Хорижий филология.
№2, 2016 йил
33
УКРАИН ТИЛИДА ТУРКИЗМЛАР
И.К.Мирзаев, Б.С.Михайличенко
Самарқанд давлат университети профессори, ф.ф.доктори
Калит сўзлар:
байбара, ономастик, байда, бала, баламут, балтача, балиқ, барабаш,
кучма, сагадачний, карапет, санжарка.
Украин-туркий муносабатларининг
илдизи умумславян, Марказий Осиѐнинг
туркий давлатлари чегараси Азов ва Қора
денгиз соҳилларига етиб борган, булғор ва
хазарлар
таркибига
кирган
туркий
қабилалар VII-VIII асрларда ҳозирги
Украина
чўлларида
пайдо
бўлган
даврларга бориб тақалади.
Украин тилида
каган
(хоқон),
богатир
(баҳодир),
сан
(мартаба, унвон),
сабля
(қилич, шамшир) ва шахс отини
ясовчи – чий қўшимчаси (къичгъчий,
кърьмчий) каби сўзлар айнан шу даврларда
пайдо бўлган [Қаранг: Гарковец, 641-б.].
Яна шуни таъкидлаш жоизки,
украин тилида атоқли отларни ҳисобга
олмаганда тўрт мингга яқин туркий сўзлар
мавжуд. Уларнинг ярмидан кўпини
гарбуз,
килим, кишмиш, отара, туман, тютюн,
штани, карий
каби умумистеъмол, қолган
қисмини тарихий (
башлик, бунчук, джура,
канчук, опанча, осавул, сагайдак, ясир, бай,
мурза, султан, хан
ва б.) сўзлар ташкил
қилади.
Қадимги Киев даврида булғор,
хазар, печенег, қипчоқ, татар тилларидан
кириб келган туркизмлар учун а = о га
ўтиши хос. Қиѐсланг:
богатир
(қипчоқ
тилида
багатыр,
мўғул тилида
багатур,
багадур
),
хазяïн
(қадимги рус тилида
хазя
,
қипчоқ-булғор тилида
хузей
, форс тилида
хожа
, араб тилида
haggi
). Мазкур фонетик
жараѐн украин тилига сўнгги даврларда
кириб келган туркизмларда кузатилмайди.
Қиѐсланг:
байрак, кабак, ковун, капкин,
калим, саман, чабак, ятаган
ва б.
Маълумки, IX асрдан эътиборан
Киев Руси хазар хоқонлиги (XI-XIII
асрлар)
билан
яқин
ва
муқим
муносабатларда бўлган. Бундай яқинлик
асосида юзага келган туркизмларни
русларнинг "Игорь полки жангномаси"да
ҳам кўриш мумкин (
булат, хорулаг,
женьчуг,
курган,
шатро,
япончица
( опанча), клобук ( ковнак), товар,
кощiй, чача, лошадь ( лоша), барсук,
евшан, бур'ян ва б.
)
Татарларнинг XIII-XIV асрларда
кечган юришлари натижасида украин
тилига
козак, ватага, сирий, гардак, базар,
харч, башлик, калита, бариш, бугай, карий
ва б. сўзлар кириб келган. Бу жараѐн,
айниқса, Қрим хонлиги даврида авж олган.
Қиѐсланг, ч о р в а ч и л и к к а доир:
чабан,
отара, табун, аркан, торба, кабан, лоша,
буланий, чалий, чайда
; ч ў л ҳ а ѐ т и г а
доир:
байрак, колиш, лиман, туман,
беркут, сарана, бакай гарба
; п о л и з ч и л
и к к а доир:
баштан, гарбуз, кавун,
тютюн
; қ ў ш и н г а доир:
кiш, табiр,
осавул, бунчак, чайка, со(га)дак
; к и й и м -
к е ч а к к а доир:
чаба, кунтуш, кобеняк,
шаравари, штани, очкур, сап'ян, чоботи,
постоли, тасьма, серпанок
; с а в д о - с о д
и к, и ш л а б ч и қ а р и ш, т у р м у ш ва
б.га доир:
чумак, аршин, могорич, майдан,
чавун, казан, килим, тапчан локша
(локшина), кив'яр, кави, кобза, люлька,
гайдамака, харциз, канчук, кайдани, чума
[Қаранг: Туркизмы в украинском языке //
ru. m. wikipedia. org].
II
. Ўрта [IX-XIV] асрларда украин
тилида яратилган бадиий матнлар туркий
сўзларнинг бошқа этник муҳитга фаол
кириб келганлиги ҳолатларини ўзида акс
Қаранг: И.К.Мирзаев, Б.С.Михайличенко.
Функционирование тюркизмов в украинском языке
//
Ўзбек
филологияси
масалалари.
Илмий
мақолалар тўплами. 2-чиқиши. –С.: СамДУ, 2000. -
33-39-бетлар
Хорижий филология.
№2, 2016 йил
34
эттирган. Украин Уйғониш [XV-XVI
асрлар] ва Барокко [XVII аср] даврларида
нутқий конвергенция
7
нинг сифат жиҳатдан
янги даражага кўтарилиши, яъни соф
"украинча туркизмлар"нинг юзага келиши
кузатилади. Қайд этилган даврларда
қипчоқ луғатчилигида бўлмаган ноѐб
лексемалар юзага келади. Бу жараѐн
унчалик жадал бўлмаса-да, кейинги
даврларда ҳам давом этиб турди.
Шарқ, хусусан, туркий, форсий,
арабий илм ва маданиятни қомусий асосда
ўрганиш
ишлари
ўтган
асрнинг
бошларида академик Асатангал Кримский
томонидан йўлга қўйилган бўлса-да,
Украинада илмий шарқшунослик маркази
шаклланмади. Шунинг учун бу ерда
шарқшунослик гуманитар фанлар орасида
ҳамон эътиборга арзимайдиган ўринни
эгаллайди.
Биз ушбу мақолада украин тилида
амал қилаѐтган айрим туркий сўзларни
таркибий-мазмуний нуқтаи назардан о н о
м а с т и к ва х о р е о г р а ф и к
материаллар асосида кўриб чиқамиз.
I.
О н о м а с т и к
туркизмлар.
Украин тилида туркий фонетик ва
орфографик безаклар билан зийнатланган
фамилиялар анча кенг луғавий қатламни
ташкил қилади. Булар орасида
бай, бал,
бар,бир, беш
сўзлар билан бошланадиган
ономатуркизмлар, айниқса, кўпроқ кўзга
ташланади.
БАЙБАРА
.
Бундай
фамилияли
кишилар
Украинанинг
Полтава
"гетманлиги"га
қарашли
(Чутовое
қишлоғи) ҳудудда истиқомат қилишади
8
.
Б.Д.Гринченко (кейинги сатрларда – БГ)
томонидан тузилган "Словник украiнськоI
мови" ("Украин тили луғати")да чўпонлар
турмушига хос сўзлар учрайди: "Байбара,
ри. ж. – "Длинный кнут пастуха
(Чўпоннинг узун қамчиси" [БГ, 1-т., 20-б.]).
7
Конвергенция – ҳодисаларнинг айрим белги ва
хусусиятларга кўра бир-бирига ўхшашлиги.
8
Гетман – гетман (1. Қадимги Украинада казак
қўшинлар бошлиғи; Украина ҳокими; 2. Қадимги
Польшада Бош қўмондон; Гетманство – гетманлик)
[Русча-ўзбекча луғат. 2 томлик. 1-Т. –М., 1983, 201-б.].
"Байбара" ҳайвонларни бошқариш
қуроли сифатида украин тилининг ўн бир
томли изоҳли луғатида ҳам учрайди:
"Байбара, и.м., дiал. Довгий батIг у
пастухiв" [Қаранг: Словник украIинськоI
мови, 1-т., 89-б.]. Қамчи ясаган уста ҳам
"байбара" деб аталган бўлса, ажабмас.
М.Фасмер
бу
сўзни
ўзининг
"Этимологический
словарь
русского
языка" номли луғатига киритмаган.
"Байбара"нинг ўзбекча муқобили
бой
(бай) +
бор
(бара). Мазкур қўшма
сўзнинг
биринчи
қисми
қуйидаги
маъноларни англатади:
бой,
тўқ, ҳеч
нарсага муҳтожлиги йўқ, бадавлат,
давлатманд, бадавлат одам, аслзода,
нажиб, ҳоким, ҳоқон, султон, кенас
9
.
Э.В.Севортяннинг гувоҳлик беришича ,
҆
бай
҆
этимологик нуқтаи назардан
бар
сўзига яқин (
бар
–
бор
,
мавжуд
,
нақд
,
борлик
,
мавжудлик
,
нақдлик
[Қаранг:
Севортян Э.В., Этимолигический словарь
тюркских языков – ЭСТЯ]). Унсурларнинг
қўшилишидан ҳосил бўлган сўз Бай + бар
+ а
бой киши
,
кенас
;
бор, мавжуд, ҳозир
маъноларини ифодалайди.
Украин тилидаги
б а й б а р а
ўзбек
тилидаги "
Б о й б ў р и
" (
бой
+
бўри
=
хоқон
+
бўри
) негизида пайдо бўлганига
шубҳаланмаса ҳам бўлади. Чунки
бўри
сўзининг "авлодни асровчи, қўриқловчи"
маъноси ҳам бор. Туркий келиб чиқишли
бу фамилия украин тилининг ономастик
майдонида бошқачароқ маъно касб этган.
БАЙДА
–
Полтава
вилояти
ҳудудида
(Чутове
қишлоғида)
кенг
тарқалган
фамилиялардан
бири.
Б.Д.Гринченко бу сўзнинг қуйидаги
маъноларини қайд этган: "1) маишатпараст
одам, бепарво (беғам) киши;
Байда бити
(бекор юрмоқ, юлдуз санамоқ, ит
суғормоқ); 2) Бесўнақай аѐлга бериладиган
лақаб; 3) Бўлка ноннинг четидан қирқиб
олинган бурда, бир бурда нон" [БГ, 1-т.,
20-б.]. Шунга яқин маъно бошқа манбада
ҳам учрайди: "
безтурботна, гуляша
9
Кенас
҆
князь
҆
– подшо фармони билан
бериладиган унвон.
Хорижий филология.
№2, 2016 йил
35
людина, гульвIса
" [
Қаранг: Словник
украIинськоI мови, 1-т., 89-б.]. Мазкур
сўзнинг биринчи қисми
(
҆
бай
҆
)
фамилия соҳибининг ижтимоий мақомига
(
҆
бой, ҳоким, кенас
҆
) ишора ўлароқ
изоҳланади.
БАЛА
сўзи ҳам Полтава вилояти
ҳудудида учрайди. Баъзан шу ном билан
юритилувчи
фамилия
соҳиблари
казарманинг нуфузли шахслари таъсирида
яна бир "л" товушини орттириб,
Балла
тарзида ѐки унга
ин, он
қўшимчаларини
қўшиб талаффуз қилганлар. Б.Д.Гринченко
бу лексемага шундай таъриф беради: "Бала,
ли, м. Дубина (таѐқ, тўқмоқ), пентюх
(лапашанг)"
[Қаранг:
(Малоруско-
нIмецький
словарь.
Уложили
Е.
Желеховский и С Недiльский. –Л., 1886.
Два тома) и (БГ, 1-т., стр. 23)].
"Бола" сўзи туркман тилидан бошқа
барча туркий тилларда
гўдак
,
бола
,
ѐш
бола
маъноларини, туркман тилида эса
чақалоқ
маъносини ифодалайди.
Кўринадики,
бо : ла = бола
(
ба : ла
= бала
) – қуш, ҳайвон ва одамнинг янги
туғилган,
онасидан
ажралмаган
болаларнинг
умумий
номи. "
Янги
туғилган(лик)" маъноси
҆
бола
҆
маъносидан
анча
илгари,
тахминан,
Маҳмуд Кошғарий даврида пайдо бўлган.
Шунга асосланиб айтиш мумкинки,
бо : ла
= бола
(
ба : ла
= бала) сўзининг семантик
таркибида
бола
(ребенок)
маъноси
бўлмаган. У мажозий кўчиш натижасида
юзага келган: янги туғилган ...бола.
Туркий тилларда
бола
сўзи санскрит
таъсирида пайдо бўлган деган тахминлар
ҳам бор. Кейинчалик унинг келиб чиқиши
суғд тилига нисбат берилган [Қаранг:
Фасмер. ЭСТЯ, 48-49-бетлар]. Бироқ
мазкур
сўзнинг
туркий
эканлиги
асослироқ:
ўзбекча:
бола,
болакай.
Кейинги сўз украин тилидаги
балакати
сўзи билан деярли бир хил (ҳам фонетик,
ҳам лексикологик нуқтаи назардан).Унда
пентюх
(лапашанг, ношуд, беўхшов одам)
маъноси
йўқ.
Шунинг
учун
Б.Д.Гринченконинг
бола
сўзи салбий
маънони ифодалайди деган мулоҳазалари
ҳақиқатдан йироқ. Бунинг устига,
бола
лексемаси украинча талаффуз қилинганда
ҳам ѐқимли ва жарангдор. Бинобарин, биз
украинча
Бала
фамилияси салбий маъноли
деган фикрга кескин қаршимиз.
Бала
ношуд, қўпол, лапашанг
маъноларини эмас,
балки,
бола, ўғил бола, ѐш бола
маъноларини ифодалайди. Афтидан,
"Малорусско-нiмецький
словар"
муаллифлари
бала
лексемасини
балда
(
қовоқбош,
тўпори,
калта
фаҳм
)
лексемаси
билан
адаштирган.
Бала
"СловнIк
украIнского
мави"
ва
Фасмернинг "Этимологический словарь
русского
языка"
луғатларида
қайд
этилмаган.
БАЛАМУТ.
К.Д.Бальмонтнинг
гувоҳлик беришича, унинг аждодлари
фамилияси украинча
Баламут
бўлган ва
кейинчалик
Бальмонт
шаклини олган.
Украин тилининг изоҳли луғатларида бу
лексемага шундай таъриф берилган:
"Баламут, та, м. 1) руҳий хотиржамликни
бузувчи,
фитначи,
авроқчи,
йўлдан
оздирувчи (фольклор: " Баламуте, вийди 3
хати, ... "); 2) эмчи, азайимхон, табиб; 3)
Балиқ:
скумбрия
(кичикроқ
денгиз
балиғи)" [БГ, 1-т., 21-бет]. "Баламут, а.ч.
Той, хто сiе неспокIй серед людей,
пIдбурюе на якIсь учинки; бунтiвник. 2.
Той, хто залищяется до жIнок, настирливо
домагается
взаимностI
в
коханнI;
спокусник, зальотник. 3.
дiал
. Риба
мокрель" [Қаранг: СловнIк украIньскоi
мови, 1-т.. 94-бет].
М.Фасмернинг фикрича,
баламут
лексемаси
балакать
сўзидан илгари пайдо
бўлган. Бинобарин, уни, Р.Смаль-Стоцкий
ўйлаганидек,
balakati
ва,
mutiti
сўзларининг чатишишидан ҳосил бўлган
луғавий бирлик деб ҳисоблаш тўғри эмас.
М.Фасмернинг
тасаввурида
мазкур
сўзнинг биринчи қисми
бала
– товушга
тақлид характеридаги ҳосила [Қаранг:
Фасмер. ЭСТЯ, 1-т., 113-б.].
Баламут
нинг
ҳосил бўлишида туркий негиз борлигини
унутмаслик ва уни
шўх
(тинмас)
бола
тарзида талқин қилиш керак. Бу сўзнинг
ясалиш қолипи ва маъноси, бизнингча,
Хорижий филология.
№2, 2016 йил
36
шундай: туркийча
бола
ва славянча
мутить
(ғул-ғула солмоқ, фитна қилмоқ),
яъни
фитначи бола
.
БАЛТАЧА
– XX асрнинг 80-
йилларида машҳур бўлган украиналик
футболчи
фамилияси.
Бу
лексема
манбаларда қуйидагича талқин қилинади:
1. "Балта, ти, ж. 1) Топор (болта); 2)
Жидкая грязь (суюқ ахлат" [Қаранг: ГБ, 1-
т., 24-25-бетлар]. Бу сўз
"СловнIк
украIньскоI мови"да қайд этилмаган
.
М.Фасмер унинг туркий тиллардан
олинганлигини ва
҆
ўткир тиғли болта
҆
маъносини ифодалаши ҳақида ѐзган
[Қаранг: Фасмер. ЭСТЯ, 1-т.,118-бет].
Ўзбек тилида
болтача, кичик болта
деган
маънони англатади.
БАЛЫК
– Полтава вилоятининг
Чутове қишлоғида учрайдиган фамилия
.
Б.Г.Гринченко уни қуруқ қайд этиш билан
чегараланади:
҆
Балык
҆
[Қаранг: БГ, 1-т.,
50-бет]. "СловнIк украIньскоI мови"да бу
сўзга шундай таъриф берилган: "Балык, у.ч.
Просолена пров, ялена (Iнколи ще й
прикопчена) спинка великоI красноI риби"
[1-т., 96-бет]. Украинча изоҳ ўзбекча изоҳ
билан
бир
хил. Қиѐсланг:
"Қизил
балиқнинг тузланган ва қоқланган орқа
гўшти" [Русча-ўзбекча луғат, 1-т., 47-бет].
Туркий манбаларда
ба : лык
балиқнинг барча турларини, жумладан, сут
эмизувчи кит балиғини ҳам англатади. Бу
лексема қуйидаги кўчма маъноларда ҳам
қўлланади: 1. Ҳаяжонланиш туфайли
ҳушдан кетган киши. 2. Юлдузлар туркуми
номи. Турк тилидаги
балаклава, балиқ
овлайдиган ҳовуз
маъносини ифодалайди.
Украинада,
҆
Балыклей, Балыклейка
(балиқ
учун ҳовуз) номли кичик-кичик дарѐлар
бор. Қримнинг жанубий соҳилидаги шаҳар
Балаклава
номини татарларнинг Қрим
ярим оролига келишларидан анча илгари
олган. Бу ҳолат украинлар мўғулларнинг
истилосигача ҳам қипчоқ қабилалари
билан алоқада бўлганлигидан далолат
беради.
БАРАБАШ
–
Укаинада
кенг
тарқалган фамилия. Э.В.Севортян туркий
тилларда икки узвли (қўшма) сўзлар анча
кейин пайдо бўлган деб ҳисоблайди.
Шундай бўлса,
Бойбўри
каби антик
даврларда пайдо бўлган сўзлар генезисини
қандай хронологик тартибда белгилаш
мумкин?
Барабаш
фамилиясининг биринчи
қисми архетипи
бар,
бор, бор бўлмоқ
маъноларини англатади ва кўп маъноли:
бор
(ҳозир) б
ўлган
,
мавжуд, ҳаѐт,тирик
.
Бу
сўз
кейинчалик
бойлик,
бой,
давлатманд,
бош
(унинг
боши)
маъноларини касб этган. Турк тилида
ақл
;
озарбайжон тилида
ақл
дан ташқари яна
зеҳн, идрок, топқирлик
; қорақалпоқ тилида
(кўчма маънода) яна
ақлий қобилият
,
раҳбар
,
йўлбошчи
,
бошлиқ
,
бошчи
,
саркор
,
биринчи
маъноларини
ифодалайди
[Қаранг: Севортян, ЭСТЯ, 64-66; 85-88-
бетлар].
Ўзбек
тилида
бош
ва
бор
сўзларининг
қўшилишидан,
бошли
(каллали)
одам
,
ақлли
(оқил)
одам
,
ақли
тиниқ
(равшан,ўткир) бирикмалар ҳосил
қилинган. Соф украин тили қонун-
қоидалари асосида шаклланган,
барабаш
сўзи (ва фамилияси) икки ўзбекча (туркий)
луғавий бирлик негизида юзага келган.
Бироқ бу сўз
барабаш
шаклида ўзбек
тилида ҳам, бошқа туркий тилларда ҳам
учрамайди.
КУЧМА
– Чернигов "гетманлиги"да
амал қиладиган украинча фамилия. Бу
фамилиянинг
варианти
КучмIй
Ю.К.Редьконинг луғат-маълумотномасида
келтирилган. Бу сўз ҳақида Б.Д.Гринченко
қуйидаги маълумотларни беради: "Кучма,
ми, ж. 1) Шапка меховая, мохнатая. Колб.
2) Вскоченная голова.
Кучму дати.
Причинити хлопоти
" [Қаранг: БГ, 2-т.,
385-б.]. "СловнIк украIньскоI мови"да бу
сўзга берилган шундай таърифга дуч
келамиз: "Кучма, и. ж. розм. 1. Висока
бараняча шапка. 2. чого,
перен
. Высока
копица (про волосся).
Дати Кучму – дати
прочухана
" [СловнIк украIньскоI мови, 2-т.,
424-б.].
Бу сўзнинг ўзбекча варианти:
"Кўчма. 1. бир жойда турмай, жойдан
жойга юриб ишлайдиган. 2. Кўчма ...
Хорижий филология.
№2, 2016 йил
37
байроқ" [Ўзбек тилининг изоҳли луғати,
424-б.]. Бу сўзда икки асосий маъно кўзга
ташланади: а) характерологик маъно (бу
ерда ўзбекча ва украинча изоҳлар ўзаро
мос); б) этник маъно: кўчманчи, бадавий.
САГАДАЧНЫЙ
–
Украина
гетманларидан бўлган П.К.Сагадачний
Қрим, Туркия ва бошқа мамлакатларга
қарши денгиз ҳамда қуруқликда қўлга
киритилган ғалабалар йўлбошчисининг
фамилияси. Бу фамилиянинг ясалиш
қолипи: сагайдак + украинча қўшимча -
ний
; к - ч га ўтган:
сагайдак
сагайдач
.
Манбаларда
бу
лексема
ҳақида
қуйидагиларни ўқиймиз: "Сагайдак, ка, м.
Колчан, чехол на лук и стрел" (ўқдон, ѐй
(камон) ва ўқ учун ғилоф) [Гринченко, 95-
б]; "ШкIряна сумка або деревяний футляр
для стрел" [СловнIк украIньскоI мови, 9-т.,
8-9-бетлар]. М.Фасмер шу сўз асосида
украин тилида пайдо бўлган
сайдак
ва
сагайдак
(садоқ (ўқ-ѐй ғилофи) сўзларини
ва
колчан
сўзининг чиғатойча, татарча ва
мўғулча
муқобилларини
келтиради
[Қаранг: Фасмер. ЭСТЯ, 3-т., 540, 543
бетлар]. Бу сўз ҳудди шу маънода рус
тилида ҳам қўлланади [Қаранг: РЎЛ, 2-т.,
373-бет]. Украиналик шоир А.Кудрейко
ўзининг шеърларидан бирида
сагайдак
ва
сайдак
сўзларидан
қофия
сифатида
фойдаланади. Унинг лирик қаҳрамони
афсонавий гетман ҳақида куйлайди: "Ну,
хотя б о Сайдаке: ехал, голову клоня и
шарахались
сайгаки
от
казацкого
коня" [Кудрейко 1975, 27-б.].
Келиб чиқиши ўзбек (туркий)
бўлган украинча фамилияларни ўрганиш
украин ва ўзбек халқлари орасида узоқ
даврларга бориб тақалувчи алоқаларнинг,
хусусан, лисоний алоқаларнинг шакл ва
турлари
ҳақидаги
тасаввуримизни
бойитади. Бундай ономастиканинг сеҳрли
кучи 988 йилдан кейин Украинада авж
олган тажовузкор византиялаштиришга
қарши барқарор оппозицияда бўлгани
билан ажралиб туради. Яна шуни ҳам
алоҳида қайд этиш жоизки, ономотуркизм
камдан-кам
ҳолатлардагина
трансформацияга учрайди. Бинобарин,
Байдачный
,
Сагайдачный
каби
трансформацияларга истиснолар сифатида
қараш
мумкин.
Украинча
ономотуркизмлар,
асосан,
ўзининг
ибтидоий кўринишида амал қилиб келади.
Бироқ юқорида тилга олинган украинча
туркий (ўзбек) фамилиялар туркий халқлар,
жумладан,
ўзбеклар
орасида
ҳам
ономастик номенклатуралар
сифатида
шаклланмаган.
II.
Х о р е о г р а ф и к
туркизмлар.
Ушбу ўринда туркизмларнинг украинча
хореографик терминологиясига таъсири
масаласини ўрганиш ҳам фойдали ва ҳам
мароқли. Қуйида биз аллақачон унутилиб
кетилган украинча учта рақс номининг
пайдо бўлишини кўриб чиқамиз.
КАРАПЕТ
. Биз бу сўзни украин
тили луғатларида учратмадик. Фақат
фольклор
манбалар
Украинада
ғайриоддий ном билан юритилган жўшқин
рақс тури бўлганлигидан далолат беради:
Танцювала
"Карапет",
побила
ботинки,
Залишились (осталися) на ногах
чулки на резинки.
Йўл-йўлакай қайд этиш мумкинки ,
арман тилида исм -фамилияни ифодаловчи
҆
карапетян
҆
сўзи бор. Бу ерда биз у
ҳақда тўхталиб ўтирмаймиз.
Ўзбек тилида бу сўзнинг аниқ
муқобили бор:
карапет
=
кара
(қора) +
пет
сўзининг фонетик ўзгарган шакли,
яъни қора + бет. Эҳтимол, мазкур рақс
тури ижро этилаѐтганда ниқоб ѐки
макияждан фойдаланилган. Шунингдек,
рақс ижодкорлари туркий халқлар вакили
бўлган бўлиши ҳам мумкин. Бошқа тахмин
билдиролмаймиз, чунки бунинг учун
украинча
рақснинг
саҳнавий
ва
композицион асосларини билиш керак.
ОЙРА
. Қўл остимизда бўлган
лексикографик манбалардан санъатнинг бу
турини ҳам, уни ифодаловчи сўзни ҳам
тополмадик. Шунинг учун яна ҳалқ
қўшиқларига мурожаат этдик. У ерда
Ойра
ва юқорида кўрганимиз
Карапет
номли
рақсларнинг саҳнавий хусусиятлари қайд
этилган. Қиѐсланг:
Хорижий филология.
№2, 2016 йил
38
Отакички
Ойра-Ойра
,
Отакички
Карапет
.
Рақс
ижро
этилаѐтганда
қўл
кафтлари билан хореографик амаллар
бажарилиб турилади.
Ора
сўзи қуйидаги икки қолип
асосида ҳосил қилинган бўлиши мумкин.
Биринчиси соф украинча қолип
ой
ундов
сўзи асосида ҳосил қилинган, чунки халқ
оғзаки шеърияти
ой
дан урғули қофия ѐки
анифора
сифатида
фойдаланади:
юкламалар ашуланинг ўртасида келган
матнни кенгайтиради ҳамда эмоционал
тўхтам – ғам-алам, ҳайрат ва беҳад кучли
завқ-шавқ вазифасини бажаради;
ра
юкламаси – соф рақс мароми унсури
(тахминан, бундан ўн йилча илгари
телевидение
орқали
берилган
бир
кўрсатувда белорусиялик талабалар шу
лексемадан фойдаланиб рақсга тушишган
эди).
Ўзбекча версия қуйидагича:
Ойра
лексемаси
доира
сўзига очиқдан-очиқ
ишора қилиб турибди. "Доира" луғатларда
шундай изоҳланади: 1. тўгарак чизиқ
чизмоқ; 2,
кўчма
доира шаклида айланмоқ,
давра олиб юрмоқ ѐки учмоқ [Қарнг: Ўзбек
тилининг изоҳли луғати, 1-т., 231-232-
бетлар]. "
Доира
"га нисбат берилаѐтган
ойра
"беэга" қолгани учун ўзбекча
тахминни олға суриш мақсадга мувофиқ
кўринади.
САНЖАРIВКА
(САНЖАРКА) –
украин
хореографиясида
ашула
ва
рақснинг номи [Қаранг: БГ]. Украин
тилининг ўн бир томлик изоҳли луғатида,
санжарка
ва
санжарIвка
"народна пIсня
I танець" (халқ қўшиғи ва рақси) тарзида
талқин қилинган [СловнIк украIньскоI
мови, 9-Т., 52-б.]. Иккала луғат ҳам, гарчи
Украинада шу ном билан аталадиган
қишлоқ ва посѐлкалар (шаҳар типидаги
қишлоқлар) мавжуд бўлса-да,
санжар
сўзини қайд этмайди. Масалан, "Харьков –
Полтава"
автойўлида,
Санжары
Полтавадан нарида, Киев томонда
НовI
санжари
қишлоқлари жойлашган. Халқ
тилида
санжари
лексемаси фонетик
жиҳатдан
Стожари,
ожеред
,
ожеледь
,
джерело
каби сўзлар билан бир сўз ясовчи
қолипни ташкил қилади. Эътиборга молик
томони шундаки, Б.Д.Гринченко
санджак
,
ка: Турк губернатори;
санджакIвка
, ни, ж.:
(турк) губернаторнинг қизи сингари
туркий сўзларни келтиради [Қаранг: БГ, 4-
т., 101-б.].
Санжар
ва
санджак
мазмун
жиҳатдан қардош сўзлар бўлиши мумкин.
Санжар
– жангчи, баҳодир, паҳлавон. Соф
ўзбекча сўз. Шу ном билан аталувчи
рақсга келсак, таъкидлаш жоизки, фақат
аѐллар иштирокида ижро этиладиган
Санжарка
да шарқ рақси унсурлари бор.
Украинча
рақсларнинг
туркий
номлар билан аталиши маданиятшунослик
нуқтаи назаридан ҳам ноѐб ҳодиса. Бу ерда,
бизнингча, туркий тилларга хос терминлар
украинча рақсларнинг ритмик мароми
шаклланишига
таъсир
қилганми
/
қилмаганини ўрганиш мақсадга мувофиқ.
Хуллас,
1. Юқорида таҳлилга тортилган
мисоллар
лингвистик
ресемантизация
қонунига бўйсунади.
2.
Украин
тили
туркизм-
терминларини нафақат "график" нуқтаи
назардан
ўзлаштирди,
шунингдек,
уларнинг
маъносини
ўзининг
нутқ
маданияти эҳтиѐжларига мослаб қайта
ишлаб ҳам чиқди.
3. Туркий тилларга хос унлилар
уйғунлиги
(сингармонизм)
украин
тилининг фонетик тараққиѐтига ҳам
таъсир қилган кўринади.
4. Турли тиллар лексик таркибида
мавжуд туркизмларни этнолингвистик ва
лингвокультурологик нуқтаи назардан
ўрганиш тиллар соҳибларининг олам
манзараси
ҳақидаги
тасаввурларини
бойитиш баробарида турли даврларда
уларнинг ҳаѐтида кечган сиѐсий, тарихий,
иқтисодий, маданий, ҳарбий ва б.
жараѐнларни тўғри ва холис талқин қилиш
учун ишончли асос вазифасини бажаради.
Адабиѐтлар
1. Гринченко Б.Д. Словарь украIнськоI мови. в 4 томах. – К.:Киевская Старина. 1907.
Хорижий филология.
№2, 2016 йил
39
2. Гаркавец О.М. Тюркiзм // Украïнська мова: Енциклопедiя. – К.: Украïнска
енциклопедiя, 200
3. Мирзаев И.К. Михайличенко Б.С. Функционирование тюркизмов в украинском
языке // Ўзбек филологияси масалалари / Илмий мақолалар тўплами. – С.: СамДУ, 2000.
4. Словник украIнськоI мови. В II тт. – К.: Наукова думка, 1970-1980.
5. Фасмер М. ЭСРЯ – Этимологический словарь русского языка. В 4-х тт. – М.:
Прогресс, 1986-1987.
6. Севортян Э.В. ЭСТЯ – Этимологический словарь тюркских языков. Общетюркские
и межтюркские основы на букву "Б". –М.: Наука, 1978.
7. Алпамыш. По варианту Фазыла Юлдашева. Пер. с узб. Л.Пеньковского. – Т.: изд.
им. Г.Гуляма. 1973. –360 с.
8. Русча-ўзбекча луғат. Икки томлик. – Т.: УСЭ, 1983.
9. Редько Ю.К. Довiдник украIнских прIзвищ. Вчителю-словеснику. – К.: РШ, 1968.
– 255 с.
10. ЎТИЛ – Ўзбек тилининг изоҳли луғати. Икки томли. – М.: Русский язык, 1984. –
Т.1.
Мирзаев И.
Тюркизмы в украинском языке.
Авторы статьи рассматривают
украинкско-тюркские исторические взаимоотношения и взаимодействия в контексте
исторического развития обоих народов. Изучается вопрос взаимопроникновения слов в
структуру данных языков и проводиться анализ тюрксикх слов в лексическом составе
украинского языка.
Mirzayev I. Turkik words in Ukranian language.
The authors analyze Ukranian-Turkik
historical relationships and interaction in both nations‟ historical evolution context. Particular
attention is paid to the issue of mutual borrowing and the study of Turkik lexical units in Ukranian
lexicon.
