Хорижий филология.
№4, 2016 йил
44
SCIENTIFIC INFORMATIONS ИЛМИЙ АХБОРОТЛАРЛ
“DEVONU LUG„OTIT TURK” ASARIDA ADABIY TIL ILK
TARMOQLARINING YUZAGA KELISHI HAQIDA
Sanaqulov Usmon,
Samarqand davlat chet tillar instituti professori
Qurbonov Abdumalik,
Samarqand davlat universiteti o’qituvchisi
Kalit so’zlar
:
urug’, qabila, qavm, klassifikatsiya, sheva, lahja, guruh, tarmoq.
Shuni alohida ta‘kidlash lozimki,
adabiy til ilk tarmoqlari masalasida Mahmud
Koshg‗ariyning "Devonu lug‗otit turk" asari
tarixiy yozma manbalar orasida alohida
qiymatga ega. Unda qadimgi davrlardagi
etnonimlar, urug‗- qabilalar haqida muhim
ma‘lumotlar berilgan. Qomusiy olim o‗z
asarida o‗sha davrlardagi turkiy urug‗-
qabilalar,
ularning
tarqalgan
o‗rinlari,
birlashmalari
(ittifoqlari)
haqida
aniq
ma‘lumotlar beradi. Mahmud Koshg‗ariy
o‗sha davrdagi qatnov qiyin bo‗lgan sharoitda
nihoyatda keng va katta hududlarni kezib o‗z
asari uchun materiallar to‗plagan. Chunonchi,
Rumdan Mochingacha, xususan, Yuqori
Chindan
boshlab
butun
Movarounnahr,
Xorazm,
Farg‗ona,
Buxoroga
qadar
cho‗zilgan
hududlarning
qishloq
va
shaharlarini kezib chiqqan. Ayniqsa, o‗sha
davrlarda poytaxt mavqeiga ega bo‗lgan
Samarqand, Buxoro, O‗zgand, Toshkent,
Qashqar, Balasog‗un, Barsag‗on, Sayram kabi
juda ko‗p markaz shaharlarda bo‗lib, u erda
yashovchi aholi qatlamini va o‗ziga xos tili
(lahjalari)ni
ham
izohlagan.
Mahmud Koshg‗ariyning "Devonu
lug‗otit turk" asarida ajdodlarimizning
shajarasi haqida juda muhim ma‘lumot
mavjud. Unda 70 dan ziyod etnonimlar qayd
etilgan. Xususan, unda qabilalar shajarasining
ro‗yhati o‗ziga xos tartibda berilgan. "Devonu
lug‗otit turk" asarida avval
Turklar
haqida
ma‘lumot aytilgan. Olimning yozishicha,
―
Turklar
aslida 20 qabiladir. Ular Nuh
payg‗ambar fazandi Yofasning o‗g‗li
Turkka
borib
taqaladilar...
Har
bir
qabilaning
sanoqsiz allaqancha urug‗lari bor. Men
bulardan asosini,
ona urug„larini yozdim,
shaxobchalarini tashladim... Bular
bayanak
(bajanak),
qifchaq,
o„g„uz,
yamak,
boshg„irt, basmil, qay, yabaqu, tatar,
qirqiz, chigil, tuxsi, yag„mo, ig„raq, yaruq
(jaruq), jumul, uyg„ur, tangut, xitoy (chin),
tavg„aj (mochin)”
kabi katta qabilalardir...Bu
qabilalarning
turar joylarini doira(ichi)da
ko„rsatdim
‖. Bu doira shakldagi chizma
aslida turkiy qabilalar joylashgan geografik
xarita devonning birinchi tomidagi ―Turk
qabilalari va ularning bayoni‖ nomli
sarlavhasida qayd etilgan. Shuning uchun
ushbu
asarning
tarjimoni
professor
S.Muttallibov
aytganidek,
bu
xarita
devonning birinchi tomidagi ―Turk qabilalari
va ularning bayoni‖ nomli sarlavhasida
aytilgan fikrlardan keyin berilishi lozim
bo‗lgan. Zero, bu fikrni arabcha nusxaning
birinchi tom 32-sahifasidagi ma‘lumot ham
quvvatlaydi.
Lekin
bu
xarita
profesor
S.Muttallibov qo‗lidagi nusxada ikkinchi
tomning 28-29-betlar orasida yopishtirilgan
ekan
3
. Doira shakldagi xarita quyidagicha
ilova etilgan:
3
. Маҳмуд Кошғарий. Девону луғотит турк. 1-том.-
Т.: ―Фан‖, 1960, 64-б.
Хорижий филология.
№4, 2016 йил
45
Yuqorida qayd etilgan ma‘lumotlardan
so‗ng devonda ―Turklar tilining xususiyatlari‖
sarlavhasi ostida qisqacha bo‗lsa-da, ajoyib
fikrlar
bayon
qilingan.
Olim
avval
shaharliklar bilan borish-kelishi bo‗lgan,
aniqrog‗i ikki tilda so‗zlashuvchilar, umuman,
shaharlik turkiy qabilalar haqida ma‘lumotlar
beradi:
“sug„dak, kanyak (kanjak), arg„ular
ikki tilda so‗zlashuvchilardir;
xotanlar,
to„bo„tlar va tangutlar
ning ba‘zilari ikki
tilda so‗zlaydiganlar va boshqa shaharlarga
borib
yurganlar
tilida
buzuqli
bordir.
To‗bo‗tlarning
tillari
alohidadir,
xo‗tanliklarning ham ayrim tillari bor.
To‗butlar ham, xo‗tanliklar ham turkchani
yaxshi bilmaydilar. Bular bu yerlarga so‗ng
kelganlar...
jabarqaliqlar,
ya‟juj,
ma‟jujlar
ning uzoqda turishlari, Mochin-
Chin bilan ularni katta dengiz ayirib turgani
uchun ularning tillari bilinmaydi.
Mochin va
chinl
iklarning alohida tillari bor bo‗lsa-da,
shaharliklar turkchani yaxshi biladilar...
balasog‗unliklar
sug‗dcha
va
turkcha
so‗zlaydilar. Tiraz (Tolos) va Madinatulbayza
shaharlarining
xalqlari
sug„dcha, ham
turkcha
so‗zlaydilar. Ispijab/Ispijob (hozirgi
Chimkent)dan to Balasog‗ungacha bo‗lgan
arg„u
shaharlarining
hammasida
yashovchilarning tilida ham kamchilik bor.
Qashqarda
qanjakcha
so‗zlashadigan
qishloqlar bor. Shahar o‗rtasida turuvchilar
hoqoniy turkcha
sida so‗zlaydilar. Men
bungacha so‗zlaganlarim shahar xalqidir.
Rumdan
Mochingacha
bo‗lgan
turk
shaharlarining bo‗yi besh mingdan sakkiz
ming farsahgacha etadi. Bu shaharlar o‗rni
doirada (kartada) ko‗rsatdim ‖
4
. Olimning
ma‘lumotiga ko‗ra, ba‘zi turkiy qabilalar
shaharliklar bilan aloqasi borligi tufayli,
xususan, turklashgan qabilalar ikki tilda
so‗zlashganlar. Ular tilida turkiy va forsiy
(sug‗d) tiliga xos xususiyatlar mavjudligini
qayd etgan.
Shundan so‗ng, u sof turk tilda va
unga yaqin bo‗lgan tilda so‗zlashuvchi turkiy
qabilalar haqida ma‘lumotlar beradi. Masalan,
Turkiy tilning ―Eng to‗g‗ri va aniq shakli
faqat birgina shu tilni biladigan (birgina
turkiy tilda so‗zlashadigan-U.S.), forslar bilan
aralashmaydigan va shaharlarga borish-kelish
qiladigan odami bo‗lmagan kishilarning
tilidir‖. Masalan, ―qirqiz, qipchoq, o‗g‗uz,
4
.
Маҳмуд Кошғарий. Девону луғотит турк. 1-том, 65-66-
бб.
Хорижий филология.
№4, 2016 йил
46
tuxsi, yag‗mo, chigil, ig‗raq, yaruq tillari
faqat turkchadir. Yamak va bashg‗irt tillari
bularga yaqindir. Shuningdek, qay, jabaqu
(yabaqu), tatar, bismil qabilalarning har biri
o‗ziga xoslikka ega bo‗lsa-da, turkchani
yaxshi biladilar. Rumgacha cho‗zilgan
bulg‗ar, suvar, bajanaklar tili ba‘zi so‗zlarning
oxiri qisqartirilgan bir turkchadir... Tillarning
yengili o‗g‗uzcha, eng to‗g‗risi, yaxshisi –
yag‗ma,
tuxsi
qabilalarning
tili
va
shuningdek, Ila (Ili), Ertish (Irtish), Yamar,
Etil vodiylaridan uyg‗ur shaharlarigacha
yashovchilar tilidir. Uyg‗urlarning ham tillari
turkchadir, lekin o‗zlari bir-birlari bilan
so‗zlashadigan boshqa bir tillari ham bor.
Bularning ichida eng ochiq va ravon til –
Hoqoniya o‗lkasida yashovchilarning tilidir
5
‖
. Bizningcha, Mahmud Koshg‗ariy Hoqoniya
o‗lkasidagi aholisi tili, yoki turk tili deb, o‗sha
davrlarda
endigina
qabilalararo
shakllanayotgan umumqabilalararo til, ilk
adabiy tilining tarmoqlarini nazarda tutgan
bo‗lsa kerak.
Darhaqiqat, Mahmud Koshg‗ariyning
muhim bir ma‘lumotlaridan biri shundan
iboratki, o‗sha davrlarda juda ko‗p qabilalar
muomalada o‗z tillari (shevalari)dan tashqari,
ularning qabilaviy munosabatlar sharoitida
yuzaga
kelayotgan
yana
boshlang‗ich
umumiy bir guruh-guruh til, ya‘ni adabiy til
tarmoqlari ham shakllanayotganligini aniq
dalillar orqali talqin etgan. Masalan,
chigil
gruppasi,
o„g„uz
guppasi,
qipchoq
guruppasi kabi.
Xuddi o‗sha yuqorida qayd
etilgan
qabilalar
tili
(lahjalari)
shakllanayotgan adabiy tilga asos bo‗lishini
bilgan. Shu bois, ularni nomma-nom sanab,
ular haqida aniq ma‘lumotlar bergan. Hatto,
ayrimlari haqida devonning ba‘zi sahifalari
maxsus fikr bildirgan. Masalan, yuqorida
qayd etilganidek,
turk
etnonimini izohlashda
uni ba‘zan turkiy qabilalarning umumlashgan
nomi, ba‘zan esa til (shevasi) jihatidan
farqlanuvchi alohida qabila sifatida turkiy
qabilalar qatorida sanab o‗tadi. Shuningdek,
devonda
chigil
etnonimi uch xil (Quyas,
Barsaan, Tiroz shaharlarida va Qashqarda bir
5
.
Маҳмуд Кошғарий. Девону луғотит турк. 1-том, 65-66-
бб.
qancha qishloqlarda yashovchi) qabilalar
nomini bildirgan. Makidoniyalik Iskandar
(Aleksandr) davridan boshlab ―chigiliy‖ deb
yuritilganligi aytilgan
6
. Mutafakkir Alisher
Navoiy asarida ham Mahmud Koshg‗ariyning
fikrlari tasdiqlanadi. Navoiyning yozishicha,
Iskandarning Movarounnahrga harbiy yurishi
paytida ko‗plab turkiy qabilalar qatori chigil
va yag‗mo qabilasi bir bo‗lib qarshilik
ko‗rsatgan.
Masalan,
“Chigil
birla
yag„modin
aylab
ubur,
Nechukkim,
chamandin sovobu dubur
‖
7
.
Manbalardan seziladiki, chigillar ham
juda qadimiy turkiy qabilalardan bo‗lgan, ular
ayniqsa,
yag„mo, tuxsi
kabi qabilalar bilan
yaqin hududlarda ittifoq bo‗lib yashagan.
Ularning tillarida ham birlik yuzaga kela
boshlagan. Hatto, ular tili bilan Ila, Irtish,
Yamor vodiylaridan, Yuqori Chingacha
bo‗lgan hududlarda yashovchi qabilalar tilida
umumiylik yuzaga kela boshlagan
8
. SHu bois,
Mahmud Koshg‗ariy o‗g‗uzlar Jayhundan
yuqori Chingacha bo‗lgan yerlardagilarning
hammasini ham
chigil
deb ataydilar
9
, degan
fikrni aytgan bo‗lsa ajab emas.
―Devonu lug‗otit turk‖ asarining 89,
90, 91 sahifalarida
o„g„uz
etnonimi haqida
maxsus ma‘lumot berilgan.
O„g„uz etnonimi
avval turklarga xos bir qabilaning nomi deb
izohlanadi. So‗ng o‗g‗uz qabilasining katta
bir tarmog‗ini
turkman o„g„uzi,
aniqrog‗i
turkman
qabilasi deb atab, ularga xos 22
urug‗ning nomlarini va har bir urug‗ning
(mollariga bosilgan) o‗ziga xos tamg‗alari
shakllarini birma-bir ko‗rsatib beradi. Demak,
o‗g‗uz etnonimi keng va tor ma‘nosida
qo‗llangan. Keng ma‘noda turklarga xos
o‗g‗uzlarning ko‗plab qabilalari umumiy
nomi, tor ma‘nosida esa
turkman
o‗g‗uzi
ma‘nosida, bitta qabila tushunilgan. Devonda
turkman
o‗g‗uzlarining
birinchisi
va
boshliqlari
qiniqlar
nomlanganligi aytilib,
so‗ng
qayig„, bayun, iva (yiva), salg„ur,
afshar, begtili, bo„kdo„z, bayot, yozg„ir,
eymur, qorabuluk, igdar, urakir, to„tirqa,
6
. Маҳмуд Кошғарий. Девону луғотит турк. 1-том, 374-б.
7
. Алишер Навоий. Хамса.-Т.: ―Фан‖, 1960 (Шомурод
котиб нусхасида 400 б.).
8
. Маҳмуд Кошғарий. Девону луғотит турк. 1-том, 10-б.
9
. Маҳмуд Кошғарий. Девону луғотит турк. 1-том, 374-б.
Хорижий филология.
№4, 2016 йил
47
ulayundlug„, to„gar, bajanak, juvoldor,
japin, jaruqluq
kabi urug‗lar tartib raqamda
tamg‗alari bilan ketma-ket berilgan
10
.
Devonda Mahmud Koshg‗ariy urug‗-
qabilalar
tilining
umumlashib
boriayotganligini va ular ilk adabiy til
tarmoqlari sifati shakllanayotganligini juda
yaxshi sezgan. Shu bois ularni guruhlarga
bo‗lib, klassifikatsiya qilgan. Olim bergan
ma‘lumotlardan umum qabilaviy tilning
shakllanishida quyidagi uch guruh qabila va
urug‗lar lahjalari sezilarli bo‗lgan :
I guruh qabilalarga sug‗dak, kanjak,
arg‗u, tubut, tangut, xutan uyg‗ur kabilar
kiritilgan.
Ular
faqat
shaharlarda
yashashgan.... Ularning o‗z tillari (shevalari),
yozuvlari
ham
bo‗lgan.
Masalan,
uyg‗urlarning tili turkcha bo‗lsa-da, o‗zaro
so‗zlashuvda shevasi (o‗z tili) ni ham
qo‗llaganlar. Bu guruhdagi barcha qabilalar
lahjasi shakllanayotgan adabiy tilning shahar
tipi sifatida qaralib, ular so‗zlashuvida o‗z
tillari (shevalari)ning ta‘siri ham sezilib
turgan.
II guruhdagi qabilalarga jumul, qay,
yabaqu, totor, basmil kabilar kiritilgan. Bu
qibilalar asosan dashtlarda yashaganlar. Ular
shevalari o‗ziga xos turkcha bo‗lsa-da, lekin
umumiylik sezilarli bo‗lgan. Shu bois ular
lahjasi shakllanayotgan II guruh adabiy til
tarmog‗ini tashkil etgan.
III guruhdagi qabilalarga qirg‗iz,
qipchoq, o‗g‗uz, tuxsi, yag‗mo, chigil, ig‗roq,
yaruq, qarluq, qangli kabilar kiritilgan. Ular
faqat turkchada so‗zlashganlar, yamak va
boshg‗irtlar ham bularga yaqin bo‗lgan. Shu
kabi Rumgacha cho‗zilgan bulg‗ar, suvar
(shumir-U.S.) bajanaklar tili turkcha bo‗lib,
ularda ayrim so‗zlar oxiri qisqartirib
qo‗llanilgan. Uchinchi guruhdagi qabilalar
ham sahro (dasht)larda, shuningdek, qisman
shaharlarda istiqomat qilganlar. Olimning ana
shu tarzdagi klassifikatsiyasidan so‗ng bu uch
guruh urug‗-qabilalar tilining farqli va
umumiylik tomonlari misollar asosida tahlil
ham etgan. Buni biz devondagi ―Tilda va
10
.
Маҳмуд Кошғарий. Девону луғотит турк. 1-том, 89-
91-бб.
lahjalarda bo‗lgan farqlar haqida‖ sarlavhali
sahifalarida kuzatamiz
11
.
Aslida,
Mahmud
Koshg‗ariy
tomonidan fikr yuritilgan umumturkiy til
o‗sha davrlardayoq shakllangan eski o‗zbek
adabiy tilining ilk ko‗rinishidir. Chunki olim
sanab o‗tgan qabilalar va ularning lahjalari,
ayniqsa,
chigil gruppasi, o„g„uz guppasi,
qipchoq guruppasi kabi
yuzaga kelayotgan
boshlang‗ich umumiy bir guruhlar tili, ya‘ni
adabiy til tarmoqlari o‗zbek xalqining dialekt
va shevalariga deyarli mos keladi.
Mahmud
Koshg‗ariy
tomonidan
qabila, qavm, urug‗ sifatida yuqorida qayd
etilgan ma‘lumotlar bilan birlikda, yana bir
qancha etnik nomlarni devonning ko‗pgina
sahifalaridagi so‗zlarning ba‘zi izohlarida
qayta-qayta tilga oladi. Bular quyidagilar:
chigil, o‗g‗uz, turk, yag‗mo, tuxsi, sug‗dak
(sug‗d), arg‗u, xo‗tan, tubut, tangut, bulg‗or,
suvar, tajik, arab, xitoy (chin, mosin), qiniq,
qayig‗, bayundur, ifa (iva, yiva), ezgish
(ekzish) och/o‗ch/uch salg‗ur (solg‗ur),
afshar, begtili, bukduz (buktuz), bayat
(boyot), yozg‗ir, aymur (eymur), aramut,
qorabuluq, olquabuluq, igdar, uragir (urakir-
yuragir), yamak, tutirqa (to‗tirqa), ulayndlug‗
(ulayundlug‗), tug‗ar (to‗gar), elka, juvaldor,
japin (japni), jarluqlug‗ (jarlug‗luq), qirqiz,
qarluq, chik, bulaq, kuchat, kujo, xalach,
tot(tat), tavg‗ach, uyg‗ur, turkman, totor,
bulaq, charuq, od (o‗z), tarbin, tot, ug‗roq,
sug‗dak, banak, bayanak (bajanak, bajang),
yabaqu, ug‗roq, qoy, jumul, basmil, o‗zuz,
yamoq qanjak kabilar shular jumlasidandir.
Umuman, juda ko‗p etnik nomlar haqida
devonning har erida yo‗l-yo‗lakay tilga olinib,
qisqacha izohlar ham berilgan, ba‘zilari esa
so‗zlarning lisoniy tahlili jarayonida qayta-
qayta tilga olingan. (1, 2, 3-tomida).
Qipchoq (qifchaq)
- turkiy qabila.
Etil-qipchoq eli, Qashg‗ar yaqinidagi joy
nomi (1-t.103, 440);
Yag„mo„, tuxsi, chigil
lar
Ila daryosi bo‗yida yashaganlar (1-t.118,
387);
Ezgish (ekzish)
O‗zganda turuvchi
turkiy qabila (1-t.122);
Och (o„ch, uch)
qabila (1-t.129); tubun-uch qabilasining so‗zi
11
. Маҳмуд Кошғарий. Девону луғотит турк. 1-том, 66-69-
бб.
Хорижий филология.
№4, 2016 йил
48
(1-t. 380); CHag‗la uch qabilasining yaylovi
(1-t.405).
Elka
(elka buloq) turk qabilasining
biri (1-t.149);
Tatar
-turkiy xalqlarning bir
urug‗i (1-t.156, 389); Aramut-uyg‗urlar
yaqinida turuvchi bir turk qabilasi (1-t. 157);
Yabaqu
-qabila. Bujrach ularning begi (1-
t.161);
Tangut
-Chin viloyatda yashovchi
qabila (1-t.294);
Yamak
- qipchoqlarning bir
toifasi Irtish yoqasida yashaydilar (1-t. 314);
To„bo„t
- turk diyorida yashochi bir qavm.
Mushk olinadigan kiyik shularning yerida
bo‗ladi. Bular bir jinoyat qilib Yamandan
qochib, dengiz yo‗li bilan Chinga o‗rnashib
qolgan. Sobit degan kishining avlodidir. U
kishi shu yerni yoqtirib, joylashib qolgan va
avlodi ko‗paygan. Avlodlari ko‗pligidan
turklar yeridan 1500 farsax yerni olganlar.
Sharq tomoni Chin, g‗arb tomoni Kashmir,
shimol tomoni Uyg‗uriston eli, janub tomoni
esa Hind dengizidir. Ularning tillarida
arablarning ta‘siri bor.Chunki ular onani uma,
otani aba deydilar (1-t.337);
Kuchat
-
Xorazimda turuvchi turklar (1-t. 338);
Arg„u
-
qabila (1-t. 341);
Kujo
- uyg‗urlar yaqinida
yashovchi bir urug‗. Bo‗ko‗ qal‘asi kujo bilan
uyg‗urlar o‗rtasida bo‗lgan (1-t. 342);
Bulaq
-
bir turk qabilasi. Ularni qipchoqlar asir qilgan
edilar, so‗ngra xudo qutqardi va ular alka
bulaq deb ataladigan bo‗ldilar (1-t. 360);
Charuq-barchuq
ismli Afrasiyob shahrida
turuvchi bir toifa (1-t. 362);
Tajik
nomli
qavm (1-t. 368);
Chumul (jumul)
- turklarning bir
qavmi (izoh: Jumullar haqida devonda
ma‘lumot juda oz. Ular ko‗proq sahroda
yashar edilar. Ularning tillari o‗zlariga xos
edi. Basmil qabilasi bilan birlikda qilingan
janglari haqida to‗rtlik parchalaridagina ular
nomi qabila tarzida eslatiladi (Izoh: 1-t. 375).
Masalan, bir she‘riy parchaning mazmunini
ilova qilamiz: Yabaqu jangiga hoqonni
yordamga chaqirib aytadi. Bizning odamlar
podshoga qarshilik qilmaslik uchun muohada
yozadilar. Hozir basmil va
jumul
qabilalari
biz bilan urushmoqqa yig‗ildilar (1-t.424.);
Kanjoq
– qabila (1-t.405);
Tuxsi
-
turklarning bir toifasi, Qiyosda turadilar,
ularni tuxsi chigil deydilar (1-t.399). Saxsin -
bulg‗orlar yaqinidagi bir shahar. U
Suvordir
,
ya‘ni u shahar suvor qabilasiga tegishli
ma‘nosida bo‗lsa kerak (1-t.410);
Tavg„ach
-
uyg‗ur. U ―tat‖dir (bu erda biroz aniqsizlik
bor-S.M.). Ular Chin, ya‘ni Tavg‗achda
yashaydilar. Har bir katta narsaga ham
tavg‗ach azi deydilar. Tavg‗ach Mochin
mamlakatining nomi ham. Bu mamlakat
Chindan to‗rt oylik yo‗l uzoqdir.Chin aslida
uchtadir: 1). Yuqori Chin-bu Sharqda bo‗lib,
bunga Tavg‗ach deyiladi. 2). O‗rta Chin-buni
Xitoy deyiladi. 3).Quyi Chin-buni Barxan
deyiladi va u Qashqardadir. Lekin hozir
(Mahmud Koshg‗ariy davrida-U.S.) Tavg‗ach
ni Mochin, Xitoyni Chin deb yuritiladi. Tat -
tavg‗ach yoki uyg‗urdir. Birinchi so‗z tat-
forsi, ikkinchi so‗z tavg‗ach-turk o‗rnida
qo‗llaniladi. Tat tavg‗ach so‗zi turk va fors
demakdir, turklashgan forsdir-U.S. (1-t.423),
Sumlim tat - turkcha bilmaydigan fors.
Umuman,
sumlim
so‗zi
turkchani
bilmaydigan kishilarga nisbatan qo‗llaniladi
(1-t.448);
Qirqiz
-bir turk qabilasi, qirg‗iz (1-
t.426);
Ug„roq
-
bir
qabila
nomi.
Ug‗roqlarning odamlari g‗ayratli, eydigan
ovqatlari uloqdir (1-t.435);
Sug„dak
–
Bolasog‗unga joylashgan bir qavm, Ular
Samarqand va Buxoro o‗rtasidagi sug‗ddan
bo‗lib, keyin turklashib ketgan qavmdir (1-
t.437);
Qarluq
- turklarning bir guruhi. Ular
ko‗chmanchi bo‗lib, o‗g‗uzlardan boshqa
(farqlanuvchi-U.S.), ular ham tukmandir (1-
t.439;
Qirnnak-joriya,
cho‗ri.
Ug„roq,
yabaqu, qoy, jumul, basmil, o„g„uz, yamoq
va qipchoq
lar so‗zi (1-t.439);
Kenjak-
turklarning bir toifasi (1-t.444);
Basmil
- turk
urug‗laridan
biri
(1-t.445);
Bayanak
(bajanak)
- Rumga yaqin turuvchi turkiy
qabilalardan biri. Ular o‗g‗uzlarning bir toifsi
sifatida ―bajang‖ ham deydilar (1-t.450;
O„g„uz
- Rumdan Chin yaqiniga qadar
yerlarda ham tarqalgan turkiy qabila (1-t.479).
Bunday izohlar devonning 2 va 3-tomlarida
ham mavjud. Mahmud Koshg‗ariy 1-tomda
qabilalar haqida maxsus to‗xtalganligi sababli
biz
faqat
shu
kitobdagi
(1-tomdagi)
ma‘lumotlarni havola etdik.
Xullas, devondagi izohlardan ma‘lum
bo‗lishicha, X-XI asrlarda turk, chigil, o‗g‗uz
va qipchoq tiliga xos lahjalarning nufuzi
Хорижий филология.
№4, 2016 йил
49
yuqori turgan. Mahmud Koshg‗ariy o‗sha
davrdagi barcha urug‗-qabilalar lahjalarini,
asosan ana shu nufuzli qabilalar tillari
orasidagi
yaqinlik
va
o‗xshashliklarni
qiyoslagan. Shuning uchun devonda qyoslash
jarayonida ularning birini o‗g‗uz, ikkinchisini
chigil yoki turk guruhiga xos deb ataydi. Ikki
tilning biriga xos deganda esa, asosan, o‗g‗uz
yoki turkni ko‗zda tutgan. Chunki olim
chigilni turk, qipchoqni o‗g‗uz tarmog‗i deb
ham qaragan. Shu nuqtai nazardan qaralganda
devondagi til materiallari shu asosda tahlil
etilgan.
Adabiyotlar:
1.
Mahmud Koshg‗ariy. Devonu lug‗otit turk. 1-tom.-T.: ―Fan‖, 1960.-B.499.
2.
Alisher Navoiy. Xamsa.-T.: ―Fan‖, 1960 (Shomurod kotib nusxasida).-B 400.
Санакулов У., Курбонов А. О появлении первых литературных языковых ветв в
"Дивану лугатит турк".
В статье обосновывается, что выдающийся ученый XI века
Махмуд Кашгарий, описывающий в своем произведении языки тюркских племен, выделяет в
них схожие и специфические черты, представляет попытку их классификации.
Отмечается, что входящие в одну группу огузские и кипчакские наречия, связаны
многоуровнево. В его работе также осуществляется первая попытка интерпретации
важной информации о формировании литературных языковях связей (сетей). В статье
подчеркивается, что первый литературный язык возник на основе одной из ветвей
староузбекского языка.
Sanakulov U., Qurbonov A. On primary literary linguistic networks in "Divanu Lugatit
Turk".
The article prouves that Makhmud Kashgari, eminent scholar of XI century, describing
languages of Turkik tribes reveals their common and specific points, and tries to classify them. It is
underlined that Oghuz and Kipchak dialects being from the same linguistic group are mutually
raleted at different levels. Makhmud Kashgari also undertakes an attempt to analyze the important
information on the forming of literary linguistic networks. The present article emphasizes the fact
hat the first literary language appeared from ont of the branches of the od Uzbek.
