296
ИЛК ЎРТА АСРЛАР ДАВРИГА ОИД СУҒДИЙ ТИЛЛИ МАНБАЛАРДА
ФАРҒОНА ТАРИХИНИНГ ЁРИТИЛИШИ
Халмуминов У.Р.
т.ф.ф.д. (PhD), доц.,
Тошкент Кимё халқаро университети
Суғдий тилли манбалар айнан Суғд воҳаси ва унга туташ ҳудудларда,
суғдийлар устувор бўлган муҳитда яратилган. Улар орасида энг муҳими VIII
асрнинг илк чорагига тегишли, бугунги кун илмий адабиётида “Муғ тоғи
суғдий ҳужжатлари” деб юритиладиган ҳужжатлар туркумидан иборат [1]
Суғдий тилли ҳужжатларнинг деярли барчаси 1960-йилларда совет
шарқшунослари томонидан рус тилига, кейинчалик улардан бир қисми
инглиз ва француз тилларига ўгирилиб чоп этилди. Ҳужжатларни русчага
ўгириш мобайнида В.А. Лившиц, О.И. Смирнова, М.Н. Боголюбов каби
тилшунос ва тарихчи олимлар уларда учрайдиган кўплаб тарихий
атамаларга, киши исмлари ва унвонларга кенг изоҳлар берган бўлиб, улар
орасида Фарғона тарихига тегишли қисмлари ҳам бор.
Кейинги йилларда суғдий ҳужжатлардан бир қисмини, шу жумладан,
Фарғона тўғрисида сўз борувчи ҳужжатларни француз ва инглиз тилларига
ўгириб, уларга бирмунча кенг изоҳлар ёзган француз олимлари Ф. Гренэ ва
Э.де ла Весьерларнинг изланишлари диққатни ўзига тортади [2]. Шунингдек,
суғдий жой номлари ва киши исмлари (ономастика) бўйича чуқур
изланишлар олиб борган россиялик тадқиқотчи П.Б. Лурье суғдий
ҳужжатлардаги киши исми ва унвонларга тўхталар экан Фарғона билан
боғлиқ атамаларни ҳам келтириб ўтган [3]. Бундан ташқари, суғдий
ҳужжатларни тарихий ва тилшунослик нуқтаи назаридан тадқиқ этган
хорижлик олимлардан яна бири япониялик Ё. Ютаканинг изланишлари ҳам
диққатни ўзига тортади [4].
Суғдий ҳужжатлар бўйича ўзбек суғдшунослари ҳам бирмунча илмий
ишлар олиб боришган. М. Исҳоқов етакчилигидаги ўзбек суғдшунослик
мактаби вакиллари бу борада анчагина тадқиқотлар нашр қилган бўлиб,
уларда Фарғона билан боғлиқ жиҳатларга ҳам тўхталиб ўтилган. Фарғона
тарихи учун бирламчи маълумот берувчи А-14 ҳужжати М. Исҳоқов
томонидан илк бор ўзбек тилига ўгирилган бўлса [5], яна бир ҳужжат В-17
эса М. Исҳоқов, Ғ. Бобоёров ва А. Кубатинлар томонидан илмий изоҳлари
билан ўзбек тилида чоп этилган [6]. Шунингдек, ушбу тадқиқотчилар А-14
ҳужжатининг изоҳлар билан тўлдирилган қайта нашрини ҳам амалга
оширишган. Бундан ташқари, суғдшунос А. Отахўжаев ўзининг қатор
ишларида суғдий ҳужжатларга тўхталиб ўтар экан Фарғона билан боғлиқ
томонларига ҳам эътибор қаратган [7].
Бу ҳужжатлар асосан, Панч ва унинг теварагидаги ҳукмдорликларга
тегишлидир. Жумладан, А-14, В-17 деб юритиладиган “Муғ тоғи
ҳужжатларида”ги Фарғона ва Ғарбий турк хоқонлигига тегишли
маълумотларучрайди. Улардан биринчисида
βrγ’nk MLK’
“Фарғона подшоси”,
297
βrγ’nk twttk
“Фарғона тутуғи” тўғрисида сўз борса, қолган иккитасида “хун
(турк) хоқони” ва унинг ёнидаги “фарғоналик қўмондон” ҳақида эслатиб
ўтилади. Ушбу сатрларни таҳлил қилган тадқиқотчилар ҳужжатлардаги
βrγ’nk
MLK’
“Фарғона
ҳукмдори”ни
водийнинг
“ихшид”
унвонли
бошқарувчилари билан
βrγ’nk twttk
“Фарғона тутуғи”ни эса Хитой ёки
Шарқий Турк хоқонлиги томонидан водийда ноиб сифатида тайинлаган
амалдор билан тенглаштирадилар. Фақат Ғ. Бобоёров суғдий А-14 рақамли
ҳужжат мазмунидан келиб чиқиб, бир вақтлар айрим тадқиқотчилар, шу
жумладан, В.А. Лившиц томонидан “тутуқ” Хитой империясининг ноиби
бўлиши мумкин мазмунидаги фикрнинг нотўғри эканини олға суради. Унга
кўра, ҳужжатда “хоқонга ва Фарғона ҳукмдорига аталган мактубнинг
Фарғона тутуғига топширилгани” ҳақида гап бориши, бу эса “тутуқ” Турк
хоқонлигининг, Фарғона водийсидаги ноиби бўлганини тасдиқлайди [8].
Турк хоқонлигининг ҳар иккала қаноти – Шарқий хоқонлик ва Ғарбий
хоқонлик унвонлар тизимида
тутуқ
унвони учраб‚ кўпчилик тадқиқотчилар
уни “бирор вилоятнинг ҳарбиймаъмурий ҳокими маъносидаги хитойча
дуду
сўзидан ўзлашган”деб ҳисоблайдилар. Уларга кўра, Ғарбий турк хоқонлигида
ҳам ушбу унвон эгалари худди шундай вазифани бажаришган [9]. Шу билан
бирга‚ ушбу унвонни қадимги туркча
тут
“тутмоқ” феълидан шаклланган‚
деб қаровчи тадқиқотчилар ҳам талай [10]. Бироқ
тутуқ
унвони хитойчадан
ўзлашгани ҳақиқатга яқин кўринади [11]. Чунки ушбу унвон хоқонликдан
анча олдин, милодий IV асрда Хитой бошқарувида анча фаол равишда
учрайди. Ғарбий турк хоқонлиги тарихига алоқадор манбаларда мазкур
унвон эгасининг айнан қайси вазифани бажарганига доир батафсил маълумот
учрамайди.
Шунга қарамай‚
тутуқ
унвонининг Хитой сулолалари бошқарувидаги
вазифасидан келиб чиқиб‚ шунингдек‚ баъзи маълумотларга асосланиб‚ уни
хоқонларнинг жойлардаги вакили (эҳтимол, ҳарбий) – ноиби бўлган‚ деб
тахмин қилиш мумкин. Жумладан‚ битиктошларда хоқонликка қарши олиб
борилган жангларга йўлбошчилик қилган “
Табғач (Хитой) ўнгтутуқ
”‚ “
Аз
(қабиласи) тутуғи
” ҳақида гап бориши [12]‚ А–14 рақамли Муғ тоғи суғдий
ҳужжатида “
хоқонга ва Фарғона ҳукмдорига аталган хат топширилган
Фарғона тутуғи
”‚ Ўтрор тангаларида “
Алп хоқон тутуқ
” ёки “Алп-хоқон
тутуғи” жумлалари учраши ушбу унвон эгаларининг ҳарбий ишлар билан
машғул бўлганидан дарак беради.Умуман олганда, суғдий тилдаги
манбаларнинг Фарғона ва Ғарбий турк хоқонлиги тарихини ёритишдаги
аҳамияти шуки‚ Суғд ва Фарғона алоқалари доирасида шаклланган
ҳужжатларда томонларнинг ўзаро муносабатлари доирасида акс эттирилган.
Шу сабабли‚ уларни ўзига хос далиллар сифатида баҳолаш мумкин.
Турк хоқонлиги тарихини ёритувчи хитой йилномалари ва
битиктошларда
тутуқ
(ҳарбий волий) унвони
субоши
‚
апатархон
(бош
лашкарбоши)‚
сангун
(қўмондон‚ генерал)‚
чабиш
(ҳарбий амалдор),
бингбоши
(мингбоши),
юзбоши, ўнбоши
ва ҳоказо каби ҳарбийларнинг
унвони ёки лавозим номи сифатида келади [13]. Ғарбий турк хоқонлиги
298
таркибидаги вассал ҳукмдорликлар орасида Фарғона ва Ўтрордагина ушбу
унвоннинг учраши эса ўша даврда ҳар иккала ҳукмдорликнинг хоқонлик
сиёсий ҳаётида алоҳида ўрни бўлганини кўрсатади.
Адабиётлар:
1. Согдийские документы с горы Муг. Чтение, Перевод. Комментарий.
Вып. II. Юридические документы и письма / Чтение, перевод и комментарии
В. А. Лившица. Москва.:Издво восточной литры, 1962; Согдийские
документы с горы Муг. Чтение. Перевод. Комментарий. Вып. III.
Хозяйственныe документы. Чтение, перевод и комментарии М. Н.
Боголюбова и О. И. Смирновой. – Москва., 1963.
2. Grenet F. Les «Huns» dans les documents Sogdiens du montMugh (aves
un Appendice par N. Sims-Williams // StIr, 7. ЙtudesIrano-Aryennesoffertes б
Gilbert Lazard. – Paris, 1989. – P. 165–184; GrenetF., de la VaissiereE. The last
days of Panjikent // Silk Road Art and Archaeology, 8. – Kamakura 2002. – P.
155–196.
3. Лурье П. Б. Историко-лингвистический анализ согдийской
топонимии: Дис. … канд. фил. наук. – Санкт-Петербург: Санкт-
Петербургский филиал ИВ РАН, 2004. – 305 с.; Lurje P. Personal names in
Sogdian texts in Iranisches Personennamenbuch 2. Mitteliranische Personennamen
8. – Wien: Verlag der Цsterreichischen Akademie der Wissenschaften, 2010.
4. Yoshida Y. On the Origin of the Sogdian Surname Zhaowu and Related
Problems // JA. – Paris, 2003. – No. 1–2 (291). – P. 35–67.
5. Исҳоқов М. Унутилган подшоликдан хатлар (Бир туркум суғд
ҳужжатларининг ўзбек тилига таржимаси ва изоҳлари). – Тошкент.: Фан,
1992. – Б. 5-6.
6. Исҳоқов М., Бобоёров Ғ., Кубатин А. Суғдий тилидаги манбалар /
Ўзбекистон тарихи. Хрестоматия, 2/1. – Tошкент.: Фан, 2014. – Б. 64-71, 83-
84; Бобоёров Ғ., Ғойибов Б., Кубатин А. Ўрта Осиё битиклари – I. Суғдий
ёзма ёдгорликлар. – Тошкент: Tafakkur avlodi, 2020. – Б. 24-58.
7. Отахўжаев А. Илк ўрта асрларда Марказий Осиё цивилизациясида
турк-суғд муносабатлари. – Тошкент.: ART-FLEX, 2010. – Б. 13.
8. Babayar G. Fergane bölgesinde bulunan Türk-Runik yazılı Köktürk
sikkeleri üzerine // Dünden Bugüne İpek Yolu: Beklentiler ve Gerçekler. İstanbul,
2008. – S. 135-146.
9. Ecsedy H. Old Тurkic titles of Chinese origin // Acta Orient. Hung. T.
XVIII. – 1965. – Р. 84; Gabain А. von. Eski Türkçenin Grameri. Türkçe çev. M.
Akalın. – Ankara: TTK, 1988. – S. 302.
10. Бернштам А.Н Социально-экономический строй... – С. 114;
Абдураҳмонов Ғ.‚ Рустамов А. Қадимги туркий тил... – Б. 119.
11. Ecsedy H. Old Тurkic titles ... – Р. 84; Джуманалиев Т. Д. Очерки
политической истории кочевников Притяньшаня с древности до конца XVII
века. – Бишкек, 2007. – С. 197.
299
12. Абдураҳмонов Ғ., Рустамов А. Қадимги туркий тил. – Тошкент.:
Ўқитувчи, 1982. – Б. 108–109.
13. Дадабаев Х. Военная лексика в староузбекском языке / Дадабаев Х.,
Насыров И., Хусанов Н. Проблемы лексики староузбекского языка. –
Ташкент.: Фан, 1990. – С. 8–11.
BUXORO AMIRLIGIDA KO‘TARILGAN XITOY-QIPCHOQ
QO‘ZG‘OLONIDA TASHQI KUCHLARNING TUTGAN O‘RNI
Rahmonov A.
O‘zbekiston Milliy universiteti talabasi
XVIII asrning ikkinchi yarmiga kelib Buxoro o‘lkasida mang‘itlar sulolasi
hokimiyatga keldi va mang‘itlar sulolasining ikkinchi hamda uchinchi vakillari
bo‘lgan Amir Doniyolbiy otaliq (1758–1785), shuningdek, Amir Shohmurod
(1785–1800) davrida mamlakatda mang‘itlar sulolasining hokimiyati bir muncha
mustahkamlandi. Mang‘itlar sulolasi markaziy hokimiyatining kuchayishi hamda
mamlakatda nisbatan barqarorlik o‘rnatilgan davr Amir Shohmurod davriga to‘g‘ri
kelib, amirning davlat boshqaruvida amalga oshirgan islohotlari, shuningdek, halq
oldidagi obro‘si mang‘itlar sulolasining xalq tomonidan keng qo‘llab-
quvvatlanishiga olib keldi. Amir Shohmurodning tashqi va ichki siyosatida amalga
oshirgan keng ko‘lamli faol harakatlari natijasida Buxoro amirligi ham bir muncha
mustahkamlandi. Ayirmachilik harakatlari bostirilib, mamlakatda barqaror
rivojlanish uchun imkoniyat yaratildi. Amir Haydar hukmronligining dastlabki
yillari esa ana shu osoyishta davrlarga to‘g‘ri keldi. Amir Haydar ibn Amir
Shohmurod Buxoro amirligining to‘rtinchi hukmdori bo‘lib, u ona tomondan ham
sayyidlarga, ham Chingiziylarga borib taqalar edi, yanada aniqroq qilib aytganda,
Amir Haydar ashtarxoniylar sulolasining vakili Abulfayzxonning qizi Shamsiya
bonuning Amir Shohmurod nikohidan tug‘ilgan o‘g‘li edi. Shu jihatdan, Amir
Haydar o‘ziga xon rutbasini olishi ham mumkin edi. 1800-yili 2-dekabr kuni Amir
Haydar Buxoro taxtini rasman egalladi.
Amir Haydar shaxsiyati haqida manbalarda turli ma’lumotlarni topishimiz
mumkin, jumladan Ahmad Donish o‘zining “Risola tarixiy” yoxud “Ta’rixi
saltanati xonadoni mang‘itiya” asarida quyidagi ma’lumotlarni beradi: “Bu podsho
yoshlik davridayoq din ilmini chuqur o‘rganish, Qur’onni yod olish, kun ora ro‘za
tutishga ahd qilgan [1. – B. 31] bo‘lib, bu uch majburiyatni o‘z ahdiga muvofiq
ado etar edi”. Biz Ahmad Donishning yuqoridagi bu ta’rifi Amir Haydarga tom
ma’noda mos kelganligi bois Amir Haydar shaxsiyati haqida bildirilgan boshqa
manbalarda kelgan fikrlarga to‘xtalib o‘tirmaslikni lozim topdik. Amir Haydar
ham yuqorida nomlari zikr qilingan hukmdorlar singari mamlakatni birlashtirish,
hokimiyatni markazlashtirish uchun harakatlar olib bordi. Uning tashqi siyosati
dastlab samarali bo‘lgan edi. Jumladan, Hisori shodmon o‘lkasiga Amir
Haydarning amalga oshirgan yurishi natijasida bu yerdagi ayirmachi hokim
Olloberdiyor o‘ldirildi va bu viloyat qaytadan mamlakat tarkibiga qo‘shib olindi
[2. – B. 65]. Shuningdek, O‘ratepaga amalga oshirilgan dastlabki yurish ham
