Хорижий филология.
№4, 2016 йил
67
ТИЛНИНГ СОЦИОЛИНГВИСТИК ХУСУСИЯТЛАРИ ВА “НУТҚИЙ ҲУШЁРЛИК”
ҲОДИСАСИНИНГ ИЖТИМОИЙ-МАДАНИЙ ТАБИАТИ
Маматкулов А.Л.
Андижон давлат университети доценти
Калит сўзлар:
нутқий хушѐрлик, ижтимоий тушунча, тафаккур услуби, мулоқот
шароити, нутқ объекти.
Ижтимоий ҳодиса сифатида фаолият
кўрсатаѐтган тил доимий ҳаракатдадир.
Тил - нафақат тафаккур маҳсули, маълум
бир фикрни ифода этувчи восита, балки у
бутун бир олам, коинотнинг таркиби ҳамда
мазмун-моҳиятини инсон онгида акс
эттиришга хизмат қилувчи мураккаб
ҳодиса саналади.
XX асрда тилни тилдан ташқаридаги
ҳодисалар билан ҳамкорликда тадқиқ
қилишга эҳтиѐж анча ортиб кетди. Бу эса
тилшуносликда янги оқимлар, шу
жумладан, антропологик тилшунослик,
Прага фунқционал тилшунослик мактаби,
социолингвистика,
этнолингвистика,
лингвистик мамлакатшунослик каби янги
соҳаларнинг юзага келишига сабаб бўлди.
Тил, жамият ва маданиятнинг ўзаро
муносабати масаласи тилшунослик фанида
жуда кам ўрганилган. Масалага атрофлича
ѐндашиш замонавий тилшуносликнинг энг
муҳим муаммоларидан бири саналади.
Зеро, таниқли немис тилшуноси ва
файласуфи Вильгельм фон Гумбольдт
тилни ―халқ маънавий куч-қудратининг
ифодаси‖, ―халқ тафаккури ва ҳиссиѐтини
ифодаловчи муҳим воситадир‖, -деб
таърифлаганида тўла ҳақли эди. [2.349].
С.Г.Тер-Минасова
тўғри
таъкидлаганидек:
―Тил
–
маданият
кўзгуси, унда халқнинг ўз-ўзини ижтимоий
англаши,
унинг
менталитети
(ўзига
хослиги),
миллийлиги,
ҳаѐт
тарзи,
анъаналари,
урф-одатлари,
ахлоқий
меъѐрлари,
қадриятлари
тизими,
дунѐқараши, оламга муносабати акс
этади‖ [6.14]. Шунингдек, тил азалдан
тарбия,
билимларни
оммалаштириш,
одамларнинг
энг
муҳим
хаѐтий
муаммоларини ҳал этиш воситаси бўлиб
келган, ҳозир ҳам шундай, бундан кейин
ҳам шундай бўлиб қолади. [3.82].
Тил мулоқот воситаси бўлиш билан
бир қаторда дунѐни билиш, унинг ҳақида
ахборот
тўплаш
ва
уни
сақлаш,
бошқаларга етказиш воситаси ҳамдир.
[5.4].
Гўзал турмуш роҳат-фароғат билан
умр ўтказмоқдан иборатдир. Умр ҳеч
маҳал бир ерда тўхтаб турмас, балки
ҳамиша бирин-сирин ўтар ва ниҳоят тугар
ҳам. Ўтган умрни бутун дунѐ молини
бериб бўлса ҳам қайтариб бўлмас. Шунинг
учун бу оз умрни роҳат-фароғат билан
кечирмоқ, зое ўтказмоқдан сақланмоқ
лозим бўлади. Кўркам бўлган оз умр узун
хисобланади, кўркам бўлмаган узун
турмуш қисқа саналади. Кўркам турмуш
эса, ҳусни хулққа боғлиқдир. Кўркам хулқ
эса,
инсонда
улуғ
бир
фазилат
хисобланади.
Кейинги пайтларда кўпроқ инглиз
тилида
сўзлашувчи
мамлакатларда
―Political Correctness‖ (француз тилида - ―le
politiquement
correct‖,
рус
тилида-
политкорректность, ўзбек тилида – ―нутқ
одоби‖, ―сиѐсий нутқий ҳушѐрлик‖,
―нутқий
ҳушѐрлик‖,
―нутқий
андишалилик‖, ―нутқий ҳушмуомалалик‖)
деб аталган тушунчаларни ифодаловчи
маданий ва лисоний ҳодиса пайдо бўлди.
Юқорида
келтирилган
ўзбекча
атамалар
ичида
мазкур
лисоний
тушунчани ―нутқий ҳушѐрлик‖ истилоҳи
билан ифодалашни лозим топдик.
Нутқий
ҳушѐрлик
тушунчаси
турлича таҳлил қилинади. Бу нарса муайян
идеологик ҳолат, лисоний хатти–ҳаракат,
маданий ҳулқ–атвор ва тил анъаналари,
Хорижий филология.
№4, 2016 йил
68
бағрикенглик ва бошқалар сифатида
талқин қилинади.
―Нутқий
ҳушѐрлик‖
–
тилшуносликда янгича ѐндашув бўлиб,
нутқ
фаолиятида
ҳар
қандай
камситишларга йўл қўймасликни, ноқулай
ибораларни қўлламасликни билдиради. Бу
тушунчанинг асл моҳияти нутқ жараѐнида
у ѐки бу майда этник (ирқий, жинсий,
ижтимоий) гуруҳ вакилларининг иззат-
нафсига, нафсониятига, ҳамиятига тегиб
кетмаслик,
ҳаѐтдаги
нохуш
воқеа-
ҳодисаларни яшириш ѐки ниқоблаш,
сўзловчининг мақоми ва гапнинг нима
ҳақида бораѐтганлигини аниқ кўрсатишдан
иборат. Шунга мос равишда тилда янги-
янги тушунчалар пайдо бўла бошлайди,
улар нутқ объектини тўғридан-тўғри,
дангал,
ошкора
ифодаламай,
уни
юмшоқроқ, қочиримлар йўли билан
тавсифлашга хизмат қилади.
―Нутқий ҳушѐрлик‖ турли лисоний
воситалар, кўчимлар ва ѐйиқ синтактик
тузилмалар ҳамда бир қанча илмий
истилоҳлар, хорижий сўзлар, қисқартма
атамалар воситасида ифода этилади.
Тил ижтимоий ходиса бўлганидан
жамият билан, жамиятнинг хаѐти билан
узвий алоқададир. Демак, унинг ижтимоий
моҳияти, ижтимоий вазифаси, тилга
социал
омилларнинг
таъсири,
тил
тараққиѐтида тил сиѐсатининг роли каби
қатор
масалаларни
ўрганиш
билан
шуғулланувчи
тилшунослик
йўналишининг яратилишига катта эҳтиѐж
туғилди. Ана шундай амалий эҳтиѐж билан
тилшуносликда
социал
йўналиш
ва
социолингвистика дунѐга келди. [4.171].
Социология ва лингвистиканинг бир-
бирига боғлиқ эканлиги барчага аѐн.
Ҳозирги кунда жамиятда юз бераѐтган
ўзгаришлар тилда ўз ифодасини топмоқда.
Шу боисдан ҳам тилнинг таркибий қисми
бўлган ―нутқий ҳушѐрлик‖ ҳодисасини
ижтимоий-лисоний
нуқтаи
назардан
ўрганиш муҳим ахамият касб этади.
―Нутқий ҳушѐрлик‖ка эга бўлган
ахборотнинг бир неча элементларини
кўрсатиш мумкин. Улар қуйидагилардан
иборат:
1. Нутқ эгасининг маданий, касбий ва
бошқа белгиларига кўра маълум ижтимоий
гуруҳга мансублиги;
2. Нутқ эгаси бажараѐтган ижтимоий
вазифа;
3. Нутқ эгасининг гап предметига
муносабати;
4. Мулоқот шароити, вазияти.
Ҳар қандай аниқ фикрда юқорида
айтилган элементларнинг ҳаммаси бўлиши
шарт эмас, аммо услубий ахборотнинг бу
белгиларини маълум даражада ―нутқий
ҳушѐр‖ фикр ва матнларда учратишимиз
аниқ.
Ижтимоий
гуруҳга
мансублик.
Ш.Балли: ―... ўзаро нутқий алоқаларда
одамлар
турли
ижтимоий
гуруҳлар
тилларидаги
ифода
шаклларини
ўзлаштириб оладилар; ҳар биримизнинг
нутқимиз умумий тилнинг ѐрқин фонида
нутқ эгасига мансуб бўлган муҳит тилини
ѐки ўзи мослашишга интилаѐтган муҳит
тилини акс эттиради. Шу боис, нутқ
ижтимоий символиканинг муҳим омили
бўлади‖, -деб ѐзади [1.256].
Ҳақиқатан, гапириш йўсини, худди
кийиниш
қонун-қоидалари
каби,
гапирувчини маълум бир ижтимоий
муҳитга,
одамларнинг
маълум
бир
тоифасига
мансублигини
билдирувчи
ижтимоий белги вазифасини бажариши
мумкин. Гапирувчини у ѐки бу доирага
тиркаш унинг символик характерига кўра
асоссиздай кўринади.
―Нутқий
ҳушѐр‖
фикрларда,
бизнингча,
нутқ
эгасининг
муайян
ижтимоий муҳити ҳақида, аниқроғи,
маданиятли, саводхон, юз бераѐтган воқеа-
ҳодисалардан хабардор, ижтимоий ѐки
сиѐсий
фаолиятда
фаол
эканлиги
тўғрисида ахборот беради. Бу қандай
бўлмасин, ҳар қандай майда миллий
гуруҳларга нисбатан ҳам ―ҳушѐрлик‖ ва
―бағрикенглик‖
билан
муносабатда
бўладиган кишилар тоифасидир. Улар ҳар
бир киши, ҳар бир халқнинг ўзига
хослигини ҳурмат қиладилар.
Хорижий филология.
№4, 2016 йил
69
Маълум бир ижтимоий гуруҳга
мансубликни билдирувчи услуб белгилари
субъектнинг бу гуруҳда доим мавжуд
эканлигини
кўрсатмайди,
улар
ўша
шахснинг мулоқот жараѐнидаги алоҳида
(―маданиятли киши‖, ―расмий шахс‖ каби)
ижтимоий ва психологик ҳолатининг бир
кўрсаткичидир.
Ижтимоий
роль.
Субъектнинг
ижтимоий роли бевосита мулоқотнинг
маълум
соҳалари
бўйича нутқ
ирод
этишнинг махсус йўсинларида кўринади.
Зеро, моҳиятига кўра, ҳар бир барқарор
нутқ жанри (буйруқ, суд қарори, илмий
мақола, роман, газетадаги бош мақола ва
б.) – бу алоҳида ижтимоий ролдан ўзгача
нарса эмас, унда ўша роль нутқ фаолияти
тарзида намоѐн бўлади.
Бу ерда услуб ижтимоий ролга ишора
қилади, яъни суҳбатдошни кўрсатади,
маълум бир шароит яратади, ўқувчи ѐки
тингловчининг матнга қандай муносабатда
бўлиши кераклиги, ундан нимани кутиши
мумкинлиги ѐки зарурлигини эслатиб
туради.
―Нутқий ҳушѐр‖ фикрларда нутқ
эгасининг ижтимоий вазифаси тўғрисида
маълумот
берилади.
Бу
интервью
бераѐтган расмий бир шахс ѐки энг
долзарб ахборотни таъсирчан руҳда бера
оладиган журналист бўлиши мумкин. Нутқ
эгасининг вазифаси, албатта, ўша нутқ
объектига муносабатда кўринади. Бу
шунчаки, эркин муносабат эмас, бу
ижтимоий бир-бирига боғлиқ муносабат. У
маълум
вазиятда
ҳаммабоп
хулқ
меъѐрлари негизида пайдо бўлади. Ролга
киришаѐтган киши ўзига ўзи ҳисобот
беради: суҳбатдоши қаршисида у ким
бўлиб кўринади, нимани қандай бажариш
лозим, ўзини қандай тутиши керак,
суҳбатдошга қандай муносабатда бўлиш
керак? деб, у ўзига саволлар беради ва
ўзини мулоқотга тайѐрлайди.
Нутқ эгасининг гап предметига
муносабати.
―Нутқий ҳушѐр‖ матнда нутқ
эгасининг
гапнинг
нима
ҳақида
бораѐтганлигига
муносабати
таъкидланади. Бундай муносабатга хос
нарса
ҳақиқий
бағрикенглик,
гап
мавзусини юқори фазилатли ва нуфузли
қилиб кўрсата олиш. Масалан, эътиборсиз
ва кам маош бериладиган касбларнинг
номини билдирувчи ―нутқий ҳушѐр‖
синонимлар
ушбу
фаолиятнинг
―нуфузи‖ни кўтаришни назарда тутади,
бунда ўша касб номига салобатли кўриниш
берилади. Бунинг учун ижобий элементли
ва тилда ижобий маънодор сўзга урғу
берилади. Бунга мисоллар келтирамиз:
―Une secrétaire‖ (секретарь) ўрнига
Une assistante personnelle – шахсий
ѐрдамчи.
―Une serveuse‖ (официантка) ўрнига
Une hôtesse de table – стол эгаси
―Un balayeur‖ (фаррош) ўрнига Un
technicien de surface – ҳовлининг
тозалигини назорат қилиб турадиган
хизматчи.
―Un facteur‖ (хат ташувчи) ўрнига Un
préposé à la distribution du
courrier
–
хат
тарқатувчи
хизматчи.
Мулоқот
шароити.
Мулоқот
шароити деганда, одатда, ижтимоий вазият
ҳамда мулоқот вақти ва жойи тушунилади.
Ижтимоий вазият – бу ичида мулоқот юз
берадиган доира. Масалан, маърузачи ва
тингловчининг
роли
маърузанинг
ижтимоий вазият доирасидагина кўринади.
―Нутқий
ҳушѐр‖
фикр,
одатда,
мулоқотнинг расмий вазиятида, яъни
расмий, маданиятли ѐки сиѐсий арбобнинг
хизмат
вазифасини
бажараѐтганидаги
нутқида, газета ва журналдаги мақола,
анжуманда
қилинган
доклад
ва
ҳоказоларда билдирилади, аммо ҳозир биз
айрим
―нутқий
хушѐр‖
сўз
ва
ибораларнинг сўзлашув тилига кириб
келаѐтганига
гувоҳ
бўлаяпмиз.
Назаримизда,
бу
оммавий
ахборот
воситалари
тилининг
одамларнинг
одатдаги нутқига таъсири тобора кучайиб
бораѐтганлигидан дарак беради.
Алоқанинг турли каналларини ҳам
шундай ролнинг кўрсаткичлари сифатида
англаш
лозим.
Анжумандаги
инсон
ҳуқуқлари ҳақидаги маъруза – бу битта
Хорижий филология.
№4, 2016 йил
70
роль, махсус журналда босилган шу
мавзудаги мақола – бу бошқа роль. Ролни
белгиловчи кўрсаткичларнинг ўзгариши
билан ролнинг ўзи ҳам ўзгаради; шу одам,
шу шахс, лекин унинг ўйнаѐтган роли
турли омилларга боғлиқ бўлаяпти.
Шундай қилиб, айтиш мумкинки,
француз тилидаги ―нутқий ҳушѐр‖ матнлар
нутқ эгаси, унинг ижтимоий роли, нутқ
предметига муносабати, мулоқот вазияти
тўғрисида ахборот берувчи услубий
бўѐқдор матнлардир.
Демак,
айтиш
мумкинки,
―le
politiquement correct‖ (нутқий ҳушѐрлик) –
бу шунчаки янги тил категорияси эмас,
балки француз тилидаги янги ижтимоий
тушунчадир. Бунда нутқ негизида нутқ
вазияти шароитига мувофиқ келадиган тил
воситаларини онгли равишда танлаш
туради.
Масалан,
―Label
France‖
журналидан
(38-сон,
2002)
мисол
келтирамиз:
―Comment concilier la reconnaissance
de l'identité culturelle des groupes d'origine
étrangère!
(―Чет
эллик
кишилар
гуруҳи‖нинг маданий ўзига хослигини тан
олишга қандай эришиш мумкин?‖.
Бу
мисол
олинган
мақолада
Франциядаги иммигрантлар муаммоси
ҳақида гап боради, аммо бу ерда бу
ахборотни бериш учун муносиб бўлмаган
тил воситаси (―des groupes d'origine
étrangère‖ сўз бирикмаси) қўлланган, уни
анча нейтрал, анъанавий
des immigrés
билан алмаштириш мумкин. Оқибатда
қуйидаги жумла ҳосил бўлади:
Comment concilier la reconnaissance de
l'identité culturelle
des immigrés!
Бу ердаги ―нутқий ҳушѐр‖
des
immigrés
сўзи
бегона юртда омонат,
беқарор ижтимоий ва ҳуқуқий шароитда
яшаѐтган кишиларни билдиради. Шунинг
учун бундай одамлар гуруҳини анъанавий
тарзда ифодаловчи сўз нотўғри, нобоп
тушунча ҳосил қилиши мумкин. Бундай
ҳолатнинг олдини олиш учун ―нутқий
ҳушѐр‖ иборали жумлаларда кўплаб янги
сўзлар ишлатилади.
Шундай
қилиб,
кўриб
турганимиздек, ―le politiquement correct‖
(нутқий
ҳушѐрлик) тушунчаси фақат
шундай ҳолатда пайдо бўладики, унда
бирор
мақсадга
эришиш
учун
йўналтирилган қандайдир фаолият турли
йўллар билан амалга ошиши мумкин ва
фаолият юритувчи шахс улардан бирини
танлай олади.
Демак, ―le politiquement correct‖
феноменини муайян ижтимоий тушунча,
аниқроғи, тафаккур услуби, воқеликка
муносабат услуби, ахборотни маълум
даражада узатиш услуби деб аташ мумкин.
Адабиѐтлар:
1.Балли Ш. Общая лингвистика и вопросы языкознания. -М.: Наука, 1961.
2.Гумбольдт
В. фон. Язык и философия культуры. -М.: Наука, 1985.
3.Маматов
А.Э
История
и
теория
языковой
нормы.
Шымкент.:2006.
4.Нурмонов
А.
Танланган
асарлар.
–Т.:
Akademnashr,
I
жилд.
2012.
5.Сафаров Ш. Семантика. – «Ўзбекистон миллий энциклопедияси», –Т.:2013.
6.Тер-Минасова С.Г. Язык и межкультурная коммуникация. -М.: Слово, 2000.
Маматқулов А
.
Социолингвистические особенности языка и социально-
культурное объяснение феномена “языковая толерантность”.
Данная статья посвящена
изучению социолингвистических особенностей политкоррекности как социального понятия,
стиля мышления и в определѐнной степени передачи информации. Исследуется также
отношение говорящего к передаваемому сообщению в различных точек зрения.
Mamatqulov A. Sociolinguistic peculiarities of a language and sociocultural
interpretation of “language tolerance
”. This article is devoted to the research of social features of
political correctness as a social phenomenon, a style of thinking and a way of giving information.
This attitude of the speaker to the information is also investigated from different points of view.
