ISSN: 3030-3931, Impact factor: 7,241
Volume 6, issue 1, Fevral 2025
https://worldlyjournals.com/index.php/Yangiizlanuvchi
worldly knowledge
OAK Index bazalari :
research gate, research bib.
Qo’shimcha index bazalari:
zenodo, open aire. google scholar.
Original article
93
FAYOZTEPA: MARKAZIY OSIYO HUDUDIDAGI QADIMIY YODGORLIK
Zoirova Yulduz
"Termiz" davlat muzey-qo‘riqxonasi
etnografiya bo‘limi yetakchi mutaxassisi
Annotatsiya:
Ushbu maqolamizda Fayoztepa yodgorligi va uning qadim o’tmishdagi tarixi
xususida so’z boradi. Ko’plab izlanishlar va ilmiy tadqiqotlar natijasida biz Fayoztepa qadimda
Markaziy osiyoning markaziy hududlaridan bo’lganligi va buddaviylik keng tarqalganligini bilib
olamiz.
Kalit so’zlar:
Fayoztepa, Markaziy Osiyo, Buddaviylik dini, Tadqiqotchi olim Albaum.
Fayoztepa — O‘zbekistonning janubiy qismida joylashgan, Termiz shahridan bir necha kilometr
masofada joylashgan qadimiy Buddaviylik madaniyatining muhim markazlaridan biri
hisoblanadi. Fayoztepa arxeologik yodgorligi, o‘zining tarixiy ahamiyati, me‘moriy tuzilishi va
san‘at asarlari orqali o‘rganish uchun juda katta ahamiyatga ega. Bu joyni o‘rganish orqali
nafaqat Buddaviylik madaniyatining rivojlanishini, balki o‘sha davrning ijtimoiy, iqtisodiy va
madaniy hayotini ham tushunish mumkin. Fayoztepa miloddan avvalgi I asrdan milodiy IV
asrgacha bo‘lgan davrni o‘z ichiga oladi, bu esa uni Markaziy Osiyodagi eng qadimiy va muhim
arxeologik obidalardan biriga aylantiradi.
Fayoztepaning Kashfiyoti
Fayoztepaning tarixiy va arxeologik ahamiyati 1968 yilda ochilib, qadimiy Budda haykalining
topilishi bilan oshkor bo‘ldi. Bu kashfiyot, mahalliy aholi tomonidan qumtepada topilgan Budda
haykali natijasida yuzaga keldi va bu haykal o‘sha davrning madaniy va diniy merosini ilmiy
asosda o‘rganish uchun yo‘l ochdi. Arxeologlar, bu topilmani izlab, keyinchalik L.I. Albaum
boshchiligidagi guruh tomonidan o‘tkazilgan qazishmalarni davom ettirdilar. 1968-1976 yillar
orasida olib borilgan tadqiqotlar davomida, Fayoztepa majmuasi to‘liq o‘rganildi. Ushbu
qazishmalar jarayonida majmuaning turli qismlarida turli davrlar va madaniyatlarning izlari
aniqlandi, shuningdek, Buddaviylikning o‘ziga xos xususiyatlari, yuksalishi va boshqa
madaniyatlar bilan aloqalari o‘rganildi.
Fayoztepa hududi arxeologik yodgorlik sifatida 1,5 kvadrat kilometrni tashkil etadi va u o‘z
ichiga uchta asosiy qismni oladi. Majmuaning markaziy qismida ibodatxona joylashgan, shimoli-
g‘arbiy qismida monastir, janubi-sharqiy qismida esa turar joylar va xo‘jalik binolari topilgan.
Ushbu joylar arxeologlarga nafaqat tarixiy ma‘lumotlar, balki o‘sha davrning madaniy va diniy
qarashlarini o‘rganish imkonini berdi.
Me‘moriy Tuzilishi
Fayoztepa majmuasi o‘zining me‘moriy tuzilishi bilan ham ajralib turadi. Fayoztepada
joylashgan Buddaviy ibodatxonasi 19 alohida xonadan iborat. Har bir xonada chuqur tokchalar
va o‘ziga xos bezaklar mavjud. Markaziy qismda joylashgan hovli esa ustunlar va bo‘rtma
rasmlar bilan bezatilgan. Bu hovli o‘rtasida, muqaddas bodxa daraxti ostida o‘tirgan Budda
ISSN: 3030-3931, Impact factor: 7,241
Volume 6, issue 1, Fevral 2025
https://worldlyjournals.com/index.php/Yangiizlanuvchi
worldly knowledge
OAK Index bazalari :
research gate, research bib.
Qo’shimcha index bazalari:
zenodo, open aire. google scholar.
Original article
94
tasvirlanadi. Ushbu tasvir Buddaviylik e‘tiqodining asosiy tamg‘alaridan biri bo‘lib, u o‘zining
estetik va diniy ahamiyati bilan ajralib turadi.
Majmuaning me‘moriy tuzilishi o‘z zamonida murakkab va ilg‘or yondashuvlarni o‘z ichiga
olgan. Ibodatxona devorlari rang-barang san‘at asarlari bilan bezatilgan. Bu asarlarda Budda va
uning izdoshlari tasvirlangan, shuningdek, boshqa ma‘budlar va diniy elementlar ham
ko‘rsatilgan. Buddaviylik madaniyatining me‘moriy yechimlari bu hududda o‘zining yuksak
san‘at darajasini namoyon qiladi. Bularning barchasi, Fayoztepa majmuasining nafaqat diniy,
balki san‘at va madaniyat tarixidagi o‘rni haqida ma‘lumot beradi.
San‘at va Madaniyat
Fayoztepa majmuasidagi san‘at asarlari Buddaviylik madaniyatining yuqori darajasini ko‘rsatadi.
Devoriy rasmlar, haykallar va boshqa san‘at asarlari o‘sha davrning estetik qarashlarini va diniy
e‘tiqodlarini aks ettiradi. Masalan, ibodatxona devorlarida Budda qizil libosda tasvirlangan,
uning yonida esa uzun kiyim kiygan ikki figura mavjud. Bu rasmlar Buddaning ilohiy maqomini
va uning izdoshlari tomonidan hurmatini ko‘rsatadi. Boshqa rasmlar va haykallar orqali esa,
Buddaning ta‘limotlari va uning diniy ahamiyati haqida ko‘proq ma‘lumot olish mumkin.
Fayoztepa majmuasida topilgan haykallar orasida, Budda va uning shogirdlariga bag‘ishlangan
haykallar ham mavjud. Bu haykallar, o‘sha davrda haykaltaroshlik san‘atining yuqori darajada
rivojlanganligini ko‘rsatadi. Shu bilan birga, ibodatxona devorlaridagi rasm va naqshlar, ularning
diniy e‘tiqodlar va falsafiy tushunchalarini qanday tasvirlaganini yaqqol aks ettiradi. Fayoztepa
san‘atining bu jihatlari, nafaqat diniy, balki madaniy yondashuvni ham ifodalaydi.
Topilmalar
Fayoztepa hududida olib borilgan qazishmalar davomida ko‘plab qimmatli arxeologik topilmalar
aniqlangan. Topilmalar orasida loydan yasalgan Budda haykallari, tangalar, idishlar, turli uy-
ro‘zg‘or buyumlari va nilufar gulining tasviri tushirilgan chiroqlar mavjud. Bu topilmalar, o‘sha
davrning madaniy va iqtisodiy hayotini o‘rganishda muhim manba hisoblanadi.
Fayoztepada topilgan tangalar Kushon imperiyasiga tegishli bo‘lib, bu esa hududning iqtisodiy
jihatdan rivojlanganligini isbotlaydi. Tangalar oltin, kumush va bronzadan yasalgan bo‘lib, ular
ustida hukmdorlarning tasvirlari mavjud. Bu tangalar, shuningdek, o‘sha davrda iqtisodiy
aloqalar va savdo munosabatlarini ko‘rsatadi. Tangalar yordamida, o‘sha davrdagi ijtimoiy va
iqtisodiy tizimlar haqida ko‘proq ma‘lumot olish mumkin.
Fayoztepaning Nomlanishi
Fayoztepa majmuasi mahalliy o‘lkashunoslik muzeyi direktori R.F. Fayozov sharafiga
"Fayoztepa" deb nomlangan. Bu nom, Fayozovning arxeologik tadqiqotlarga qo‘shgan ulkan
hissasini va bu hududni o‘rganishda olib borgan ishlarini e‘tirof etadi. Fayozov o‘zining ilmiy
faoliyati orqali Fayoztepa majmuasini o‘rganish va tadqiq qilishda muhim yutuqlarga erishgan.
Bugungi Holati va Ahamiyati
Bugungi kunda Fayoztepa majmuasi O‘zbekistonning eng muhim tarixiy-madaniy
yodgorliklaridan biri sifatida tan olingan. Fayoztepa nafaqat Buddaviylik madaniyatining tarixini
ISSN: 3030-3931, Impact factor: 7,241
Volume 6, issue 1, Fevral 2025
https://worldlyjournals.com/index.php/Yangiizlanuvchi
worldly knowledge
OAK Index bazalari :
research gate, research bib.
Qo’shimcha index bazalari:
zenodo, open aire. google scholar.
Original article
95
o‘rganishda, balki turizmni rivojlantirishda ham muhim ahamiyatga ega. Fayoztepa hududida
olib borilgan restavratsiya ishlari va arxeologik tadqiqotlar, majmuani sayyohlar uchun ochdi. Bu
joy o‘zining boy tarixi, me‘morchiligi va san‘ati bilan tashrif buyuruvchilarni o‘ziga jalb
etmoqda.
Restavratsiya jarayonlarida arxeologlar va tarixchilar ishtirok etib, majmuaning asl holatini
saqlab qolish uchun qo‘shimcha chora-tadbirlar amalga oshirilmoqda. Fayoztepa majmuasining
ahamiyati nafaqat arxeologik, balki madaniy merosni asrab-avaylash va o‘rganish jarayonida
ham katta ahamiyatga ega. Bu joyni o‘rganish, o‘sha davrning ijtimoiy, madaniy va iqtisodiy
hayoti haqida muhim ma‘lumotlar beradi.
Xulosa
Fayoztepa — bu O‘zbekistonning boy tarixiy merosini aks ettiruvchi noyob yodgorlik bo‘lib, u
qadimiy Buddaviylik madaniyatining Markaziy Osiyodagi muhim markazlaridan biri sifatida tan
olingan. Fayoztepaning kashfiyoti va o‘rganilishi nafaqat O‘zbekiston, balki butun dunyo
tarixshunoslari uchun katta ahamiyatga ega. Fayoztepa majmuasi o‘zining ulug‘vor
me‘morchiligi, san‘ati va boy tarixi bilan kelajak avlodlar uchun qimmatli manba bo‘lib xizmat
qiladi. Ushbu yodgorlikni o‘rganish va targ‘ib qilish nafaqat tarixiy bilimlarimizni boyitadi, balki
milliy merosimizni asrab-avaylash va kelajak avlodlarga yetkazish yo‘lida muhim qadamlardan
biridir.
Fayoztepa nafaqat arxeologik ahamiyatga ega, balki madaniy merosimizni asrab-avaylash va
o‘rganish jarayonida ham muhim rol o‘ynaydi. Bu joyning o‘rganilishi va tadqiqotlari davom
etishi, kelajakda yanada ko‘proq tarixiy va madaniy ma‘lumotlarni ochib berishi kutilmoqda.
Fayoztepa majmuasi O‘zbekistonning tarixiy va madaniy merosini saqlab qolish va uni kelajak
avlodlarga yetkazish uchun muhim manba bo‘lib xizmat qiladi.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1. Mirziyoyev Sh.M. “Erkin va farovon, demokratik O’zbekiston davlatini birgalikda barpo
etamiz”. – T.: O’zbekiston, 2016. – B 152.
2. Abu Ali ibn Sina. “el-Işarat ve’t-Tenbihat” (Tahir Uluç Tercüme) Istanbul 2018. – Ş. 618.
3. Abu Ali Ibn Sino. “Al-Ishorat va at-Tanbihot” (Hasan Malikshahi tarjimasi va sharhi) Tehran
1988. – B 479.
4. Abu Ali ibn Sina. “el-Işarat ve’t-Tenbihat” (Tahir Uluç Tercüme) Istanbul 2018. – Ş. 618.
5. Abu Ali Ibn Sino. “Al-Ishorat va at-Tanbihot” (Nasriddin at-Tusiy sharhi) Qohira 1365. – B
560
6. Parviz Morewedge. “The metaphysica of Avicenna (Ibn Sina)” New York 2004, – P 141
