518
5. Жаров В.К. Об инструментальном счёте в арифметическом трактате
Ал -Хорезми. // Великий учёный средневековья Аль-Хорезми. – М.: 1983. –
С. 154.
6. Абдураҳмонов А. Муҳаммад Ибн Мусо Хоразмий – буюк математик.
7. http: // wikipedia.org. – “Алгоритм”// Википедия электрон
энциклопедияси.
8. Энциклопедический словарь. / Ф.А.Брокгауза и И.А.Ефрона. -Спб.,
1890.
9. Большая энциклопедия. – Спб., 1904. т.1. стр. 303.
10. “Ўзбек совет энциклопедияси”. – Т.: 1971. – Б. 232.
11. Ахборот-коммуникация технологиялари изоҳли луғати. – Т.: 2004. –
Б. 14.
ЎЗБЕКИСТОН МИЛЛИЙ АРХИВ ҲУЖЖАТЛАРИ СОВЕТ
ҲОКИМИЯТИНИНГ КОЛЛЕКТИВЛАШТИРИШ СИЁСАТИ
ТАРИХИГА ОИД МАНБА СИФАТИДА
Чориев Ш.Ш.
т.ф.ф.д. (PhD), доц,
Ўзбекистон Миллий университети
Ўзбекистонда қишлоқ хўжалиги соҳасини коллективлаштириш
сиёсати тарихини ўрганиш совет ҳокимиятининг республикада олиб борган
ижтимоий-иқтисодий сиёсатининг мазмун моҳиятини очиб беришда муҳим
аҳамият касб этади. Айнан 1924-1941 йилларда совет ҳокимиятининг
колхозлаштириш сиёсати ўзининг муҳим босқичиин босиб ўтди.
Қишлоқ
хўжалиги
соҳасини
коллективлаштириш
сиёсати
В.И.Лениннинг
ижтимоий
(социалистик)
хўжаликларни
кооперативлаштириш режаларида ҳам ўз аксини топган бўлиб, бу ислоҳотлар
аслида шахсий мулкларни тугатиш ва жамоалашган ишлаб чиқариш
тизимини йўлга қуйиб феодал муносабатларни тугатиш каби марксизм
ғояларига асосланган эди [1].
Дастлабки хўжаликларни коллективлаштириш ишлари 1917-1918
йилларда бошланган бўлиб, бу жараёнлар совет ҳокимиятининг йирик
ерларни эгаларидан барча мол-мулк ва чорвалари билан мусодара қилиш
сиёсатида акс этган эди. 1919 йилгача қишлоқ хўжаликларини
коллективлаштириш истеъмолчи ва ишлаб чиқарувчилар бирлашмаси
(коммуна) кўринишида шаклланиб, деҳқонлар учун артель ва деҳқончилик
ширкатлари ташкил этилди. Масалан, 1918 йилда РСФСРда 1579 та, 1920
йилда 11644 та артеллар, бирлашмалар, деҳқончилик ширкатлари ташкил
этилди.
В.И.Ленин таълимоти асосида коммунистик партия деҳқонларни аста
секин кооперациянинг энг оддий шакли матлубот жамиятидан турли
ширкатлар орқали коллектив хўжалик – колхозларга олиб келди [2].
519
Архивда сақланган ҳисоботларда маълумот берилишича, Туркистонда
олиб борилган ер ислоҳотларидан сўнг 1922 йилда дастлабки
жамоалаштирилган хўжаликлар ташкил этилган бўлиб, уларнинг сони 200
тагача бўлган [3]. Айнан, Туркистон АССРда қишлоқ хўжалигини
коллективлаштириш сиёсати олиб борилганлигини кўплаб архив ҳужжатлари
ҳам тасдиқлайди[4].
Аммо шуни алоҳида таъкидлаб ўтиш лозимки, совет ҳокимиятининг
Янги Иқтисодий Сиёсати (кейинги ўринларда ЯИС деб берилади) даврида
эркин товар айирбошлаш ва якка хўжаликдаги деҳқончиликка ҳамда
кооперацияларнинг содда кўринишига урғу берилди. ЯИС ислоҳотларининг
дастлабки
йилларида
жамоалаштирилган
хўжаликларни
ўз-ўзини
молиялаштириш, яъни хўжалик ҳисобига ўтказилиши [5], шунингдек,
жамоалаштирилган хўжаликларнинг қўшиб юборилиши, уларнинг ташкилий
ва агро-ишлаб чиқариш жиҳатларидан қўллаб қувватланмаганлиги
натижасида кўплаб колхозлаштирилган хўжаликларнинг тугатилиб кетишига
олиб келди [6].
1927 йил 2-19 декабрда бўлиб ўтган XV партия съездида қишлоқ
хўжалиги соҳасини оммавий коллективлаштириш сиёсатининг вазифалари
белгилаб берилди [7]. Айнан республиканинг биринчи беш йиллик
режасининг охирги йилларида совет ҳокимияти қишлоқ хўжалиги соҳасини
коллективлаштириш сиёсатига алоҳида эътибор қаратди. Натижада, 1927-
1929 йилларда Ўзбекистондаги колхоз қурилиши икки босқичда амалга
оширилиб, биринчи босқичда ўзбек қишлоқларида ер ислоҳотлари ўтказилди
ва деҳқонлар қишлоқ хўжалик махсулотларини сотувчи ва таъминот
кооперативларига уюштирилди. Иккинчи босқичда эса деҳқонлар ишлаб
чиқариш кооперативларига, яъни ерни биргалашиб ишлаш ширкати (ТОЗ),
артель коммуна ва совхозлар ташкил этилди [8].
Бугунги кунда Ўзбекистонда қишлоқ хўжалигини коллективлаштириш
сиёсатига оид тарихий ҳужжатлар Ўзбекистон Миллий архивининг
Ўзбекистон МИҚ (Р-86), ХКС (Р-837), Ишчи-Деҳқон инспекцияси Халқ
Комиссарлиги (Р-95), Ер ишлари Халқ комиссарлиги (Р-90), СССР ХКС
қошидаги Ўрта Осиё иқтисодий кенгаши (Р-9), Ўзбекистон қишлоқ хўжалиги
жамоалари Иттифоқи (Р-196), Бутуниттифоқ Марказий касаба уюшмаси
Кенгашининг Ўрта Осиё Бюроси (Р-736), Ўрта Осиё иқтисодий Кенгаши
қошидаги Ўрта Осиё режа комиссияси (Р-10) фондларида сақланган. Шу
ўринда таъкидлаб ўтиш лозимки, архивда мавзуга оид маълумотларни
қидириб топишда муҳим аҳамият касб этган 2,5 мингдан ортиқ каталог
карточкалар ҳам айнан юқорида санаб ўтилган ташкилотларнинг фондлари
асосида тузилган. Карточкалар колхозлаштирилган хўжаликларга ёрдам
кўрсатиш, электрлаштириш, тақдирлаш, статистик маълумотлар, қурилиш
ишларининг олиб борилиши, даромадларни тақсимлаш, МТСлар билан
ҳамкорлик, кооперациялар, қишлоқ хўжалиги кенгашлари рукнларида
мавзулаштирилган.
520
Хулоса
ўрнида
айтиш
мумкинки,
совет
ҳокмиятининг
коллективлаштириш сиёсати тарихини ёритишда Ўзбекистон Миллий
архивининг фондларида сақланган маъруза ҳисботлари, жадвал, тезис
материаллари муҳим тарихий ҳужжат ҳисобланади.
Айнан И.В. Сталин даврида қишлоқ хўжалигини коллективлаштириш
сиёсати В.И.Лениннинг сиёсати қиёсий ўхшаш равишда, яъни дастлаб
ерларни
мусодара
қилиш,
кейинги
босқичда
эса
оммавий
коллективлаштириш сиёсати олиб борилган.
Тарихий тадқиқотларда совет ҳокмиятининг қишлоқ хўжалигини
коллективлаштириш сиёсати жараёнларини 1928-1929 йилларда оммавий
равишда коллективлаштиришга тайёргарлик кўриш, 1929 – 1932 – йилларда
якка хўжаликларни оммавий жамоалаштириш сиёсатининг олиб борилиши ва
1933-1937 йилларда қишлоқ хўжалигини коллективлаштириш сиёсатини
тугаллаш босқичларини кўрсатиб ўтилади. Аммо тарихий маълумотлар
таҳлилига кўра, совет ҳокимиятииннг қишлоқ хўжалиги соҳасини
коллективлаштириш сиёсати 1917-1918 йилларда коллективлаштириш
сиёсатининг бошланғич даври, 1921-1928 йилларда коллективлаштириш
сиёсати (бўйича ўз қарашларини ўзгартирмаган бўлса-да)нинг инқироз даври
босқичларини ҳам босиб ўтганлигини алоҳида таъкидлаб ўтиш лозим.
Адабиётлар:
1. Советская историческая энциклопедия. М.: Советская энциклопедия.
1965. Т.7. – С. 484
2. Ўзбекистон колхоз ва совхозлар тарихи (очерклар). // I -III томда., I
том. Муаллифлар жамоаси. Тошкент: Ўзбекистон. 1969. – Б. 6.
3. ЎзМА, Р-95-фонд, 1-рўйхат, 1060 йғмажилд, 42-варақ. “Отчетный
доклад республиканского Оргбюро колхозов”.
4. ЎзМА, Р-29-фонд, 1-рўйхат, 1502-йиғмажилд, 407-варақ;
5. Советская историческая энциклопедия.М.: Советская энциклопедия.
1965. Т.7. – С. 486.
6. ЎзМА, Р-95-фонд, 1-рўйхат, 1060 йғмажилд, 42-варақ.
7. Аминова Р. X., Яцышина А. Ф. XV Съезд партии и его историческое
значение. // Общественные науки в Узбекистане. 1967. №12. – С.17-20.
8. Ўзбекистон тарихи (1917-1991 йиллар). К. 1. Ўзбекистон 1917-1939
йилларда / масъул муҳаррирлар Р. Абдуллаев, М. Раҳимов, Қ. Ражабов. –
Тошкент.: «O’zbekiston» НМИУ, 2019. – Б. 511.
