Хорижий филология.
№4, 2016 йил
62
ҲАЖВ ТУШУНЧАСИНИНГ МОҲИЯТИ
У.Р.Йўлдошев
ЎзДЖТУ катта илмий ходим - изланувчиси
Калит сўзлар:
ҳажв, лингвистика, тушунча, маъно, кулги, ҳазил, инсон, руҳият, изоҳ,
таъриф, фикр, англаш, тушуниш, тасир.
Ҳажв фалсавий ва психологик
нутқаи назардан ўрганилган бўлса ҳам, у
лингвистика
соҳасига
ҳам
бевосита
боғлиқ. Ҳажв тушунчаси ва унинг
механизмлари Ҳазлит (1903), Раскин
(1994), Аттаро (1994), Александр (1997),
Чаиро (2010) ва Бергар (2010)лар
томонидан ўрганилган.
Ҳажв
термини
асли
лотинча
суюқлик маъносини англатувчи ―umor‖
сўзидан келиб чиққан ва тиббиѐт термини
сифатида қўлланилган[1, 13]. Бу термин
бизнинг кунимизгача етиб келган, аммо
ўзининг асл маъносини мутлақ йўқотган.
Бундан ташқари, унинг янги маъноси анча
мавҳум.
Чаиронинг
таъкидлашича,
ҳозирги кунда у ―панадаги термин‖ бўлиб
―комедия‖, ―кулги‖, ―кулгили‖ каби
тушунчаларни қамраб олади[1, 14].
Мақоламиз бошланишида кулги –
ҳажв борасида икки оғиз тўхталиб ўтсак.
Тарихдан маълумки, халқимиз кулгини
севган ва қадрлаган. Чунки у кулишни
яхши кўрган. Ҳақиқатан ҳам Ғ. Ғулом
таъкидлайдики, «халқда кулгичиликка
тамойил» зўр. Соф, ҳақиқий, чин кулги —
меҳнаткашларнинг доим содиқ йўлдоши
бўлиб келган. Кулги хонадонларга кириб
борган, ўтиришларни безаган, байрамларга
ҳусн бахш этган. Ўтмишда кулги ѐрдами
билан меҳнаткашлар зулм, жаҳолатга
қарши тик туриб олишганлар. У турли-
туман
амалдорларга,
золимларга,
муттаҳамларга
қарши
курашда
меҳнаткашларга қурол бўлиб хизмат
қилган. Кулги ўтмишда халқ оммасининг
дардига, ғамига, аламига малҳам бўлган,
энг оғир дамларда уларнинг қалбларига
далда берган, хўрлик-зорлик азобини
чеккан юракларни бироз ѐзган.
Кишилар кулги орқали ҳаѐтдан,
жамиятдан,
воқеликдаги
катта
ўзгаришлардан завқ олади, турмушга
муҳаббатини
орттиради,
жирканч
нарсаларни эса фош қилади. Чунки ҳар
бир даврдаги соф кулги халқнинг улкан
қалбини,
бой,
ранг-баранг
илғор
анъаналарини маълум даражада ўзида
ифода эта олади.
Ҳаѐтда ѐшу қарининг ҳаммаси
кулади. Ҳақиқий, соғлом кулги ҳар қандай
характердаги кишининг ҳам чеҳрасини
очиб юборади, дилини ѐритади.
Маълумки, кулги социал моҳиятга
эга.
Кулги
кишилик
жамиятидан
ташқарида пайдо бўлиши, яшаши мумкин
эмас. У халқ ичида, омма орасида вужудга
келади, аниқ мақсадга йўналтирилган,
маълум функцияни бажаришга қаратилган
бўлади. Ҳақиқий кулги инсон учун,
жамият учун хизмат қилади. Шунинг учун
ҳам унинг социал моҳиятисиз, халқдаги
ролисиз тасаввур қилиб бўлмайди.
Ҳар бир замон, ҳар бир давр ўз
кулгисини келтириб чиқаради. Кулгининг
характерини
белгилашда
даврнинг
ижтимоий-тарихий
ривожланиш
қонуниятидан, ўзига хос хусусиятларидан
келиб
чиқишимиз
талаб
қилинади.
Замоннинг
ўзгариши,
жамиятнинг
тараққий этиши билан бирга инсонлар ҳам
ўсади,
уларнинг
характери
ҳам
такомиллаша боради.
Кулги
предмети
ўзгаради
ва
ривожланади. Бу ўсишлар натижасида
кулги янги характерга эга бўлади, янгича
мазмун касб этади.
Ҳар бир кулгининг, у қандай
даражада
бўлишидан
қатъи
назар,
заминида фикр, маъно бўлиши керак.
Кулгилилик ҳолатини ифодаловчи
бир қанча терминлар мавжуд. Бу ҳолат
Хорижий филология.
№4, 2016 йил
63
кулги, юмор, ханда, ҳажв каби тушунчалар
билан изоҳланади. Биз бу кулгилилик
тушунчасини
ҳажв
термини
билан
изоҳлашга ҳаракат қилдик. Чунки, бу
термин инглиз тилида асл лотин тилидаги
―umor‖ кўринишига яқинроқ ―humour‖
варианти билан изоҳланади. Рус тилида
―юмор‖ термини билан изоҳланган бу
термин
ўзбек
тилига
ҳам
―юмор‖
кўринишида трансформацияга учраган.
Лекин биз, ушбу терминни вазифаси,
кўриниши жиҳатидан ўзбек тилида инглиз
ва рус тилларидаги вариантларнинг
эквиваленти сифатида ―ҳажв‖ терминини
олдик
ва
шу
термин
асосида
тадқиқотимизни олиб борамиз.
«Кўпдан
маълумки,—
деб
таъкидлаган эди В. Г. Белинский,—
кулгили нарсанинг асосида ғоя билан
шакл ѐки шакл билан ғоя ўртасидаги
иомувофиқлик, зиддият ѐтади»[2, 44].
Лекин буларнинг ҳар бирини алоҳида-
алоҳида олган тақдиримизда ҳеч қайсиси
ҳақиқий
кулгини
уйғота
олмайди.
Инсондаги шакл билан мазмуннинг
номувофиқлиги қачон кулгили тусга
киради? Бунга Н. Г. Чернишевский
ўзгачароқ тарзда жавоб беради: «қабиҳ
нарса ўзини гўзал қилиб кўрсатишга
қаттиқ уринган тақдирдагина у кулгили
бўлиб қолади»[3, 185-186]. Бошқача
қилиб айтсак, ичи қалтироқ бўлса, лекин
ўзини ялтироқ қилиб тақдим этишга
уринса, ана ўшанда кулги қўзғалади. Бу
фикрларнинг қанчалик ҳақиқатга яқин ѐки
яқин эмаслигини турли манбаларда
берилган ҳажвнинг изоҳларига эътибор
қаратиш орқали билишимиз мумкин.
Ўзбек тилининг изоҳли луғатида
ҳажвга қуйидагича таъриф берилган:
айрим шахс ѐки ижтимоий ҳаѐтдаги
нуқсонларни
кулги
остига
олиб,
масхаралаб айтилган (ѐзилган) гап, жумла,
байт, асар [4, 477]. Macmillan изоҳли
луғатида юморнинг бирор ҳолат ѐки
тадбирни кулгили қилиш сифати, кулгили
айтилган ѐки қилинган нарса, бирор
нарсанинг кулгилигини билиш қобиляти
каби таърифларни кўриш мумкин [5, 740].
Oxford Advanced Learner‘s Dictionary
луғатида эса юмор-бирор нарсадаги унинг
кулгили ѐки қизиқарли қилиб кўрсатадиган
сифат,
кулгили
нарсаларга
кулиш
қобиляти [6, 761] дея изоҳ берилади.
Демак, ҳажв борасидаги турли
изоҳли луғатларда берилган таърифларни
ўрганиб чиққан ҳолда биз эътиборимизни
ҳажвга турли соҳа олимлари томонидан
берилган
таъриф
ва
тавсифларга
қаратамиз.
Кўплаб олимлар асрлар давомида
ҳажвга изоҳ беришга харакат қилиб
келишмоқда, аммо алоҳида бир изоҳ
халигача берилмаган. Шуниси аниқки,
ҳажвнинг мавжуд кўплаб назариялари
инсон
билимлари
орасида
унинг
вазифалари
тушунарли
эмаслигини
кўрсатади.
Ҳажв борасида бир неча турли
соҳалар,
жумладан,
лингвистика,
психология ѐки социологияда ҳажвнинг
вазифаларини,
қатъий
чегараларини
изоҳлаш учун тадқиқот олиб борилган. Бу
мавзу турли соҳаларда турли нуқтаи
назардан ўрганилган бўлса ҳам, бу борада
икки маънолик ва ҳажвнинг изоҳлаш
муаммоли
савол
бўлиб
қолаверган.
Салвадор
Аттардо
ҳажвни
тўлиқ
тушунарли изоҳини бериш мумкин эмас
деб таъкидлайди[7, 3]. Қийинчиликларга
қарамасдан, ҳажв кулгили ва қизиқарли
бўлиш учун бирор ким ѐки нарсанинг
қатъий сифати ѐки имконияти деб
таъкидланади.
Алисон Рос ҳажв ҳақида бир неча
фикрлар айтиб ўтади: ―Ҳажв жамиятда тез-
тез
учрайдиган
ҳодиса
ва
инсон
тасирининг
жуда
муҳим
қисми
ҳисобланади‖[8, 6]. ―Ҳажв тасир кучига
эга, у сиѐсий сатирада ҳазил орқали
дўстлик
ўрнатиш
ва
бошқа
муносабатларни сақлаш йўли сифатида
фойдаланилади‖[8, 7]. Бу борада Роснинг
фикрига қўшилишимиз мумкин. Чунки,
ҳажв ҳар бир миллатнинг фольклори
саналади. Фольклор эса жамиятнинг
ажралмас қисми ҳисобланади. Ҳажвдан
қай мақcадда фойдаланиш, қайси усулда
Хорижий филология.
№4, 2016 йил
64
фойдаланиш инсоннинг табиатига ва
характерига боғлиқ.
Ҳажвни ўзининг алоҳида ажратиб
бўлмайдиган
бир
қанча
аҳамиятли
жиҳатлари бор, лекин аслида унинг
кўзланган
таъсирга
эришиш
учун
биргаликда вазифаси мавжуд:
-алоқа
-когнитив ривожланиш
-кулгининг
кўрсаткичи,
мароқ
ѐки
хурсандчилик
- стрес ва безовталикдан фориғ бўлиш
- ўзини англашга ѐрдам бериш[9, 17-18]
Ҳажвнинг
ижтимоий
соҳасини
хисобга олиб айтадиган бўлсак, эҳтимол
унинг энг кўп эътироф этиладиган жиҳати
бу кулги яратишдир. У баъзи ҳолатларни
ѐритишда, ҳамдардлик билдиришда ѐки
хурсандчилик орқали яхши кайфият бахш
этишда фойдаланилади. Бунга боғлаган
ҳолда Рос ҳажвни қуйидагича изоҳлайди
―бирор шахсни кулдириш ѐки табассум
ҳадя этиш жараѐни‖[8, 1]. Бундай оддий
изоҳни таҳлил қилиб Палмер жудаям
нотўғри талқинни таъкидлайди. Унинг
фикрича ҳажв ―ҳамма нарсада мутлақ ѐки
имкон даражасида кулги мавжуд ва бу
кулгили ҳодисалар томонидан бўладиган
жараѐндир‖[9, 3]. Ҳамма учун ҳар қандай
воқеа ҳам кулгили бўлавермайди. Ҳажвни
бундай англаш ва белгилаш кўпгина
факторга, жумладан, маданият, жинс ва
ѐшга боғлиқ. Ҳажв кулгидан фарқ қилади.
Бу икки терминлар ўзаро ўзгарувчан эмас
ва улар бир хил тушунчани англатмайди.
Ҳажв кулгининг бош сабабчиси бўлса ҳам,
кулги ҳажвга мутлақ боғлиқ эмас ва баъзи
ҳолатларда сиқилиш ѐки қўрқув белгиси
каби хурсандчилик ифодаси ўрнига руҳий
кескинликдан озод бўлиши мумкин. Ҳар
бир ҳажвий ҳолатлар ҳам кишини
кулдиравермайди.
Юқорида
таъкидланганидек,
кулги
инсонларни
муайян қатлами бир қисмидаги контекстга
боғлиқ.
Артур Дудден ҳажвни ―маданий
кўринишдаги индивидуал когнитив ҳодиса
бўлиб, маданий жиҳатларга боғлиқ бўлади,
чунки ижтимоий факторлар ҳажвнинг
содир
бўлишида
бош
механизмлар
хисобланади‖[10, 4] дея таъриф беради.
Стефан Бутлер Ликок учун эса, ҳажвнинг
энг яхши таърифи қуйидагича: Ҳажв
ҳаѐтнинг ва бадиий тасирчанликнинг
номувофиқликларини турли кўринишлари
сифатида изоҳланади. Ҳажв ҳиссиѐт эмас,
аммо ҳаѐт фалсафаси. У инсониятнинг энг
муҳим жиҳатларидан бири бўлиб, бирор
тилнинг ажралмас компонентидир.
Юморнинг инсонга тасирида ўзи ва
борлиқ ҳақидаги яширин мулоқотга эга
зарбали тўлқин ўтиб кетади ҳамда зарбали
тўлқин материали ахборотга айланади.
Реаллик нореаллик тарзида берилиши
мумкин. Аксарият ҳолларда бу ҳам комик
ҳолатни келтириб чиқаради.
Юмор – бу ўйин ва ундаги ғалаба –
кулгу[11, 76]. М. Войнаровский юморни
тезда тушунишга айланадиган тасодиф
сифатида белгилайди. Инсон кейин нима
дейилишини олдиндан билмайди ва кичик
тўхталиш (пауза), тушунишда кечикиш
содир
бўлади.
Бекорга
латифалар
кутилмаган ва оддий топишмоқлар каби
тузилмаган: кутилмаган ҳолатдан тезда
чиқа олиш керак, кейин эса гапираѐтган
одам нима демоқчи бўлганлигини топиш
керак.
Кестлернинг
фикрича,
ҳажвия
парадоксдан (бўлмағур нарсалардан)
иборат, чунки кулги турли мураккаб
ителлектуал ва эмоционал стимулнинг
жуда кўплаб турларига бўлган универсал
психологик тасирдир [12, 113-115]. Бу
билан у ҳажвия бу ягона концепция ѐки
назария билан қамраб олиниши мумкин
эмас, деган фикрни илгари сурмоқчидир.
Кам сонли изланувчилар ҳажвни
англатадиган таърифни беришга ва ўзлари
танлаган
мисоллар
асосида
унинг
асосларини белгилашга уринишади. Бу
изланувчилар
ўз
терминларининг
таърифларини
беришади
ѐки
турли
ѐндашувлар ва маъноларни қабул қилади
ва ўзларининг мисолларини танлаш орқали
ҳажв критериясини мукаммаллаштиради.
Таърифларни таққослаш бу соҳада зиддият
Хорижий филология.
№4, 2016 йил
65
ва қарама-қаршиликларга алоҳида эътибор
қаратиш имконини беради.
Таърифлар ѐ сўзловчининг мақсадига
ѐки томошабин талқинига қаратилган
бўлади. Бергер ҳажвни ―номувофиқ алоқа
ѐки
маънони
келтириб
чиқарадиган
мулоқотнинг махсус тури ва шу йўл билан
кулгини келтириб чиқаришдир‖ деб
таърифлайди[13, 113-115]. Бергернинг
кулгини таърифнинг бир қисми сифатида
талқин
этиши
унинг
таърифида
томошабиннинг талқини муҳимроқ деб
ҳисобланишини билдиради.
Виник
сўзловчининг
мақсадига
эътиборини қаратади. Унинг ҳазилга
берган таърифига кўра, ―ҳазил сўзловчи
томонидан
аниқ
билдириладиган
сўзамонлик ва кулгини мақсад қилган
мулоқотнинг бир туридир‖[14, 124-128].
Ҳажв бўйича Виникнинг эмас, балки
Бергернинг таърифи кўроқ муваффақиятли
чиққан.
Таърифларда
сўзловчининг
мақсадидан кўра кўпроқ томошабинни
муносабатига эътибор қаратилмоқда.
Мартени ўзининг таърифида икки
элементни
бирлаштиради.
Унинг
изоҳлашича, ―ҳажв ҳар қандай бир-бирига
алоқадор томонлар томонидан кулгили деб
тушуниладиган ҳар қандай мулоқот
инстанцияси бўлиш учун умумий тарзда
талқин
этилади‖[15-120].
Бу
борада
сўзамонлик, ҳажв ва ҳазил ўртасидаги бир-
бирига тўғри келишликка эътибор қаратиш
муҳимдир.
Дункан
ҳазил
ва ҳажв
терминларини ўзаро алмашувчан ҳодиса
сифатида таъкидлайди[17, 897]. Лонг ва
Грессер Мартениеудан кенгроқ маънода
таърифлайди. Улар икки нарсани: талқин
ва мақсадни бирлаштиради. Улар ҳазилни
атайин
кулгини
уйғотувчи
ҳодиса
сифатида изоҳлайди. Лонг ва Грессер
ҳажвни эса бошқачароқ таърифлайди.
Уларнинг фикрича, ―ҳажв бу кулгили ѐки
кулгили бўлиш учун мақсадли ѐки атайин
қилинган ѐки бажарилган ҳар қандай
нарса‖дир. Таққослаганда эса, ҳазил
атайин кулгини уйғотиш учун айтилган
ѐки
қилинган
ҳодиса
сифатида
изоҳланади[17, 37].
Демак, юқоридаги манбалардаги ва
турли соҳа олимларининг ҳажвга берган
таърифларини
ўрганиб
чиқиб,
биз
ўзимизнинг ҳажвга берадиган изоҳимизни
таклиф этишимиз мумкин. Ҳажв бу –инсон
табиатига хос ҳодиса бўлиб, у ҳаѐтда
учрайдиган турли қизиқарли воқеалар,
бир-бирига ўзаро номувофиқ ҳодисалар
содир бўлиши натижасида юзага келадиган
жараѐн бўлиб, у инсонга тасир этиш
кучига эга. Бу тасир икки хил кўринишда:
салбий ва ижобий бўлиши мумкин. Ҳаѐтда
содир бўладиган қизиқарли воқеаларга
нисбатан кулиш инсонга ижобий таъсир
қилиши мумкин ва, аксинча, инсонлар
бир-бирларининг ҳато ва камчиликлари,
нуқсонлари устидан кулиш эса табиий
равишда салбий тасир кучига эгадир.
Aдабиѐтлар:
1.
Chairo D. et al., 2010, Translation, humour and literature. London.
2.
Белинский В.Г. Собр. соч. В 3-х т. Е.I, 1948, с.238
3.
Чернышевский Н.Г. Полн. собр. соч. T. II. M., 1948, c. 185-186.
4.
Ўзбек тилининг изоҳли луғати. ―Ўзбекистон миллий энциклопедияси‖ давлат илмий
нашриѐти. Тошкент, 2007. 5-жилд.477-бет.
5.
Macmillan For Advanced Learners. Printed and bound in Malaysia, 2010. p. 740.
6.
Hornby A.S. Oxford Advanced Learner‘s Dictionary. Oxford University Press. P. 761
7.
Attardo S., 1994, Linguistic theories of humour
.
Berlin, New York: Mouton de Gruyter, p. 3
8.
Ross A., 1998, The language of humour. London: Routledge. P. 6.
9.
Palmer J., 1994, Taking humor seriously. London: Routledge. P. 3.
10.
Tisgam Kh. H. Translating Cultural Humour: Theory and Practice. 1–15. Web. 12 Feb 2015.
11.
Вацлавик П., Бивии Д., Джексон Д. Прагматика человеческих коммуникаций:
Изучение паттернов, патологий и парадоксов взаимодействия. // Пер. с англ. А.
Хорижий филология.
№4, 2016 йил
66
Суворовой. — М.: Апрель-Пресс, Изд-во ЭКСМО Пресс, 2000. — 320 с. (Серия
«Психология. XX век»).
12.
Koestler A., 1964, The Act of Creation. London: Hutchinson & Co. Berger, A. Anatomy of
the joke. Journal of communication, 26: 113-115.
13.
Berger A. Anatomy of the joke. Journal of communication, 26: 113-115.
14.
Winick C. The social context of humor. Journal of communication, 26: 124-128.
15.
Martineau W. A model of the Social Functions of Humour. In Goldstein, J and McGhee,
P.E., editors, The Psychology of Humour, chapter 5, pages 101-125. Academic Press, New
York and London.
16.
Duncan W.J, 1984, Perceived humour and social network patterns in a sample of task
oriented groups: a reexamination of prior research. Human Relations, 37(11): 895-907.
17.
Long D., Graesser A., 1988, Wit and humour in discourse processing. Discourse processes:
A Multidisciplinary Journal, 11(2): 35-60.
Йулдошев У. Значимость понятия "юмор".
В статье представлены взгляды
исследователей категории юмора. Подчеркивается необходимость дифференциации юмора
и шутки, роль и место юмора в обестве, а также условия его функционирования. Глубоко
изучены специфические черты юмора, а также последствия его воздействия на индивида.
Yo’ldoshev U.
Comprehension of
the notion of humor.
The concept of humour is defined
with different sources and opinions by several scientists. It is mentioned that the difference between
humour and joke, the role and function of humour in society, the cases of using humour. The
peculiar features of humour and the important facilities appeared on the result of effect to human
being are widely learnt.
