Хорижий филология.
№3, 2017 йил
5
REPORTS МАҚОЛАЛАР
TIL BIRLIKLARINING NUTQQA KO„CHIRILISHI MASALASI BILAN BOG„LIQ
BA‟ZI MULOHAZALAR
Turniyazov Ne‟mat Qayumovich,
SamDCHTI professori
Turоbov Abdurayim Malikovich,
SamDCHTI dotsenti
Kalit so‟zlar:
til lingvistikasi, nutq lingvistikasi, kommunikativ jarayon, sinergetika,
verballash jarayoni, egotsentrik.
XIX asr tilshunosligida tilning sistema
ekanligi masalasini o‗rganishga poydevor
qo‗yilgan bo‗lsa, XX asr tilshunosligida
mazkur masala mukammal o‗rganildi. Bunda
til sistemasining o‗ziga xos voqelik ekanligi,
uning nimalardan tashkil topishi va har bir til
birligining xarakterli jihatlari, ayniqsa, ikki
o‗lchamliligi masalasi mukammal yoritildi.
Biroq til belgilarining nutqda qo‗llanishi va
bu bilan bog‗liq masalalar tadqiqi ikkinchi
darajali bo‗lib qoldi. Ehtimol, shunday
bo‗lishi ilmiy asoslidir. Chunki sistema
haqida mukammal ma‘lumotga ega bo‗lmay
turib,
til
belgilari
(birliklari)ning
kommunikativ
jarayonda
qay
tarzda
qo‗llanilishi masalasini tadqiqotlar kun
tartibiga qo‗yish imkoniyati chegaralangan
bo‗lishi tabiiydir.
Ammo shunday bo‗lishiga qaramay,
XX asr tilshunosligida til bilan nutqni farqlab
o‗rganish lozimligi masalasi tadqiqotlar kun
tartibiga kiritilgan edi. Fikr dalilini mashhur
tilshunos F.de Sossyurning ―til va nutq‖
dixotomiyasida
ilmiy
asoslanganligida
ko‗ramiz.
Aytish lozimki, F.de Sossyur tomonidan
―til va nutq‖ dixotomiyasi ilmiy asoslangach,
tilshunoslikda katta burilish sodir bo‗ldi.
Zotan,
asrlar
davomida
til
va
nutq
muammolari qorishtirilib kelinar edi. Hatto
hozirgi kunda ham ba‘zi tadqiqotchilar til
hamda nutq hodisalarini farqlamayaptilar.
Bizningcha, bugungi kunda til lingvistikasi va
nutq lingvistikasi alohida sohalar sifatida
ilmiy dalillangan ekan, bunga to‗liq amal
qilishimiz lozim.
Mazkur masala ham F.de Sossyur nomi
bilan haqli ravishda bog‗lanadi. Olim Jeneva
universiteti talabalariga ma‘ruza o‗qishi
paytida quyidagilarni alohida ta‘kidlagan edi:
―Да, господа, всетужелингвистику. Только,
осмелюсь вам сказать, область, которой
занимается, лингвистика весьма обширна.
А именно она состоит из двух частей: одна
часть ближе к языку и представляет собой
пассивный запас; другая же часть ближе к
речи и представляет собой активную
силу…‖
1
.
Ko‗rinadiki, F.de Sossyur hali, o‗z
davrida bashorat qilib tilshunoslikni ikki
qismga
– til lingvistikasi va nutq
lingvistikasiga bo‗lib o‗rganish lozimligini
aytgan
edi.
Albatta,
tilshunoslik
fani
taraqqiyotining hozirgi davriga qadar til
lingvistikasi
muammolari
mukammal
o‗rganildi. Ammo nutq lingvistikasining ilmiy
asoslanganligi endigina tan olindi va unga
hayotga yo‗llanma berildi. Bu juda muhimdir,
zotan,
ayni
paytda
tashqi
tilshunoslik
muammolari ham tadqiqotlarimizga kirib
keldiki, bu orqali inson omili ham eng kuchli
kognitiv-pragmatik vosita sifatida faoliyat
ko‗rsata boshladi. Shu bois XXI asr
tilshunosligi antroposentrik ekanligi alohida
ta‘kidlanmoqda.
Aslini
olganda,
tilshunoslikda
antroposentrik yo‗nalish o‗tgan asrning 70-
yillarida tadqiqotlar kun tartibiga kirib kela
boshlagan edi. Buning dalili sifatida fransuz
tilshunosi
E.Benvenistning
―Umumiy
1
Соссюр Ф.де. Заметки по общей лингвистике.-
М.,1990.-С.206.
Хорижий филология.
№3, 2017 йил
6
tilshunoslik‖ asarining bir bo‗limi ―Inson va
til‖ (―Человеквязыке‖) deb atalganligini
ko‗rsatish mumkin. E.Benvenist inson va til
haqida mulohaza yuritganida quyidagilarni
mutlaqo to‗g‗ri qayd etadi: ―Именно в языке
и
благодаря
языку
человек
конституируется как субъект, ибо только
язык придаѐт реалность, своюреальность,
которая есть свойствабыть – понятию
―Еgо‖ – моѐ я‖
2
.
To‗g‗ri, yuqorida ko‗rsatib o‗tilgani
kabi, qariyb hozirgacha til va uning
qo‗llanilishida, taraqqiyotida inson omili
masalasiga jiddiy e‘tibor berilmadi. Biroq,
bizningcha, buni nisbiy tushunmoq darkor.
Chunki
V.fon
Humboldt
tadqiqotlarida,
qolaversa,
tilning
falsafiy
masalalarini
o‗rganishda inson omili masalasi tadqiqotlar
kun
tartibiga
qo‗yilganligi
izoh
talab
qilmaydi. Til va tafakkur birligi masalasi esa
tilshunoslarimizning
har
doim
diqqat
markazida bo‗lib keldi va shunday bo‗lib
qolmoqda.
Bugungi
kunda
dolzarb
sanalayotgan
kognitiv
tilshunoslik
muammolari ham falsafada bilish nazariyasi
nomi bilan azaldan o‗rganilib kelinmoqda.
Bugungi
tilshunoslikda
uning
lingvistik
maqom
olganliginigina
yangilik
deyish
mumkin.
Shuni ham aytish kerakki, kognitiv
tilshunoslik o‗rganadigan barcha masalalar til
unsurlarining mazmuniy jihatlarini taqozo
etadi.Bundan tashqari, bunday masalalar
tashqi
tilshunoslikda
tekshiriladigan
obyektlarni o‗z ichiga oladi. Boshqacha
aytganda, kognitiv tilshunoslik sistema, uning
voqelanishi,
sistema birliklarining
ichki
bog‗lanishi,
ularning
tildan
nutqqa
ko‗chirilishi va h.k.,kabi masalalar bilan
shug‗ullanmaydi. Kognitiv tilshunoslikning
asosiy tekshiruv obyekti, bizningcha, tilning
kommunikativ
funksiyasi
bilan
uzviy
bog‗lanadi.
Shu
bois
E.A.Popovaning
kognitiv tilshunoslik – bu til bilan inson
omilining munosabatini o‗rganuvchi yagona
soha emasligi haqidagi fikriga qo‗shilamiz.
Uning
bu
xususda
bildirgan
quyidagi
mulohazalari ham ibratlidir: ―…antropologik
2
Бенвенист Э. Общая лингвистика.-М.,1974.-С.293.
epitet
tilning
hozirgi
paradigmasini
o‗rganishda eng qulay va to‗g‗ri tushunchadir.
Zotan, bu orqali nafaqat tilning kognitiv
xususiyatini,
balki
uning
funksional-
kommunikativ jihatlarini tadqiq etish ham
mumkin‖
3
.
Bugungi tilshunoslikda kommunikativ
jarayonning asosiy birligi sifatida matn
ko‗rsatilmoqda, zero, unda tilning barcha
birliklari kesishadi. Biroq matn jumlalardan
tashkil topadi. Albatta, keng ma‘noda tilning
nutqda qo‗llanilishini matnda qayd etamiz.
Ammo shuni ham aytish kerakki, tilning
individual qo‗llanilishi jumlalar orqali sodir
bo‗ladi. Shu bois jumlani kommunikativ
jarayonning asosiy va minimal birligi sifatida
talqin etish maqsadga muvofiqdir. Zamonaviy
tilshunoslikda muloqot birligini diskurs deb
atashmoqdalar.Jumla esa aksariyat hollarda
ana shu narsaning o‗zini taqоzo etadi.
E.Benvenist
biz
tildan
foydalan-
ganimizda
muhim
vosita
sanaluvchu
individual akt eng avval so‗zlovchini nutqiy
jarayon parametri sifatida faollashtirishini
ta‘kidlaydi.
Bunda
jumla
(gap)
shakllanmaguncha til o‗ziga xos imkoniyat
tarzida mavjud bo‗lishini, nutqiy jarayon
boshlangandan keyin esa insonga tovushlar
orqali faoliyat ko‗rsatishi uchun sharoit
yaratuvchi faol vositaga aylanishini alohida
qayd etadi
4
. Bizningcha ham, ana shu
jarayonda so‗zlovchining pragmatik faolligi
boshlanadi va har bir jumla uchun zarur
bo‗lgan til birliklarining tildan nutqqa
ko‗chirilishi bosqichma-bosqich sodir bo‗la
boshlaydi. Boshqacha aytganda, ayni paytda
til
birliklaridan
nutqda
foydalanishning
induktiv usulu faollik ko‗rsatadi va bunung
natijasida matn shakllanadi. Pragmatik nuqtai
nazardan bu o‗rinda so‗zlovchining illokutiv
rejasi amalga oshadi.
Albatta, mazkur hodisalarning barchasi
kommunikativ jarayon bilan uzviy bog‗lanadi,
zero, ayni paytda so‗zlovchi (inson omili)
muhim vazifa bajaradi. U.L.Cheyf bunda
3
Попова Е.А. Человек как основополагавщая
величина
современного
языкознания//
Филологические науки, 2002 №3.-С 71.
4
Қаранг: Бенвинист Э. Кўрсатилган асар, 313-бет.
Хорижий филология.
№3, 2017 йил
7
so‗zlovchi va tinglovchining psixologik holati
ham ahamiyat kasb etishini ta‘kidlaydi. Uning
fikriga ko‗ra, tafakkur bilan bog‗liq bo‗lgan
semantik
strukturalar
inson
miyasida
fonologik strukturalarga aylanadi va shu
orqali lingvistikaning tafakkur jarayoni bilan
uzviy aloqasi vujudga keladi. Har qanday til
hodisasini
ham
inson
tafakkuri
bilan
hisoblashmay tadqiq etish qiyin
5
.
Ko‗rinadiki, U.A.Cheyfning lingvistik
qarashlarida asosiy e‘tibor tilni intuitiv, ya‘ni
xususiy
bilimlarga
asoslangan
holda
o‗rganishga qaratiladi. Biroq olimning bu
qarashlari, nazarimizda, umumiy masalaning
faqat bir tomonini tashkil etadi. Zotan,
lingvistik tadqiqot tilni kollektiv bilish
masalasi bilan aloqador aksariyat muammolar
shu tilda so‗zlashuvchi ommaning bilish
salohiyati bilan ham uzviylik tashkil etadi
6
.
Biroq U.L.Cheyfning kommunikativ
jarayon qatnashchilari har doim tildan
tashqari muhit bilan bog‗liq ekanligi va
buning tildan nutqda foydalanishda muhim
ahamiyat kasb etishi haqidagi mulohazalari
ibratlidir
7
. Chunki til birliklarining funksional
faollashuvi pragmatik omillar qurshovida ro‗y
beradi.Bunda, ayniqsa nutq muhiti muhim rol
o‗ynaydi. Fikr dalilini muayyan til birligining
qo‗llanilishi bir til muhitida mumkin bo‗lib,
ikkinchi muhitda inkor etilishida kuzatish
mumkin. Bu jarayonda, albatta, kontekst katta
nufuzga ega bo‗ladi. E.V.Paduchayevaning
qayd etishiga ko‗ra, ko‗pgina so‗zlar
o‗zlaricha mustaqil ma‘no anglata olmaydi.
Kontekstdan
tashqari,
jumlada
(gapda)
qo‗llanilgan so‗z yakka bo‗lishiga qaramay,
jumlaning umumiy mazmuni mazkur so‗zlar
anglatgan ma‘nodan kelib chiqmasligi ham
mumkin
8
.
Masala
tavsifining
bunday
qo‗llanilishi esa har bir so‗z (yoxud til birligi)
faqat kontekstda, sintagmatik qator zanjirida
5
Қаранг: Чейф У.Л. Значения и структура языка.-
М., 1975.- С.47.
6
Қаранг: Лабов У. О механизме языковых
изменений// Новое в лингвистике. Вып.7.-М., 1975.-
С.199.
7
Қаранг:Чейф У.Л. Кўрсатилган асар, 47-бет.
8
Қаранг: Падучаева Е.В. О семантике синтаксиса. –
М., 1974.-С.12.
muayyan funksiya bajarishi va muayyan
ma‘no anglatishidan dalolat beradi.
Shuni
ham
aytish
lozimki,
til
birliklarining sintagmatik qatorda qo‗llanilishi
jarayonida funksional qimmat kasb etishini til
materiali tahliliga system-struktur nuqtai
nazardan yondashilganda, yanada mukammal
va aniqroq kuzatish mumkin. Boshqacha
aytganda: ―Nutqiy faoliyatni va u bilan
bog‗liq muammolarni tadqiq etishda masala
tavsifiga sistem nuqtai nazardan yondashish
eng
ishonchli
vosita
sanaladi‖
9
.
E.V.Ponomarenko bu xususda mulohaza
yuritganda
yana
quyidagilarni
to‗g‗ri
ta‘kidlaydi: ‖Til o‗z birliklari bir-biri bilan
uzviy munosabatda bo‗lgan funksional
sistemadir‖
10
.
Til sistemasini ikki xil tushunish
mumkin: 1.Metodologik tamoyil sifatida. 2.
Tilning immanent (tashqi ta‘sirlardan holi)
xususiyati
tarzida.
Albatta,
mazkur
tushunchalar o‗zaro bog‗liq bo‗lib, biri
ikkinchisi mavjud bo‗lishini taqоzo etadi.
Ammo til birliklarining funksional qimmat
kasb etishini o‗rganishda ulardan ikkinchisi
muhim ahamiyat kasb etadi.Buning asosiy
boisi shundaki, til sistemasi (ichki immanent
harakterli
sistema
nazarda
tutilmoqda)
sinergetik kuchga egadir. Agar sinergetikani
o‗z-o‗zini boshqarish deb tushunadigan
bo‗lsak, u holda til sistemasining bunday
sifatga ega ekanligi izoh talab qilmaydi.
Ayni
paytda
biz
til
sistemasi
tushunchasiga urg‗u bermoqdamiz, ammo bu
bilan nutqning ham murakkab sistema
ekanligini
inkor
etmoqchi
emasmiz.
Shubhasiz, nutq ana shu sinergetik kuch
qurshovida faoliyat ko‗rsatadi. Bu jarayonga
inson omili ishtiroki bo‗lishi muqarrardir.
Lekin, shu bilan birga, nutqning ham faqat
o‗zigagina
tegishli
jihatlari
mavjudki,
ularning funksional faollik olishi sinergetik
omillarga tayanadi.
―Sinergetika‖ termini aslida yunoncha
bo‗lib, u o‗zaro munosabat bog‗lash
9
Пономаренко Е.В. О развитии системного
подхода в лингвистике // Филологические науки,
2004, №5.-С.24.
10
Ўша мақола, 26-бет.
Хорижий филология.
№3, 2017 йил
8
ma‘nosini anglatadi. Mazkur terminni dastlab
nemis fizigi G.Xaken iste‘molga kiritgan
edi.Olim ayni paytda lazer nurlarining o‗z-
o‗zini boshqarishini tushungan.Tilshunoslikda
ham bu termin shu ma‘noda qo‗llanilmoqda
11
.
Til birliklarining nutqqa ko‗chirilishi
jarayonida mazkur tushuncha eng faol
vositaga aylanadi. Chunku nutq zanjirining
bekam ko‗st tashkil etilishida til birliklarining
ketma-ket qo‗llanilishi, birining sintaktik
faollashuvi ikkinchisi bilan bog‗liq bo‗lishi
ana
shundan
dalolat
beradi.
Zotan,
―Sinergiya‖
tushunchasining
o‗zi
ham
kuchlarning
qorishuvi
degan
ma‘noni
anglatadi
12
.
Darhaqiqat, til birliklarining nutqqa
ko‗chirilishi jarayonida fonologik birliklar
morfemalar bilan, morfematik birliklar so‗zlar
bilan o‗zaro kesishadi va bu orqali ularning
funksional qimmatlari belgilanadi. Shubhasiz,
mazkur jarayonda so‗zlovchining (inson
omilining) ham mavqei kattadir. Chunki u
o‗zining diskursiv faoliyatida doimiy ravishda
til birliklarini tanlash bilan mashg‗ul
bo‗ladi
13
. Boshqacha aytganda, inson omili
vositasida muloqot shakllanar ekan, til
birliklarining nafaqat nutqda qo‗llanilishi,
balki ularning muayyan funksional salmoq
kasb etishi ham u bilan bevosita aloqadordir.
Shuni ham aytish lozimki, funksional
tilshunoslikning bosh tezisi grammatikaning
kommunikativ
va
kognitiv
jarayonga
bo‗ysunishini taqоzo etadi
14
. Bunung boisi
shundaki, kommunikativ jarayonning qay
tarzda
shakllanishi
insonning
bilimlari
darajasi bilan uzviy aloqador holda ro‗y
beradi. Bu esa, o‗z navbatida, til birliklarining
11
Пономаренко Е.В.Кўрсатилган мақола, 24-бет.
12
Қаранг: Хакен Г. Синергетика. –М.,1980.
13
Қаранг: Ли В.С. О системных отношениях между
структурно-смысловыми компонентами дискурса//
Русский
язык:
исторические
судьбы
и
совроменность. Материалы II международного
конгресса исследователей русского языка.-М., 2004
(Материал интернета).
14
Қаранг:
Лазуткина
Е.М.
Дискурс
как
когнитивный аспект коммуникации (на матер.
соматических
речений)
//
Русский
язык:
исторические судьбы и совроменность. Материалы
II
международного конгресса исследователей
русского языка.-М., 2004 (Материал интернета).
amalda
qo‗llanilishini
talab
qiladi.Bu
o‗rinda,xususan,
nutq
shakllanishining
verballashtirilishi muhim ahamiyat kasb etadi.
Verballash jarayoni ham o‗ziga xos
jihatlarga ega bo‗lib, bunda so‗zlovchining
(umuman insonning) tafakkuri bilan ongi va
bir paytning o‗zida til bilan nutq birliklari
o‗zaro kesishadi. S.D.Katsnelsonning qayd
etishiga ko‗ra, tafakkur bilan ong o‗rtasidagi
munosabatni nutq bilan til o‗rtasidagi
munosabatga qiyos qilish mumkin. Biz nutqiy
jarayonda til birliklaridan bevosita ongimiz
ishtirokida foydalanamiz. Inson miyasida ong
bilan til nisbiy avtonom holatda bo‗lgan ikki
jihatni tashkil etadi. Bu jihatlarning har biri
o‗z vositalariga va ularni faollashtirish
omillariga ega bo‗lib, ular tilning amalda
qo‗llanilishi va funksional qimmat kasb
etishida o‗zaro qorishadi
15
.
Shuni
ham
aytish
kerakki,
kommunikativ
jarayonda
so‗zlovchining
ishtirok etishi, ya‘ni uning egosentrik mavqei
izoh talab qilmaydi.Biroq til birliklarining
amalda
qo‗llanilishi
har
doim
ham
so‗zlovchining eksplitsit nutqi bilan emas,
balki so‗zlovchi ishtirokining implitsit holati
bilan ham berilishi mumkin. Masalan,
Sobirni
ko„rdim
va
Daryo qirg„og„i toshloq edi
jumlalariga e‘tibor beraylik. Ayni paytda
birinchi
jumlaning
shakllanishida
so‗zlovchining egotsentrik mavqei yuqori
ekanligi izoh talab qilmaydi.Chunki u shaxsan
o‗zi Sobirni ko‗rganligi haqida xabar
bermoqda. Bu holat ifodasi uning faqat o‗ziga
tegishlidir.
Ammo
ikkinchi
jumla
so‗zlovchining faoliyati qandaydir implitsit
yo‗nalish olgandek xabar ifodasini bermoqda.
Bu o‗rinda nafaqat bir kishi, balki barcha
kishilar daryo qirg‗og‗ining toshloq ekanligini
tasdiqlashlari mumkin. Masala tavsifiga
funksional nuqtai nazardan yondashadigan
bo‗lsak, ayni paytda berilgan gaplarning
birinchisida so‗zlovchining egotsentrik holati
kuchli ekanligini ko‗ramiz.
Har
qanday
gapning
sintaktik
shakllanishi, albatta, kommunikativ jarayon
talabi bilan bog‗liq bo‗ladi. Boshqacha
15
Қаранг: Кацнельсон С.Д. Речемыслительные
процессы // Вопросы языкознания, 1984, №4.-С.4.
Хорижий филология.
№3, 2017 йил
9
aytgnanda, nafaqat gapning shakllanishi, balki
gap komponentlarining funktional faolligi
darajasi
ham
ularning
kommunikativ
vazifalari orqali belgilanadi va bunda, so‗zsiz,
so‗zlovchining ham ahamiyati muhim bo‗ladi.
Zotan, nutqiy jarayon so‗zlovchi va tinglovchi
o‗rtasidagi fikr almashinuvi vositasida
shakllanadi.
Turniyazov N. Some views about issues in translation of language units in speech.
This
article denotes to the issues of syntactical arrange of sentances as well as characteristics of
perculiarity of each language unit and eventfulness of language system.
Турниѐзов Н. Некоторые соображения по вопросу перехода языковых единиц в
речь.
В статье освещены вопросы синтаксического оформления предложения, а также
характерная для языковой системы событийность, из чего она состоит и характерные
особенности каждой языковой единицы, освещены вопросы двуразмерности.
