorat.
Tashxis va jonlantirish san‘ati badiiy
so‗z
san‘ati
namunalarining
ma‘naviy
san‘atlar turkumiga kiradi. Tashxis va
jonlantirish san‘ati badiiy asarning yanada
qiziqarli, jozibali va voqelikni
yaqqol
ko‗rsatishda
xizmat
qiladi.
Tashxis
adabiyotda jonlantirish ma‘nosida, jonsiz va
tabiat hodisalariga jon ato etib, turli xildagi
hasharot
va
parrandalarni
inson
tilida
gapirtirishdir. Shoir tashxis san‘ati bilan
jonsiz va mavhum narsalarga jon bag‗ishlab,
ularni odam ko‗rinishida namoyon etadi
[1:103,].
Tashxis va jonlantirish san‘atining
o‗ziga
xosligi
shundaki,
bu
san‘at
namunalarida jonsiz narsalar inson qarshisida
odam shaklida gavdalantiriladi. Har bir
o‗quvchi nazarida tasvirga bunaqa yondashish
judayam qiziqarli va maroqli bo‗lib, u
jonlanib inson shaklida namoyon bo‗lgan
jonsiz narsalardan zavqlanadi va buning asl
mohiyatini tushunishga harakat qiladi. Buning
natijasida, ijodkor tasvirlayotgan jonsiz narsa
insonga o‗xshab harakatlanadi, gapiradi va
hokazo.
Masalan,
Hofiz
Sheroziyning
mashhur g‗azalidan olingan quyidagi baytda
tabiat, lola va nargis guli ko‗zga tashlanib,
unda lola guli sog‗ar, ya‘ni qadah tutqazuvchi
shaxs misolida va nargis guli mast inson
shaklida namoyon bo‗ladi:
Lola sog„argiru nargis mastu bar mo
nomi fisq,
Dovari doram base, yo rab, kiro dovar
kunam?
[5:67,].
Bu baytda shoirning lirik qahramoni
shaxsiyati g‗amga cho‗kkan, dunyo ishlaridan
hayratda qolgan inson sifatida namoyon
bo‗ladi.
Ya‘ni
u
dunyo
ishlarining
adolatsizligidan, yaxshi insonlarning tuhmat
va bo‗htonlarga duchor bo‗lishi, adolat
mezoni buzilganini nihoyatda yuksak did
bilan bayon etadi. Baytda lola qadah
tutqazadi, nargis bo‗lsa qadah olib may ichib,
sarxush bo‗ladi. Mazkur baytda keltirilgan
badiiy obrazlar o‗quvchi qalbiga tabiatda
inson
harakatlarini
bajarishga
qodir
bo‗lmagan
narsalarni
insondek
harakat
qildirib zavq va shavq beradi.
Fors-tojik
shoirlari
tashxis
va
jonlantirish san‘atidan ko‗proq she‘rlarining
mazmunli, dilga yaqin va notakror bo‗lishi
uchun
foydalanishgan.
Sharq
mumtoz
adabiyotida juda ko‗p jonlantirilgan va
ma‘mul bo‗lgan obrazlardan biri bu «gul»
obrazidir. Gul obrazi ko‗pincha insonga xos
fazilatlarni qabul qilib, tarovati, go‗zalligi va
lobarligidan maqtanadi, kiborlik va g‗urur
sifatlarini o‗zida namoyish etadi.
Masalan, mashhur fors-tojik mumtoz
shoiri Umar Xayyomning bir ruboyisida gul
o‗zini maqtab, quyidagi sifatlarni bayon etadi:
Gul
guft,
ki
man
Yusufi
Misri
chamanam,
Yoquti garonmoyai pur dar dahanam.
Guftam: Chu tu Yusufi, nishone binmoy,
Gufto ki: Ba xun g„arq nigar pirahanam
[3:72,].
Bu ruboiyda gul shoir bilan munozara
qilib, o‗zining mashhur sifatlarini tavsiflaydi.
Ruboiyning birinchi misrasida tashxis va
tashbih san‘atlari bir radifda kelgan va gul
o‗zini Yusuf alayhissalomga o‗xshatib,
go‗zalligidan g‗ururlanadi. Ikkinchi misrada
gul
go‗zalligini
qimatbaho
yoqutga
o‗xshatadi. Uchinchi misrada shoir gulga
savol berib, agar Yusufga o‗xshasang, unda
o‗xshash jihatingni ko‗rsat deb izoh talab
qiladi. Gul insonlarga xos so‗zlash sifatini
o‗ziga qabul qilib, o‗zining rangiga ishora
etadi va ta‘kidlaydiki, uning tanasini
berkitgan kiyimi Yusufning birodarlari
tomonidan otasi Yaqubga ko‗rsatgan qon
bilan bo‗yalgan qizil libosdan namunadir.
To‗rtinchi misrada shoir tashxis va talmih
Хоrijiy filologiya
№3, 2021 yil
115
badiiy san‘atlarini birgalikda keltirib, ruboiy
mazmunini boyitgan. Aytib o‗tish joyizki,
mazkur ruboiyda tashxis san‘ati badiiy
ifodalashning asosiy mezoni sifatida xizmat
qilib, tashbih va talmih san‘atlari bu san‘at
turining yaxshiroq ifoda etilishiga ma‘lum
darajada xizmat qilgan.
Tashxis va jonlantirish san‘atining
o‗ziga xos xususiyatlaridan biri bu inson qo‗li
bilan yaratilgan jonsiz moddiy jism va
buyumlarni jonlantirishdan iboratdir. Mumtoz
adabiyotda mavjud bunday badiiy obrazlar
qatoriga qadah, shamshir, qalam va boshaqa
jonsiz narsalarni misol tariqasida keltirishimiz
mumkin. She‘riyatda ba‘zan bu jonsiz jismlar
jonlanib,
insonlarga
xos
xarakter
va
xususiyatlarga
ega
bo‗ladilar.
Asadiy
To‗siyning quyidagi ruboiysini bunga misol
tariqasida keltirishimiz mumkin:
So„roxi ba go„shi qadah burda sar,
Bad-o„ rozi sarbasta gufti magar.
Nadonam, chi gufti, chi ando„xti,
Ki guftiyu az dida xun rexti
[1:103,].
Mazkur ruboiyda ko‗zachaning og‗zi
qadahning labiga insondek labini qo‗yib,
kechinmalarini bayon etadi. Ko‗zacha
qadahning qulog‗iga o‗zining dardu alamini,
sirlarini aytib, yig‗layotgan inson qiyofasida
namoyon bo‗ladi va didalaridan ko‗z yoshi
o‗rniga qon tomchilaydi. Bu ruboiyda shoir
oddiygina shishadan qadahga sharobning
quyilishini yuqori mahorat bilan, ularga jon
ato etib, ruboiyning badiiy mazmunini
yuksaltirishda foydalanadi.
Yuqorida ta‘kidlaganimizdek, tashxis va
jonlantirish san‘ati orqali inson ko‗ziga
ko‗rinadigan tabiatning umumiy jismlari,
shaxs tafakkurida sayqallanib, jonlantirilgan
holatda o‗quvchiga havola etiladi va ular
o‗zlarining odamlarga xos xususiyatlari bilan
namoyon bo‗ladi. Tabiatning jonsiz jismlari
jonlantirilgan holda, insonga xos xususiyat va
xislatlarga ega tarzda namoyon bo‗ladi va
o‗zlarining harakatlari orqali atrof muhitga
ta‘sir o‗tkazib, uning rivojiga yoki inqiroziga
sabab bo‗ladi.
Mumtoz adabiyotda jonlantirilib, badiiy
obrazlar
sifatida
qo‗llanilgan,
ko‗zga
ko‗rinmaydigan va faqatgina tasavvur qila
oladigan mavhum narsalar aql, bilim, so‗z,
yaxshilik va yomonlik, yolg‗on, rostgo‗ylik,
muhabbat va boshqalarni misol tariqasida
keltirishimiz mumkin. Shoirning kasbiy
mahorati natijasida, quyida zikr etilgan
mavhum jismlar jonlantirilib, insonga xos
xususiyatlarni qabul qilgan holda namoyon
bo‗ladi. Masalan:
Do„sh devona shudam, ishq maro didu
biguft:
Omadam man na‟ra mazan, joma
madar hej mago„.
Guftam: Ey ishq man az chizi digar
metarsam,
Guft: On chizi digar nest, hej mago„.
Man ba go„shi tu suxanhoi na on xoham
guft,
Sar bijunbondu bale juz, ki ba sar hej
mago„.
Guftam in ro„z sarishta ajab ast yo
bashar,
Guft in g„ayri basharastu, hej mago„
[2:115,].
Buyuk
mutasavvif
shoir
Mavlono
Jaloliddin Balxiyning ushbu baytlarida ikki
qahramon:
ishq
va
shoirning
o‗zaro
munosabatlari
ko‗zga
tashlanadi.
Shoir
jonlantirish san‘ati imkoniyatlari bilan
bog‗lagan
holda,
adabiyotning
asosiy
mavzularidan
bo‗lgan
ishq
obrazini
jonlantirib, u bilan suhbat quradi va unga
o‗zining qalbidagi kechinmalarini oshkor
aylab, ishqga xos xususiyatlarni ishqning
o‗zidan so‗raydi. Bu g‗azalda ishq va oshiq
o‗zaro savol-javob qiladilar. Oshiq ishq bilan
kechgan mukolamani tashxis va jonlantirish
san‘ati asosida sahnalashtiradi. Insoniyatning
oliy tuyg‗usi muhabbat bu g‗azalda insonga
xos xarakterga sohib bo‗lib, oshiqning oldiga
keladi va unga «Men sening oldingga keldim,
endi devonalikni bas qil, jomalaringni yirtib
o‗zingni har kuyga solma deb murojaat
qiladi». Oshiq bu savollarga javoban boshqa
narsadan qo‗rqishini izhor etadi. Ishq yana
tilga kirib, ta‘kidlaydiki, «Ishqdan bo‗lak
boshqa narsa yo‗qdir. Olam ishq asosida
yaratilganini
va
unda
faqat
ishq
mavjudligini», ta‘kidlaydi. Mukolama yana
davom ettirilib, ishq oshiqning savollariga
javob
beradi,
javob
berish
jarayonida
insondek bosh silkitib, oshiq so‗zlarini
tasdiqlaydi. Shuni aytish lozimki, tasavvufiy
mazmundagi mazkur g‗azalda asosiy mavzu
Хоrijiy filologiya
№3, 2021 yil
116
ishq va muhabbatning buyukligidir. Bu
g‗azalda tashxis san‘atidan tashqari savol-
javob, tazod va boshqa badiiy san‘at turlari
ham qo‗llanilgan.
Tashxis va jonlantirish san‘ati X-XI
asr shoirlari ijodiyotida ham ko‗p uchraydi.
Mazkur davr shoirlari ijodiyotida tashxis va
jonlantirish
san‘ati,
asosan,
tabiat
manzaralarini
tasvirlash
jarayonida
foydalaniladi. Farruxiy Siistoniy o‗zining bir
qator g‗azal va she‘rlarida tabiat manzaralari
va unda yuz beradigan hodisalarni tasvirlash
jarayonida tashxis va jonlantirish san‘atinng
badiiy
imkoniyatlaridan
samarali
foydalangan. Shoir kuz faslining kelishini,
tabiatdagi mavjudotlarni sovuq urgan va
qarigan inson qiyofasida gavdalantirishni
jonlantirish san‘ati vositasida mohirlik bilan
bayon etadi. Mazkur she‘rda shoir oddiy
tabiat hodisasi, fasllar almashuv jarayonini
tasvirlaydi. She‘rda kuz o‗zining lashkarlari
bilan bostirib kelib, tabiatdagi mavjudotlar va
unsurlarni zir qaqshatadi, kuzning qahrli
hujumidan
zulol
suv
dag‗-dag‗
titrab
qaltiraydi va kuz tabiatda hukmronlikni
qo‗lga oladi:
To xazon toxtan ovarad so„i bodi
shamol,
Hamchu sarmozada bo larza gasht obi
zulol.
Bod bar bog„ hame arza kunad zarri
iyor,
Abr bar ko„h hame to„da kunad simi
halol.
Har zamon bog„ ba zarrob furo„
sho„yad ro„y,
Har zamon ko„h ba simob furo„ sho„yad
yol
[4:97,].
Yuqorida keltirilgan fikrlardan xulosa
qilish mumkinki, tashxis va jonlantirish
san‘ati badiiy adabiyotning go‗zal va betakror
san‘atlaridan hisoblanib, adabiy durdona va
timsollarning
yaratilishida
beqiyos
ahamiyatga sohibdir. Ijodkorlarning tabiat va
uning
betakror
manzaralari
haqidagi
she‘rlarida tashxis va jonlantirish san‘atidan
faol foydalanilgan. Xususan, turli yovvoyi
hayvonlar, qushlar, mevalar, mavhum jismlar,
tabiat manzaralarini tasvirlashda jonlantirish
va tashxis san‘atining o‗rni kattadir. Umuman
olganda, tashxis va jonlantirish san‘ati dunyo
xalqlari, mumtoz va yangi adabiyotning
poetikasida eng ko‗p murojiat etiladigan
badiiy san‘atlardan biridir.
Adabiyotlar ro„yxati
1.
T. Zehni. San‘ati suxan. – Dushanbe: Donish,- sah 103.
2.
Jaloliddin Balxi. Devoni Kabir. Jildi 2. – Dushanbe: Adib, 1993.- sah. 115.
3.
Umari Xayyom. Ruboiyot. – Dushanbe: Donish, 1983.- 72.bet.
4.
Sabaqi Ro‗daki. –Dushanbe: –Irfon,1984. -97 bet.
5.
Hofizi Sherozi. Kulliyot (murattib va muallifi sarsuxan J.Shanbezoda). – Dushanbe: Irfon,
1982.- 67.bet.
6.
Hodizoda R., Shukurov M., Abdujabborov T. Farhangi istilohoti adabiyotshinosi. –
Dushanbe: Irfon, soli 1966.
7.
Homidiy H., Abdullaeva SH., Ibrohimova S. Adabiyotshunoslik terminlari lug‗ati. –
Toshkent: ―O‗qituvchi‖, 1970.
8.
Huseynzoda F. Tamsil va tavsif. – Dushanbe: 1996.
Kayumov N. The personification and the series of artistic emblems that underlie it.
The art
of animation and personification has a unique place in the creation of beautiful images and artistic
symbols in the masterpieces of classical literature of the East. The personification serves to make
the work of art interesting, engaging, and accurately depicting reality. Personification is used in the
literature in the sense of animation, animation of inanimate and natural phenomena, their
manifestation in human form, the expression of various beings in human language. As a result,
inanimate and abstract things come to life and acquire human qualities and attributes.
In particular, various wild animals, birds, fruits, abstract objects, natural landscapes are
enlivened by the personification and create a beautiful and unique landscape. This article describes
Хоrijiy filologiya
№3, 2021 yil
117
the poetic features of the personification and animation and the series of artistic symbols that form
the basis of it with concrete evidence based on the works of Persian-Tajik classical poets.
Каюмов Н. Цикл художественных символов, формирунощихса на основе приема
олицетворения-ташхис.
Литературный приѐм «ташхис» («олицетворение») занимает
осебое место в ряду образов художественных символов классической литературы Востока.
Этот
литературный приѐм является оживление неодушевленным предметов и природны
явлениий, наделение их человеческими качествами.
