269
ўзбеклаштириш
шиори
остида
амалга
оширилган
бу
тадбир
республикамизнинг бошқа ҳудудларида бўлгани сингари Сурхондарё
округида ҳам ўзини оқламади. Рус миллатчилик шовинизми, маҳаллий
миллат вакилларининг европалик ходимлар томонидан таҳқирланиши,
ҳуқуқлари ва қадриятларининг поймол қилинишига ўзбеклаштириш сиёсати
ҳам барҳам бера олмади. Республикада нафақат марказий ҳудудлар, марказий
давлат аппаратлари, балки чекка округ ва қишлоқларда ҳам европалик
миллат вакилларининг кўчиб келиши, яхши жойлар, иш ўринлари ва
лавозимларни эгаллашини маҳаллийлаштириш, ўзбеклаштириш сиёсати
билан ҳам тўхтатиш ёки чеклаш имкони бўлмади.
Адабиётлар:
1. Ленин В.И. Ўрта Осиё ва Қозоғистон тўғрисида.Т, Ўзбекистон, 1984,
308-б.
2. Сталин И.В. Асарлар. Том 7, 163-б.
3. Сурхондарё давлат архиви. 18-жамғарма, 1-рўйхат, 378-йиғма жилд,
202-б.
4. Сурхондарё давлат архиви. 18-жамғарма, 1-рўйхат, 312-йиғма жилд,
117-,.
5. Сурхондарё давлат архиви. 18-жамғарма, 1-рўйхат, 271-йиғма жилд,
64-,.
6. Сурхондарё давлат архиви. 18-жамғарма, 1-рўйхат, 271-йиғма жилд,
57-58,.
ТУРК ХОҚОНЛИГИДА ХАЛҚАРО ТИЖОРАТГА ДАВЛАТ
ҲОМИЙЛИГИ ВА ШАҲАРЛАРНИНГ ТИЖОРАТ-СИМБИОТИК
ХУСУСИЯТИ
Хатамова М.
т.ф.ф.д.(PhD),
ЎзР ФА Миллий археология маркази
Чорвадорларда шаҳарларнинг юзага келишидаги омиллардан бири
уларнинг воҳа шаҳарларини қўлга киритишлари ёки олдинги даврлардан
қолган эски шаҳарлардир [1]. Ашина турклари ҳам ўз ўтмишдошлари
сингари хоқонлик қурилиши биланоқ Шарқий Туркистон ва Амударё –
Сирдарё оралиғидаги воҳа ҳукмдорликларини бўйсундиришни ўз
сиёсатларининг бош вазифаси деб билишган [2].
Шу ўринда хоқонларга воҳа шаҳарлари нима учун керак эди ёки улар
умуман, шаҳарларга зарурат сезишганми, деган савол туғилади. Албатта,
дашт ҳукмдорлари зарурат туғилганида мудофаа учун ўзларига мустаҳкам
қароргоҳ шаҳарлар қуришган. Бунга хун шаньюйси Чжи-чжининг ўзини Хан
қўшинидан ҳимоялаш учун Талас дарёси бўйига шаҳар-қўрғон қурдиргани
мисол бўлади [3]. Шунингдек, шаҳарлар турк хоқонлари учун йилнинг
муайян вақтида, кўпроқ қишда турар-жой вазифасини ўтаган бўлса [4], исён,
270
мағлубият каби нохуш ҳолатларда улар шаҳарлардан бошпана топишган [4].
Жумладан, Талас водийсидаги Қулон, Чочдаги Уштуркат ва Хотункат
шаҳарлари, Суғд, Фарғона, Тўхористондаги айрим шаҳарлар турк хоқонлари
учун ҳокимият талашувлари вақтида бошпана вазифасини ўтаган [5].
Турк хоқонлари қўлга киритган воҳа шаҳарларида қандай сиёсат
юритишгани тўғрисида совет олимларининг фикрлари деярли ўхшаш бўлган.
Хусусан, улар Ғарбий хоқонликда турклар озчиликни ташкил қилишгани,
хоқонлар шаҳарлар ҳаётига аралашишмагани, фақат тижоратдан келувчи
фойдадан ўз улушларини олиш билан чекланишгани ва умуман, маҳаллий
ижтимоий-иқтисодий ва сиёсий тизимга ўзгартиришлар киритишмагани,
турклар ўтроқ аҳоли ичига сингиб кетишмаганини илгари суришган [6].
Бироқ ўтган юзйиллик сўнггидан шаҳар цивилизацияси ва кўчманчи
даштнинг ўзаро бир-бирига таъсири масаласига, хусусан, уларнинг
биргаликдаги тинч ҳамкорлик ва савдо-хўжалик алоқаларига таянган
муносабатлари иккисининг ҳам иқтисодий базаларини ташкил этганига
эътибор қаратила бошланди [7]. Шунга қарамай, бу ишларда ҳам кўпроқ
тижорий ёки ҳарбий алоқалар, маҳсулотлар айирбошлаш ва шаҳарнинг
маданий томондан даштга таъсири борасида сўз юритилиб, даштнинг
шаҳарга маданий таъсири масаласи деярли кўриб ўтилмади [8]. Шунингдек,
хоқонларнинг айрим воҳа ҳукмдорликларида ўз ноиблари –
тудун
ларни,
бошқаларида
эса
тўғридан-тўғри
Ашина
хонадони
аъзоларини
тайинлаганликлари [9] ҳам юқоридаги хулосанинг асоссиз эканини кўрсатиб
берди.
Кўпчилик олимлар VI – VIII асрларда минтақада шаҳарларнинг тараққий
этишини халқаро савдо йўлининг жадал ривожланиши билан боғлашади [10].
Агар эътибор берилса, Турк хоқонлиги даврида Буюк ипак йўлининг
шимолий тармоғи, яъни Сирдарё – Тангри-тоғ – Олтой йўналишлари
жанубий тармоққа қараганда анча ривожлангани кўзга ташланади. Бу йўлга
Сосонийлар билан ўзаро муносабатларнинг бузилиши туфайли Истеми
хоқоннинг суғдлик Маниах бошчилигида савдо ва дипломатик элчилик
ҳайъатини Византия империясига янги йўл – Еттисув, Сирдарё, Оролбўйи,
Каспийбўйи, Шимолий Кавказ, Константинопол орқали юборилиши билан
асос солинган эди. Шундай қилиб, ушбу йўл бўйидаги эски шаҳар ва
манзилгоҳларнинг янада тараққий этишига, янги тижорат марказларининг
тезлик билан қад кўтаришига олиб келган. Бошқача айтганда, турклар ва
суғдларнинг ўзаро яқин алоқаларини кўрсатувчи Амударё – Сирдарё
оралиғидаги
шаҳарларнинг
тижорат-симбиотик
хусусияти
ушбу
шаҳарларнинг юксалишини таъминлаган ва кичик шаҳарларнинг тижорий,
сиёсий ва иқтисодий ҳаёт марказлари бўлиб трансформациялашувига олиб
келган. Бу жараёнда Бухоро, Марв, Самарқанд, Тароз ва Чоч шаҳарларининг
трансформацияси қуйидаги тарихий шароитларда катализациялашган: 1)
минтақага турк қабилаларининг силжиши ва уларнинг оммавий жойлашуви;
2) Ипак йўлининг Шимолий йўналишидаги тижоратда чорвадор қабилалар
ролининг ортиши ва ундан суғдлар ҳам, турклар ҳам бирдек
271
манфаатдорлиги; 3) Византия – Эрон рақобати контекстида Ўрта Ер денгизи
билан Шарқий Осиёни Марказий Осиё минтақаси орқали боғловчи Шимолий
савдо йўлининг фаоллашуви [10].
Чиндан-да, улкан империянинг иқтисодий қудратини таъминловчи
омиллардан бири тижоратга давлат томонидан ҳомийлик қилиниши бўлиб, у
турк хоқонларининг халқаро савдо битимларини тузишлари, янги тижорат
йўлларига асос солишлари ва уларнинг хавфсизлигини таъминлашлари
кабиларда кузатилади [11]. Буларнинг барчаси олдиндан тижоратга моҳир
суғд савдогарларининг карвон йўллари бўйлаб ўз тижорат факторияларига
асос солишлари учун қулай имконият яратган. Суғдлар турклар ҳомийлиги
остида Ипак йўлида воситачилик қилиб катта фойда олишган [12].
Суғдлар ва бошқа чет эл савдогарлари бошиданоқ кучли империялар
билан иттифоқ тузишга интилишган. Шу муносабат билан турклар савдога
катта аҳамият бериб, Хитойни бозорларни очишга мажбур қилишган ва
ундан ипак ундиришган. Кейин хусусий савдода қатнашмоқчи бўлган чет
эллик савдогарлар даштдан Хитойга борадиган элчиликларга қўшила
бошладилар. Бундан ташқари, савдогарлар ғарбда қайта сотиш учун
Хитойдан олинган ипак ва бошқа товарларни харидор ўлароқсотиб олишган
уринишган. Кўчманчилар Эрон ерларини Хитой билан боғлайдиган
ҳудуднинг катта қисмини назорат қилган. Шунинг учун карвон савдоси
хавфсизлигини таъминлаш учун дашт қабилалари билан дўстона
муносабатларни сақлаш керакэди. Ниҳоят, суғдлар дашт қабилаларини
душман деб эмас, иттифоқчи деб билишган ва уларга муроса санъатини
усталик билан эгаллаган амалдорлар ўлароқ хизмат қилишган. Иккала гуруҳ
ҳам савдо-сотиқни ҳаётнинг муҳим манбаи деб ҳисоблашди [13].
Туркларнинг карвон савдосидаги роли жуда хилма-хил эди: воситачилик
савдоси, товарларни ташиш, улов ҳайвонларини сотиш ёки ижарага бериш,
карвонларни кузатиб бориш ва ҳимоя қилиш, улардан ҳақ эвазига тўсиқсиз
ўтиш ва бошқалар. Бундай ҳолда, дашт кўчманчиларининг афзаллиги
нафақат
уларнинг
географик
ўрнашуви,
ҳаракатчанлиги,
улов
ҳайвонларининг борлиги, балки саёҳат, кўчиш, одатдаги яшаб турган
теграларидан бошқа ташқаридаги ерларда ҳам ҳаракатланишга бўлган
психологик муносабати эди. Қадимги ва ўрта асрларнинг барча буюк
қуруқлик савдо йўллари кўчманчиларнинг ўзлари ёки уларнинг қатнашувида
асос солингани ҳам шунчаки эмас [14]. Шу билан бирга, Т. Аллсеннинг
ёзишича, биз кўчманчи давлатлар узоқ чақиримларга чўзилувчи товар
алмашинуви ёки тижоратга карвон хавфсизлиги ва от-улов билан таъминлаш
орқалистимул берган деб биламиз, бироқаслида, кўчманчилар орасида
давлатнинг шаклланиши жараёнида қимматбаҳо металлар, қимматбаҳо
тошлар ва айниқса, нозик матоларга бўлган талабнинг ортишини савдо
орқали стимуллаштирган.
Аслида Евросиёдаги жангу- жадалларнинг бош сабабларидан бири – бу
Ипак йўлини назоратда ушлаб туриш эди [15]. Халқаро тижоратда муҳим
воситачи бўлган турклар ва Турк хоқонлиги Евросиёни бошдан-оёқ
272
туташтирган кўприк вазифасини бажарган ҳамда Ипак йўли тармоқларини
бирлаштириш ва назоратда тутиш хоқонлик иқтисодиётида катта аҳамиятга
эга бўлган [16]. Айниқса, Суғд ва Каспийбўйида жойлашган тижорат
шаҳарлари ва портлар хоқонлик иқтисодиётида муҳим ўрин тутган [17].
Ғарбий Турк хоқонлигининг вассал ҳудудлари – Шарқий Туркистон,
Амударё – Сирдарё оралиғи, Хуросон ва Шимолий Ҳиндистон каби кўпроқ
олдиндан ўтроқ маданият ўчоқлари бўлиб келган ерларда яшовчи, этник,
диний ва касбий мансубликларига кўра уюшган аҳолининг ижтимоий-
иқтисодий турмушида ҳунармандчилик ва савдо-сотиқ биринчи ўринда
турган. Шу билан бирга, ушбу ҳудудларда яйловлар ҳам бўлиб, уларда аҳоли
кўчманчи ва ярим кўчманчилик билан турмуш кечирган. Ғарбий Турк
хоқонлигининг иқтисоди ушбу ҳудудлар аҳолисидан йиғиладиган ўлпон ва
солиқлар, ҳарбий сафарлар ва савдо-сотиқдан тушадиган даромадлардан
бўлиб, айниқса, хоқонлик катта қисми ўз ҳудудидан ўтган Ипак йўли
тармоқлари бўйлаб жойлашган савдо-сотиқ масканларидан келадиган
даромадлардан ва халқаро ипак савдосидан катта фойда олган [18].
Ғарбий Турк хоқонлиги шаҳарлари тараққиётида дашт чорвадорлари
ҳам сезиларли рол ўйнаган. Бунда кўчманчи аҳолининг сингиб бориши билан
шаҳарларнинг йириклашгани, ҳатто, улардан айримларининг тепасида турк
ҳукмдорлари тургани – булар барчаси шаҳарлардаги эстетик устунликларда
акс этмай қолмаган. Изланувчилар айнан шу даврда Жанубий Қозоғистон,
Еттисув каби кўчманчи ҳудудларда урбанизация жараёнларининг
фаоллашганини эътироф этадилар.
Халқаро тижорат ва ички бозорни янада жонлантириш учун турк
хоқонлари ўз танга-пулларини бостиришган. Давлатларнинг танга-пул
зарбхонаси қайси шаҳарда жойлашган бўлса, ўша шаҳар ва унинг атрофидаги
ҳудудлар жадаллик билан тараққий этиб борган. Хусусан, Чоч воҳаси турк
хоқонларининг танга зарб қилдирадиган марказларидан бири бўлганини
сўнгги пайтларда Тошкент воҳасидан топилган кўпчилик тангаларнинг шу
даврга оидлиги тасдиқлайди [19]. Афсуски, ҳозирча хоқонликнинг
зарбхонаси айнан қайси шаҳар ёки шаҳарларда жойлашгани аниқ бўлмаса-да,
топилган нумизматик материалларнинг кўпчилиги Тошкент воҳаси ва унинг
теварагидан, қолаверса, Фарғонадан чиқаётгани учун бундай марказ Чоч ва
Фарғонада бўлган, дейишга асос бўлади.
Турк хоқонлари, вассал ҳукмдорликлар бошқарувига тайинланган
шаҳзода (
тегин
)лар ва ноиб (
тудун
,
тутуқ
)лар ўзларига воҳаларда
маъмурий-сиёсий марказ ўлароқ танлаган жойларда янги шаҳарлар қад
кўтаргани ёки олдин кичик манзилгоҳ бўлган шаҳарчалар кенгайиб янада
ривожлангани кузатилади.Хусусан, Еттисувда шаҳарларнинг шаклланишида
дашт империялари ҳукмдорларининг қароргоҳлари айнан шу ерда
жойлашгани ҳам муҳим рол ўйнаган [20]. Чунки вассаллардан тушадиган
ўлпон, бошқача қилиб айтганда, “бойлик”нинг хоқонлик бошқарув
марказлари – Еттисув ва Чочда тўпланиши ҳам бу ерларда шаҳарларнинг
юзага келишига ва гуллаб-яшнашига олиб келган [21].
273
Турк хоқонлари воҳаларда ўзлари ёки ноиблари учун қароргоҳ танлар
экан, мавжуд инфраструктурага – иқтисодий тизимга ҳалал бермаслик учун
имкони борича уни аҳоли зич бўлган шаҳарларда қурмасликка ҳаракат
қилган. Чунки хоқонликнинг юзлаб‚ баъзан ўн минглаб аскар ва
амалдорлардан иборат вакилларининг шаҳар ўртасига кириб жойлашиши
узоқ йиллар давомида шаклланган иқтисодий тизимга зарар етказиши
мумкин эди. Жумладан‚ хоқонлик томонидан Чоч воҳасида барпо этилган
Жабғукат
воҳанинг пойтахти Чоч (Қанқа) шаҳридан бирмунча узоқда эди.
Ёки Фарғонада хоқонлик вакилларининг қароргоҳи ўлароқ Ахсикет эмас‚
ундан анча узоқдаги
Косон
шаҳрининг танланиши, Тўхористонда хоқонлик
вакиллари ўзларига Балх‚ Термиз каби йирик иқтисодий марказларни эмас‚
балки
Қундуз
шаҳрини қароргоҳ қилиб танланганликларида ҳам кўринади.
Шу ўринда А.Ж. Тойнбининг агар империя четдан келган бегона халқлар
томонидан қурилган бўлса, унда олдин пойтахт мамлакатнинг чекка
ҳудудларида бўлиб, вақт ўтиши билан, у марказ томон кўчирилиши
мумкинлиги тўғрисидаги хулосаси ўринли [22].
Бир сўз билан айтганда, Еттисув ва Чочда турк хоқонларининг марказ
қароргоҳлари ўрнашгани у ердаги шаҳарларнинг гуллаб-яшнашига туртки
берган. Ваҳоланки, Кушонлар ва ундан кейинги хоқонликкача бўлган
давлатларда Амударё ва унга туташ ерлардан ўтувчи тижорат йўлининг
жанубий тармоғи анча тараққий этган эдики, бунга уларнинг сиёсий
марказлари Жанубий йўналиш бўйлаб ерлашгани ҳам туртки бўлган. Ғарбий
Турк хоқонлигининг марказлари эса аксинча, шимолий тармоқда ташкил
топган эди. Демак, давлатларнинг сиёсий марказлари халқаро савдо ва
иқтисодиётга таъсир этибгина қолмай, урбанизация жараёнларида ҳам
сезиларли рол ўйнаган.
Адабиётлар:
1. Плетнева С.А. Кочевники средневековья.
Поиски исторических
закономерностей.
– Москва: Наука, 1982. – С. 78, 121, 145;Легран Дж.
Кочевые формы городов в степных кочевых империях // Урбанизация и
номадизм в Центральной Евразии: истории и проблемы. Материалы
международной конференции. – Алматы, 2005. – С. 331-336.
2. Толстов С.П. Древний Хорезм. Опыт историко-археологического
исследования. – Москва: МГУ, 1948. – С. 265.
3. Бичурин Н.Я. (Иакинф). Собрание сведений о народах, обитавших в
Средней Азии в древние времена. В 3-х томах. –Москва – Ленинград: Изд.
АН СССР. – Том I. – 1950. – С. 91; Бичурин Н.Я. (Иакинф). Собрание
сведений о народах, обитавших в Средней Азии в древние времена. В 3-х
томах. –Москва – Ленинград: Изд. АН СССР. – Том II. – 1950. – С. 184;
Материалы по истории сюнну (по китайским источникам). / Пред., пер. и
примеч.
В.С. Таскина
.Вып. 1. –Москва: Наука,1968.– С. 37; Материалы по
истории сюнну (по китайским источникам). / Пред., пер. и примеч.
В.С.
Таскина
. Вып. 2. –Москва: Наука, 1973.–С. 126.
274
4. Бичурин Н.Я. Собрание сведений о народах… Т.1. – С. 290;
Малявкин А.Г. Танские хроники о государствах Центральной Азии. Тексты и
исследование. – Новосибирск: Наука, 1989. – C. 238.
5. Бичурин Н.Я. Собрание сведений о народах... Т. 1. – С. 284-285, 288,
292; Chavannes E. Documents sur les Tou-Kiue (Turks) occidentaux// Сборник
трудов Орхонской экспедиции. – Вып. 6. – Санкт-Петербург, 1903. – Р. 58;
Taşagıl A. Gök-TürklerII. – Ankara, 1999. – S. 64.
6. Гумилев Л.Н. Древние тюрки. – М., 1993. – С. 44-45, 148, 149,
153;Восточный Туркестан в древности и раннем средневековье.Этнос, язык,
религии. Т. II.– М., 1992. – С. 132; Кляшторный С.Г. История Центральной
Азии и памятники рунического письма. – СПб., 2003. – С. 435.
Толстов С.П. Древний Хорезм... – С. 275;Байпаков К.М. Взаимодействие
земледельческих и кочевых культур в рамках степной цивилизации
Казахстана // Цивилизация Центральной Евразии: земледельцы и скотоводы.
–Самарканд, 2002.– С. 9; Мукминова Р.Г. Взаимодействие оседлой и кочевой
цивилизации как один из факторов исторического развития народы
Центральной Азии // Цивилизация Центральной Евразии: земледельцы и
скотоводы. – Самарканд, 2002. – С. 51-52;Гюль Э. Городская цивилизация и
кочевая степь: еще раз о характере взаимодействий// Ўзбекистон урбанистик
маданияти. Халқаро илмий конференция материаллари.–Т., 2003. –С.116-117.
7. Гюль Э. Городская цивилизация и кочевая степь... – С. 116-117.
8. Бобоёров Ғ.Б. Ғарбий Турк хоқонлигининг давлат тузуми... – Б. 257-
301.
9. Буряков Ю.Ф. Торговые пути и их роль в урбанизации бассейна
Яксарта // На Среднеазиатских трассах Великого шелкового пути. – Т., 1990.
– С. 82-100; Байпаков К.М., Шарденова З.М., Перегудова С.Я.
Раннесредневековая архитектура Семиречья и Южного Казахстана на
Великом шелковом пути. – Алматы, 2001. – С. 30.
10. Tosheva D. Central Asian Architecture: Turko-Sogdian symbiosis
manifested in the post Islamic Architecture. (Ten-thirteenth centuries.)A Thesis
Submitted inPartial Fulfillment of theRequirements for the Degree of Master of
Science in Architecture. – Milwaukee, 2017. – Р. 26.
11. Суяб. Ак-Бешим. – СПб., 2002. – С. 170; Камалов А.К. Тюрки и
иранцы в Танской империи...– С. 102.
12. Мокрынин В.П. К вопросу о тюрко-согдийской интеграции в VI–
VIII вв. // Из истории дореволюционного Киргизистана. – Фрунзе, 1985. – С.
152-164;
13. Барфилд Т.Дж. Опасная граница: кочевые империи и Китай (221 г.
до н. э. – 1757 г. н.э.) / Пер. Д.В. Рухлядева, В.Б. Кузнецова; науч. ред. п пред.
Д.В. Рухлядева. – СПб., 2009. – С. 130.
14. Хазанов А.М. Кочевники и внешний мир.Изд. 3-е, доп. – Алматы:
Дайк-Пресс, 2002.–С. 338.
15. Кляшторный С.Г. Древнетюркская письменность и культура
народов Центральной Азии (по материалам полевых исследований в
275
Монголии, 1968–1969 гг.) // Тюркологический сборник. 1972. Памяти П.М.
Мелиоранского. – М., 1973.– С. 256.
16. Golden P.B. Türk Halkları tarihine Giriş / Çev.O.Karatay.–
Ankara,2002–S.125.
17. Пигулевская Н.В. Сирийские источники по истории народов СССР.
– М.–Л., 1941. – C. 71, 73.
18. Проблемы этногенеза и этнической истории народов Средней Азии
и Казахстана. Сборник статей. – М., 1990. – С. 61.
19. Бабаяров Г.Б. Древнетюркские монеты Чачского оазиса VI – VIII вв.
– Т., 2007; Ўша муаллиф. Köktürk kağanlığı sikkeleri katalogu. – Ankara, 2007;
Исхаков М., Камолиддин Ш., Бабаяров Г. Заметки по истории нумизматики
раннесредневекового Чача (III–VIII вв.). Серия «Рабочие документы
ИФЕАК». Вып. 26. – Т., 2007.
20.
Байпаков
К.М.,
Шарденова
З.М.,
Перегудова
С.Я.
Раннесредневековая архитектура... – С. 26.
21. Бобоёров Ғ.Б. Чоч тарихидан лавҳалар... – Б. 143.
22. Тойнби А.Дж. Постижение истории / Пер. с англ. Е.Д. Жаркова. –
М., 2006. – С. 521-522
ХIVA XONLIGINING BOSHQARUVI VA MA’MURIY TIZIMI
XIX ASRDA
Polvonov J.A.
оʻqituvchi
O‘zR Milliy Gvardiyasi Toshkent
“Temurbeklar maktabi” harbiy litseyi
Xiva xonligi xon tomonidan saroy amaldorlari yordamida boshqariladigan,
yakka hokimchilikka asoslangan davlat bo‘lib, uning tizimi Buxoro va Qo‘qon
xonliklaridan deyarli farq qilmagan. Xonlikdagi eng oliy unvon xon bo‘lib, u
ma’muriy-siyosiy, harbiy va diniy vakolatlarga ega. XIX asr boshlaridan Xiva xoni
huzurida doimiy faoliyat ko‘rsatuvchi Kengash (Devon) mavjud bo‘lgan. Eng
yuqori mansab va unvondagi amaldorlar a’zo bo‘lgan bu kengashning vakolati
cheklangan.
Xiva xonligi ma’muriy jihatdan XVI – XVIII asrlarda viloyatlarga, XIX asr
oxirlarida 27 ta ma’muriy birlikka: undan bittasi – Xiva va uning atrofi bevosita
xon va bosh vazirga bo‘ysungan [1], hokimlar tomonidan boshqarilgan 20 ta
(Anbarmanaq, G‘oziobod, Gurlan, Ilonchi, Qipchoq, Qilichniyozboy, Qo‘shko‘pir,
Qo‘ng‘irot, Ko‘hna Urganch, Qiyot, Mang‘it, Pitnak, Darg‘on ota, Sadvar, Porsu,
Toshhovuz, Yangi Urganch, Hazorasp, Xonqa, Xo‘jayli, Shumanay(Yangiqal’a ),
Shoxobod hokimlikka va ikkita (Beshariq yoki Bog‘ot, Qiyot - Qo‘ng‘irot) noiblik
hamda to‘rtta turkmanlarga tegishli hududga bo‘lingan [2].
Xonlik janubdan Eron, sharqda Buxoro amirligi, g‘arbda Kaspiy dengizi,
shimolda qozoq juzlari bilan chegaradosh edi. Tarixiy adabiyotlarda bu ma’muriy
birliklar beklik deb atalgani bilan Xorazmda, asosan, hokimlik deb yuritilgan.
