Хорижий филология.
№4, 2016 йил
71
TELESKOPIYA – HOZIRGI FRANSUZ TILIDA SO‟Z YASASHNING AKTIV
USULLARI
Safarova Umida Aliaskarovna,
SamDCHTI katta ilmiy xodim - izlanuvchisi
Tayanch so’zlar
: teleskopiya, kontaminatsiya, etimologiya, analogiya, semantika,
stilistika, leksika.
Hozirgi kunda teleskopiya fransuz
tili lug‘at manbaining boyishida eng samarali
usullardan biri hisoblanadi.
Teleskopiyaning asosiy mohiyati va
u bilan bog‘liq muammolarning hali
oxirigacha to‘liq yechilmaganligini turli
tilshunos olimlarning bu boradagi fikrlarida
mavjud bo‘lgan o‘zaro zidliklarda ham
kuzatsa bo‘ladi.
Turli
mualliflarlarning
leksik
birliklar kontominatsiyasi yo‘li bilan hosil
qilingan so‘z va iboralarni o‘rganish borasida
olib borgan tadqiqotlari natijasi shundan
dalolat beradiki, teleskopiya so‘z yasashning
eng qadimiy usullaridan va ammo hali juda
kam o‘rganilgan muammolardan biri ekan.
Ayniqsa bu muammoni tadqiq qilishga
fransuz tili lingvistikasida juda kam e‘tibor
berilgan.
Lingvistik adabiyotlarda teleskopiya
xalq
etimologiyasi
yoki
analogiyaning
ko‘rinishi sifatida paydo bo‘ladi degan keng
tarqalgan fikr mavjud [5]. Bundan tashqari,
S.V.Raylyan,
A.Ya.Alekseyevlarning
ta‘kidlashlaricha, ayrim tadqiqotchilarning,
masalan
V.M.Leychikning
ishlarida
bu
muammoga taalluqli bo‘lgan boshqacha
fikrlarni uchratish mumkin, bu fikrga ko‘ra
teleskopiya so‘z yasashning mustaqil usulidir
[5].
Demak,
teleskopiyaning
haqiqiy
lingvistik tabiatini ochish va aniqlash uchun
uni til hodisalariga bog‘liq holda qiyosiy
o‘rganish zarur. Shubhasiz, bu hodisalarning
lingvistik
xarakterdagi
ham
umumiy
tomonlari, ham farq qiluvchi tomonlari
mavjud.
Masalan,
teleskopiya
xalq
etimologiyasidan quyidagi jihatlari bilan farq
qiladi: birinchidan, u yangi so‘zlarni hosil
qilishning
erkin
namunasi
hisoblanadi,
ikkinchidan, u tilda ilgari o‘rnatilgan modellar
asosida faoliyat ko‘rsatadi, ma‘lum maqsadga
ega va o‘zida ongli jarayonni aks ettiradi.
Xalq
etimologiyasi
esa,
deb
ta‘kidlaydi J.Vandriyes, bu nutqning xatosi
bo‘lib, bu xato asosan o‘zlashtirgan so‘zlarni
ishlatish jarayonida yuzaga keladi [5].
Masalan, kelib chiqishiga ko‘ra
ingliz-golland so‘zi bilan ―pidjak‖ so‘zi
―madaniyati past bo‘lgan kishilar nutqida‖
―spinjak‖
so‘ziga,
―poliklinika‖
va
―palisadnik‖
so‘zlari
―poluklinika‖
i
―polusadik‖
so‘zlariga,
fransuzcha
―
conredanse
,
choucroute
‖
so‘zlari
esa
inglizcha ―
contrydance
va
nemis
tili
shevasidagi ―
Surkrut
‖ so‘zlariga borib
taqaladi. A.Dozaning fikriga ko‘ra, xalq
etimologiyasi ―ularning ma‘nosi qanchalik
darajada bir-biridan farq qilmasin, tuzilishi
jihatidan o‘xshash so‘zlarda ko‘r-ko‘rona‖
faoliyat ko‘rsatadi [2].
Til taraqqiyotida va ayniqsa so‘z
yasashda analogiya [6] (bir grammatik
formani bir grammatik formaga monand
o‘zgartirish)ning o‘ynagan va hozirgi kunda
o‘ynayotgan g‘oyat katta rolini inkor etib
bo‘lmaydi. Analogiyaning, yoki modelning
ta‘siri ostida masalan, ―
sanglouter
‖ so‘zi
―
sangloter
‖ [3] shaklini oldi, ―
voyouser
‖
so‘zi ―
jalouser
‖ so‘zi ta‘sirida yuzaga keldi.
Analogiya asosida hosil qilingan birliklarni
suffikslar, to‘g‘rirog‘i interfikslar yordamida
hosil qilingan so‘zlar misolida davom
ettirishimiz mumkin, masalan: ―
bleu
-
s-aille
‖
so‘zi ―
grisaille
‖ so‘zidan keyin hosil qilindi,
shundan ―
bleuir
‖ so‘zi o‘rniga ―
bleu-s-ir
‖
hosil bo‘ldi. Shunday qilib,
guesard
– ниший,
bezdelnik
– gadoy, faqir, qashshoq,
kambag‘al, tanbal, ishyoqmas so‘zi ta‘sirida
tilda ―
banlieusard
‖ – жител пригорода –
shahar atrofida yashovchi, ―
bondieusard
‖ –
Хорижий филология.
№4, 2016 йил
72
xанжа – riyokor, munofiq, ikkiyuzlamachi
kabi so‘zlar paydo bo‘ldi [7].
G.Paulning nuqtai nazariga ko‘ra
kontominatsiya – ―bu fikr ifodasining ikkita
sinonimik yoki bir-biriga o‘xshash shakllari
ongda yonma-yon paydo bo‘ladigan hodisa‖
bo‘lib, ularning birortasi mustaqil ravishda
amalga oshirilmaydi, buning o‘rniga bir
shaklning
elementlari
ikkinchi
shakl
elementlari bilan qorishib ketgan yangi forma
yuzaga keladi [4].
Ko‘pgina
olimlarning
ta‘kidlashlaricha, teleskopiya, o‘ylab, ataylab
amalga oshiriladi. Oldindan o‘ylab o‘xshash
ikki so‘z yoki ibora qismlarining chatishuvi
natijasida yangi so‘z yoki iboraning paydo
qilinishi teleskopiyaning analogiyadan ajratib
turuvchi
eng
asosiy
omillardan
biri
hisoblanadi.
K.Sunden
va
boshqa
tilshunoslarning fikriga ko‘ra, teleskopik
so‘zlar faqat ataylab hosil qilinadi, bu
jo‘rttagarlik ularni analogiya or
qali
paydo bo‘ladigan so‘zlardan ajratib turadi.
Ye.M.Chaadayevskaya bu nuqtai
nazarni
rad
etish
tarafdoridir.
Uning
hisoblashicha, teleskopiya usuli so‘zlarni
ataylab yasash jarayonining natijasi emas.
Kontaminatsiya o‘z-o‘zidan namoyon bo‘ladi
deya ta‘kidlovchi Yu.Yu.Desheriyevadan
farqli o‘laroq, u bu borada o‘ta qat‘iy fikrda
emas. ―Agar bu so‘zlarni ataylab hosil
qilingan deb aytish mumkin bo‘lsa, deya
izohlaydi Ye.M.Chaadayevskaya, - faqat bu
shu ma‘nodaki, har bir teleskopik so‘zni
yasovchi kishi tilda mavjud bo‘lgan so‘z
yasashning ob‘yektiv qonuniyatlarini ongli
ravishda qo‘llaydi‖ [1].
So‘z
yasovchilik
funksiyasi
teleskopiyaning
eng
muhim
harakatlantiruvchi omillaridan biri hisoblanib,
bu omil uni so‘zlarni hosil qilish tizimida
alohida usul sifatida qaralishini ta‘minlaydi.
S.V.Raylyan teleskopiya yordamida
so‘z yasashning 8 ta strukturaviy tipini va 9 ta
modelini alohida ajratib ko‘rsatadi[5]. Eng
avvalo teleskopik qurilishning tiplarini ko‘rib
chiqamiz. Bular quyidagilardan iborat:
1. N + V1 -> V2 (
argonaute
+
argotiser
->
argonautiser
);
Ot + fe‘l = boshqa fe‘l (argonavt
(molyuska) + argolashtirmoq = yangi fe‘l);
2. V1 + V2 -> V3 (
s’enivrer +
boissonner -> s’emboissonner
);
Fe‘l + fe‘l = yangi fe‘l (mast
bo‘lmoq + ichimlik ichmoq = yangi fe‘l);
3. V1 + N -> V2 (
emberlificoter
+
perle
->
emperlificoter
);
Fe‘l + ot = yangi fe‘l (adashtirmoq +
dur = yangi fe‘l);
4. Adj + V1 -> V2 (
lent
+
lanterner
-
>
lantiponner
) [4];
Sifat + fe‘l = yangi fe‘l (sekin +
bekor yurmoq, yulduz sanamoq, it sug‘ormoq
= quruq mahmadanachilik qilmoq, safsata
sotmoq, quruq gap bilan vaqt o‘tqazmoq,
valdiramoq) [6];
5. Adj + N -> V (
begueule
+
gueulard
->
begueularder
);
Sifat + ot + yangi fe‘l (hazil
ko‘tarmaydigan odam, nozikoyim, jizzaki;
riyokor, munofiq, ikkiyuzlamachi; yuvvosh,
muloyim, mo‘min + baqiroq, shavaqi,
shang‘i, ochko‘z + yangi fe‘l;
6. V1 + N + V2 -> V3 (
tourner
+
tourlourou
+
moutonner
->
tourloutonner
);
Fe‘l + ot + fe‘l = yangi fe‘l
(aylantirmoq + soldatcha = yangi fe‘l);
7. Npr. + Adj -> V (
Ingres
+
gris
->
Ingriser
);
Atoqli ot + sifat = yangi fe‘l (
Ingre
[3] + kul rang = yangi fe‘l);
8. N + N -> (
coq
-à
l’âne
+
âme
->
coq-à-l’âmer
).
Ot + ot = yangi fe‘l (be‘mani gap,
safsata, bo‘lmag‘ur gap, behuda gap + qalb,
ko‘ngil, yurak = yangi fe‘l).
Bu turlarning har biri teleskopik
fe‘lning tuzilishini ifoda qiladi, hosil qilingan
yangi fe‘lning tarkibiga xuddi qoshma
so‘slarda bo‘lgani kabi turli so‘z turkumlari
kiradi. Ammo murakkab so‘zlardan farqli
o‘laroq, kontominatsiya (o‘xshash ikki so‘z
yoki ibora qismlarining chatishuvi natijasida
yangi so‘z yoki iboraning paydo bo‘lishi)
yo‘li bilan yasalgan fe‘llar oddiy qo‘shish
natijasi emas. Bu fe‘llarda har bir component
alohida mustaqil so‘z sifatida idrok qilinishi
mumkin va har bir component strukturaviy va
Хорижий филология.
№4, 2016 йил
73
semantic
munosabatlarning
murakkab
chatishib ketishi natijasida yuzaga keladi.
Teleskopiyaning
semantic-stilistik
vazifasi til kommunikatsiya planida til
sohiblari uchun eng muhim o‘rinlardan birini
egallaydi. Bundan tashqari, aytish mumkinki
so‘z yasash jarayoniga o‘zining doimiy
ta‘sirini o‘tkazuvchi uning yetakchi vazifasi
hamdir. Agar so‘z yasovchilikning vazifasi
tilning lug‘at boyligini yangilash va uni
boyitish maqsadida yangi leksik birliklarni
yaratishdan iborat bo‘lsa, teleskopiyaning
semantic-stilistik
vazifasi
so‘z
yasash
jarayonida ustqurma funksiyasi bo‘lib, u
o‘xshash ikki so‘z yoki ibora qismlarining
chatishuvi natijasida yangi so‘z yoki
iboraning paydo bo‘lishini rag‘batlantiradi va
mazmunning sifat tarkibini ikki jihatdan –
semantic va stiliktik tomondan ―kuzatib‖
turadi. Aynan leksik-semantik yangilik va bu
so‘zlarning stilistik ahamiyati teleskopiyaning
harakatlantiruvchi kuchidir.
Buni ham shakli, ham ma‘nosi
jihatidan yangi hisoblangan quyidagi fe‘llar
isbot qilishi mumkin. Ular o‘zlarining
semantik-stilistik ―yangiligi‖ bilan ―stilistik
neologizmlar‖ sifatida qarashi mumkin. Bir
necha misollar keltiramiz:
blairnifler
:
blairer
[3]
– разг. nyuxat, chuyat (iskamoq, sezmoq,
his qilmoq) +
renifler
– разг. nyuxat,
chuyat (iskamoq, sezmoq, his qilmoq) XIX
asr =
blair(er+re)nifler
– ―pronyuxat‖
(daragini eshitmoq, bilmoq, bilib olmoq
ma‘nosifa);
frôcher
:
frôler
– задеват (tegib
o‘tmoq, turtib o‘tmoq), slegka kasatsya
(yengilgina tegmoq, til tegizmoq) (+
toucher
–
трогат
(tegmoq,
qo‘l
urmoq,
urintirmoq),dotragivatsya (qo‘l tegizmoq, qo‘l
urmoq, tegmoq) касация (tegmoq, qo‘l
urmoq, til tegizmoq) =
frô(ler + tou)cher
–
затрагиват,
слегка
касаяс
kasayas
(yengilgina tegib o‘tmoq, til tegizmoq, dahl
qilmoq) [6].
Shunday qilib, teleskopiya faqatgina
so‘z yasashning qiziqarli usuligina emas,
balki eng samarali stilistik usullardan biri
bo‘lib, til sohiblari tomonidan og‘zaki nutqda
hamda
yozuvchilar
tomonidan
badiiy
adabiyotlarda
alohida
ajralib
turuvchi
semantik-konnotativ ma‘noni aks ettiruvchi
turli-tuman ekspressiv so‘zlarni hosil qilishda
juda keng qo‘llaniladi.
M.Dyubuaning
ta‘kidlashicha,
-
deydi S.V.Raylyan, - lingvistik teleskopiya
yumoristik usul bo‘lib, unga til sohiblari
―obrazli, ifodali, ta‘sirchan‖ so‘zlarni hosil
qilish uchun murojaat qiladilar [5].
Teleskopiya yo‘li bilan yasalgan
hosilalarning
leksik-semantik
ahamiyati
haqida gapirar ekanmiz, ta‘kidlash o‘rinliki, u
yoki, birinchi yoki ikkinchi komponentning
dastlabki ma‘nosiga bog‘liqdir.
Qoidaga binoan, komponentlardan
birining ustunlik qiluvchi ma‘nolaridan biri
shunhasiz boshqa komponentlarning ma‘nosi
hisobiga va shuningdek, qo‘shilayotgan
suffiksning (agar shunday suffiks mavjud
bo‘lsa)
ma‘nosi
hisobiga
kuchayadi.
Ko‘pincha bu ma‘nolar biri ikkinchisining
ustiga shu tariqa qatlamlanib, qo‘shilib
ketadiki, ba‘zan ularning qay biri eng muhim
ekanligini farqlash qiyin bo‘lib qoladi.
Ma‘nolarning bunday o‘zaro hamkorligi
natijasida
butunlay
yangi
bir
stilistik
belgilangan ma‘no yuzaga keladiki, u o‘zida
qolgan barcha ma‘nolarni aks ettirgan bo‘ladi.
Bundan
électérotiser (électriser + érotisme),
bavricaner (baver + ricaner), argonautiser
(argonaute
+
argotiser)
kabi
fe‘lli
neologizmlar aniq dalolat bera oladi.
Semantik-stilistik
tahlil
nuqtai
nazaridan teleskopik yo‘l bilan yasalgan
barbachu (barbe + moustachu)
oti ancha
qiziqish uyg‘otadi.
Masalan
: Le remplacant était trouvé,
un grand garcon, ni beau, ni laid, barbachu et
maigre
(I.K.Huysman) [7].
Teleskopiyaning
mahsuldorligi
haqida gapirib o‘tmaslikning iloji yo‘q,
chunki yuqorida keltirilgan teleskopik so‘z
yasashning
turlari
va
modellari
til
taraqqiyotining aniq bir davrida bu usulning
yangi so‘zlarni yasash qobiliyatidan, uning
faolligidan dalolat berib turibdi.
Хорижий филология.
№4, 2016 йил
74
Adabiyotlar:
1. Чадаевская Е.И. Система сложных слов в современном английском языке: авторев:
… канд. филол. наук. – Tбилиси, 1952. – 16 с.
2. Dauzat A. La langue francaise d‘aujourd‘hui. – P., 1937, p. 186.
3. Ганшина K.A. Французко-русский словарь:. M.: Русский язык, 1982, 487, 766, 99 с.
4. Ingres (Jean Auguste), peintre francais. Le Petit Larousse. Dictionnaire encyclopedique en
couleurs. Paris, Larousse, 1993, p. 1413.
5.
Райлян
С.В., Aлексеев
A.Я.
Некоторые
проблеми стилистического
словоовразования. Kишинев. 1980. – c.c. 63, 38, 213, 172, 183.
6. Ruscha-o‘zbekcha lug‘at. T., 1984, 32, 284,350 –b.b..
7.
Сафарова У.
Телескопия как метод формирования новых слов французского
языка.
В статье автор рассматривает основные телескопические особенности и проводит
анализ структурных моделей французских телескопных новообразований. Телескопия
рассматривается как продуктивный способ компрессивного словообразования, не только
пополняющий словарный состав современного французского языка, но и формирующий
новые словообразовательные элементы.
Safarova U
.
Telescoping as a method of forming of new words in French
. In the article
the author investigates the main telescopic qualities and structural models of the French telescopic
neologisms. Telescoping is considered as a productive way of compressive word formation which
not only enlarges the vocabulary but also forms some new word-formative elements.
