187
Abdullayev Kamoladdin Shuhrat o‘g‘li
Toshkent davlat yuridik universiteti magistranti
XORIJIY MAMLAKATLARDA FUQAROLIK SUD ISHLARINI YURITISH
TARAFLAR TENGLIGI
------------------------------------------------------
Abdullayev Kamoladdin Shuhrat ugli
Master student of Tashkent State University of Law
EQUALITY OF THE PARTIES IN CIVIL LEGAL PROCEEDINGS IN
FOREIGN COUNTRIES
------------------------------------------------------
Абдуллаев Камолaддин Шухрат угли
Магистр Ташкентского государственного юридического университета
РАВНОПРАВИE СТОРОН В ГРАЖДАНСКОМ СУДОПРОИЗВОДСТВЕ
ЗАРУБЕЖНЫХ СТРАН
------------------------------------------------------
Xorijiy mamlakatlarda fuqarolik sud ishlarini yuritish taraflar tengligi
Bugungi kunda qator sohalarda olib borilayotgan islohotlarning samarasi
fuqarolarning qonun oldida tengligi, insonparvarlik, adolatlilik, qonun ustuvorligini
taʼminlanishiga bogʻliq.
Xorijiy mamlakatlarda fuqarolik protsesslari ikki tomonlamalik tamoyiliga
asoslanadi - jarayonning asosiy ishtirokchilari sifatida ishtirok etuvchi ikki qarama-
qarshi tomon ishtirok etadi. Huquqiy himoyani so‘ragan tomon da’vogar, javobgar
bo‘lgan tomon esa javobgar deb ataladi.
Bir qator mamlakatlarda, xususan, Germaniya, Fransiya va Rossiyada ish
yuritish turiga qarab tomonlarning nomlari farqlanadi: qarorlarni ijro etishda kreditor
va qarzdor, ariza beruvchi va manfaatdor shaxs, bahsli bo‘lmagan ish yuritishda
manfaatdor shaxs, apellyatsiya yoki shikoyat bo‘yicha qayta ko‘rib chiqish bo‘yicha
da’vogar va javobgar kabi.
Qonunchilikda qoida tariqasida “taraflar” tushunchasiga ta’rif berilmaydi.
Umumiy qoidaga ko‘ra, taraflarning o‘rnini nizoli huquqiy munosabatlar
ishtirokchilari egallashi kerak, biroq uning predmeti tarkibi pirovardida faqat sud
188
qarori bilan belgilanadiganligi sababli, ayrim sub’ektlarni taraflar deb e’lon qilish
uchun ulardan biri uning huquqlari boshqa tomonidan buzilganligini da’vo qilish
yetarli bo‘ladi
.
Germaniya, Angliya, Hindiston, AQSH kabi mamlakatlarda uchinchi taraf
sifatida ishtirok etishga ruxsat oldindan ma’lum bo’lgan bahsli huquq va
majburiyatlarning yuzaga keltiruvchi emas, balki boshqa shaxsning manfaatlarini
himoya qilganda. Ushbu turdagi taraflarga asosan meros mulkini boshqaruvchi,
ishonchli shaxslar va vasiyatnomalarni bajaruvchilar kiradi. Ishning natijalaridan
bevosita manfaatdor bo‘lgan shaxslar odatda jarayonda ishtirok etmaydilar, biroq sud
zarur hollarda ularni manfaatlarini himoya qiluvchi shaxslar o‘rniga yoki ular bilan
birga taraf sifatida jalb etishga haqlidir.
Shaxsning taraf sifatida ishtirok etish imkoniyati (da’vogar, javobgar,
yordamchi, uchinchi shaxs bo‘lish qobiliyati) va huquqiy layoqati (shaxsan yoki
kelishuv bo‘yicha vakil orqali jarayonni mustaqil ravishda amalga oshirish) huquqiy
toifalari bilan belgilanadi. Xorijiy fuqarolik protsessual huquqi da’vogar yoki javobgar
tarafida bir nechta shaxslarning ishtirok etish imkoniyatini nazarda tutadi.
Xorijiy fuqarolik protsessida uchinchi shaxslar instituti (ko‘pincha taraflarga
yordamchilar deb ataladi) quyidagi xususiyatlarga ega:
1
qoidaga ko‘ra, uchinchi shaxslarning ikki turi ish natijalaridan
manfaatdorlik xususiyatiga ko‘ra ajralib turadi - nizo predmeti bo‘yicha mustaqil
da’volarni murojaat qiladigan va murojaat qilmaydigan shaxslar (Rossiya, Germaniya)
yoki jarayonga kirish - ixtiyoriy ravishda kirish va jalb qilish (Fransiya, AQSH,
Italiya);
Fransiyada jarayonga ixtiyoriy kirish asosiy (principale), mustaqil
da’volar talab qiladigan uchinchi shaxs tushunchasi bilan mos keladigan va qo‘shimcha
(accessoire) ga bo‘linadi;
AQShda sudning murojaatnomani qondirish majburiyatiga qarab,
huquqning aralashuvi va sudning ruxsati bilan (ruxsat beruvchi aralashuv) farqlanadi.
Qo‘llash uchun asoslar uchinchi shaxslarning manfaatlarini hisobga olgan holda
shakllantiriladi (ba’zi istisnolardan tashqari);
ingliz fuqarolik protsessi uchinchi shaxslarni ajratmaydi. Ular protsesda
ishtirokchi pozitsiyasini egallaydi;
Germaniyada fuqaroning sog‘lig‘iga yetkazilgan zararni qoplash
to‘g‘risidagi da’voda, sudlanuvchi-uy egasi shahar hokimiyatini uchinchi shaxs
sifatida jalb qilish huquqiga ega;
1
Гражданский процесс зарубежных стран. Курс лекций. Минск. БГУ. 2004 с. 86-89
189
ko‘pgina mamlakatlarda uchinchi tomonlarning protsessida ishtirok etishi
tomonlarning yoki uchinchi shaxslarning tashabbusi bilan amalga oshiriladi;
ingliz-AQSH tizimida uchinchi shaxslar faqat sudlanuvchining iltimosiga
binoan protsessga jalb qilinishi mumkin (va faqat uning tarafida harakat qiladi);
Fransiyada alohida ish yuritish holatlarida uchinchi shaxslarni sud
tashabbusi bilan jalb qilishga ruxsat beriladi ( qaror manfaatlariga daxldor bo‘lishi
mumkin bo‘lgan sub’ektlar sifatida)
Ingliz-AQSHda uchinchi shaxslarning protsessual pozitsiyasi va kontinental
protsess har xildir. Javobgar va uchinchi shaxs bir-biriga nisbatan da’vogar (third party
plaintiff)
1
va javobgar (third-party defendant)
2
sifatida belgilanadi.
1
Rule 14. Third-Party Practice.
https://www.law.cornell.edu/rules/frcp/rule_14
2
https://barprephero.com/legal-terms/civil-procedure/third-party-defendant/
