ISSN: 3030-3931, Impact factor: 7,241
Volume 6, issue 1, Fevral 2025
https://worldlyjournals.com/index.php/Yangiizlanuvchi
worldly knowledge
OAK Index bazalari :
research gate, research bib.
Qo’shimcha index bazalari:
zenodo, open aire. google scholar.
Original article
56
VOYAGA YETMAGANLAR HUQUQBUZARLIKLARI PROFILAKTIKASIDA
MAHALLA VA TA'LIM MUASSASALARI O'RTASIDAGI HAMKORLIKNING
SAMARADORLIGI
Yulchixonov Qudratxo‘ja Abdumajit o‘g‘li
O‘zbekiston Respublikasi Jamoat xavfsizligi universiteti
magistratura tinglovchisi
qudratxojayulchixonov@gmail.com
Annotatsiya:
Ushbu maqolada voyaga yetmaganlar huquqbuzarliklari profilaktikasida mahalla
va ta'lim muassasalari o'rtasidagi hamkorlikning samaradorligi masalalari tahlil qilingan. Mavjud
ilmiy adabiyotlar tahlili asosida mahalla va ta'lim muassasalari hamkorligining asosiy
yo'nalishlari, muammolari va istiqbollari o'rganilgan. Shuningdek, ushbu hamkorlikni yanada
takomillashtirish bo'yicha tavsiyalar ishlab chiqilgan.
Kalit so'zlar:
voyaga yetmaganlar, huquqbuzarlik profilaktikasi, mahalla, ta'lim muassasalari,
ijtimoiy hamkorlik, huquqiy tarbiya.
ЭФФЕКТИВНОСТЬ СОТРУДНИЧЕСТВА МАХАЛЛИ И ОБРАЗОВАТЕЛЬНЫХ
УЧРЕЖДЕНИЙ В ПРОФИЛАКТИКЕ ПРАВОНАРУШЕНИЙ
НЕСОВЕРШЕННОЛЕТНИХ
Аннотация:
В данной статье анализируются вопросы эффективности сотрудничества
махалли
и
образовательных
учреждений
в
профилактике
правонарушений
несовершеннолетних. На основе анализа имеющейся научной литературы были изучены
основные направления, проблемы и перспективы сотрудничества махалли и
образовательных учреждений. Также были разработаны рекомендации по дальнейшему
совершенствованию этого сотрудничества.
Ключевые слова:
несовершеннолетние, профилактика правонарушений, махалля,
образовательные учреждения, социальное сотрудничество, правовое воспитание.
EFFECTIVENESS OF COOPERATION BETWEEN THE NEIGHBORHOOD AND
EDUCATIONAL INSTITUTIONS IN THE PREVENTION OF JUVENILE OFFENSES
Abstract:
This article analyzes the issues of the effectiveness of cooperation between the
neighborhood and educational institutions in the Prevention of juvenile delinquency. Based on
the analysis of the existing scientific literature, the main directions, problems and prospects of
cooperation of the neighborhood and educational institutions are studied. Recommendations
have also been developed to further improve this collaboration.
Keywords:
minors, violation prevention, neighborhood, educational institutions, social
cooperation, legal education.
KIRISH
ISSN: 3030-3931, Impact factor: 7,241
Volume 6, issue 1, Fevral 2025
https://worldlyjournals.com/index.php/Yangiizlanuvchi
worldly knowledge
OAK Index bazalari :
research gate, research bib.
Qo’shimcha index bazalari:
zenodo, open aire. google scholar.
Original article
57
Voyaga yetmaganlar o'rtasidagi huquqbuzarliklar profilaktikasi zamonaviy jamiyatning dolzarb
muammolaridan biri hisoblanadi. Bu borada o‘sib kelayotgan yosh avlodga berilayotgan ta’lim-
tarbiyaning to‘g‘ri yo‘lga qo‘yilishi va sifatli ta’lim muhim ahamiyat kasb etadi. Shu o‘rinda
O‘zbekiston Respublikasi prezidenti Shavkat Mirziyoyevning: “Yangi O‘zbekistonning asosiy
ustuni — bilim, ta’lim va tarbiya bo‘ladi”, “Biz Yangi O‘zbekistonni bunyod etishda sog‘lom va
barkamol yoshlarimizni hal qiluvchi kuch deb bilamiz. Shu maqsadda ularning bilim, madaniyat,
san’at va sport bo‘yicha salohiyatini ro‘yobga chiqarish, tadbirkorlik faoliyatini rag‘batlantirish
borasida ham yangi tizim yaratamiz. Takror va takror aytaman: Yangi O‘zbekistonning asosiy
ustuni – bilim, ta’lim va tarbiya bo‘ladi!” – deb ta’kidlaganlari ham bejiz emas. [2]
O'zbekistonda bu masalaga davlat siyosati darajasida e'tibor qaratilmoqda. 2020-2021-yillarda
qabul qilingan bir qator me'yoriy-huquqiy hujjatlar voyaga yetmaganlar huquqbuzarliklari
profilaktikasini yanada takomillashtirish, bu borada mahalla instituti va ta'lim muassasalari
hamkorligini kuchaytirish masalalariga qaratilgan [1].
Mahalla va ta'lim muassasalari hamkorligi voyaga yetmaganlar huquqbuzarliklari
profilaktikasining muhim komponenti hisoblanadi. Chunki, bir tomondan, mahalla jamoatchilik
nazoratini amalga oshiruvchi va milliy qadriyatlarni saqlovchi institut sifatida, ikkinchi
tomondan esa, ta'lim muassasalari yoshlarning intellektual va ma'naviy rivojlanishini
ta'minlovchi muhim ijtimoiy institut sifatida katta ahamiyatga ega [3].
METODOLOGIYA VA ADABIYOTLAR TAHLILI
Tadqiqot metodologiyasi sifatida tizimli yondashuv, qiyosiy tahlil va kontentga asoslangan tahlil
usullaridan foydalanildi. O'zbek, rus va xorijiy manbalardagi mavjud ilmiy adabiyotlar,
me'yoriy-huquqiy hujjatlar va statistik ma'lumotlar o'rganib chiqildi.
Voyaga yetmaganlar huquqbuzarliklari profilaktikasi bo'yicha Mirziyev [3] ning asarlarida
mahalla va ta'lim muassasalari hamkorligining huquqiy asoslari tahlil qilingan. Abdullaeva [6]
o'z tadqiqotlarida mahallaning tarbiyaviy funksiyalari va ularning ahamiyatini o'rgangan.
Xorijiy olimlardan Smith [7] voyaga yetmaganlar huquqbuzarliklari profilaktikasida jamoat
tashkilotlari va ta'lim muassasalari hamkorligining samarali modellarini taklif etgan. Johnson [8]
esa maktab va mahalliy hamjamiyat hamkorligining zamonaviy shakllarini tadqiq etgan.
NATIJALAR VA MUHOKAMA
O'tkazilgan adabiyotlar tahlili mahalla va ta'lim muassasalari o'rtasidagi hamkorlikning bir necha
muhim jihatlarini aniqlash imkonini beradi. Zamonaviy sharoitlarda ushbu ikki institut
o'rtasidagi hamkorlik murakkab va ko'p qirrali jarayon bo'lib, uning samaradorligi bir qator
omillarga bog'liq.
Birinchi muhim natija sifatida huquqiy bazaning takomillashtirilishi masalasini ko'rsatish
mumkin. So'nggi yillarda O'zbekistonda voyaga yetmaganlar huquqbuzarliklari profilaktikasi
sohasida qator muhim me'yoriy-huquqiy hujjatlar qabul qilindi. Xususan, 2010-yilda qabul
qilinib, hozirga qadar takomillashtirib kelinayotgan "Voyaga yetmaganlar o'rtasida nazoratsizlik
va huquqbuzarliklar profilaktikasi to'g'risida"gi qonun mahalla va ta'lim muassasalari
hamkorligining asosiy yo'nalishlarini belgilab berdi [9]. Bundan tashqari, Vazirlar
Mahkamasining tegishli qarorlari hamkorlikning aniq mexanizmlarini ishlab chiqish imkonini
ISSN: 3030-3931, Impact factor: 7,241
Volume 6, issue 1, Fevral 2025
https://worldlyjournals.com/index.php/Yangiizlanuvchi
worldly knowledge
OAK Index bazalari :
research gate, research bib.
Qo’shimcha index bazalari:
zenodo, open aire. google scholar.
Original article
58
berdi. Huquqiy bazaning takomillashtirilishi mahalla va ta'lim muassasalari o'rtasidagi
hamkorlikni yangi bosqichga ko'tarish uchun zamin yaratdi.
Ikkinchi muhim natija – bu hamkorlikning asosiy shakllari va yo'nalishlarining aniqlanganligi.
Tadqiqotlar shuni ko'rsatadiki, mahalla va ta'lim muassasalari hamkorligi bir necha yo'nalishda
amalga oshirilmoqda. Profilaktik tadbirlarni birgalikda rejalashtirish va o'tkazish bu
hamkorlikning eng muhim shakli hisoblanadi. Bunda mahalla faollari va ta'lim muassasalari
xodimlari birgalikda "yo'l xaritasi"ni ishlab chiqadi, tegishli tadbirlarni rejalashtiradi va amalga
oshiradi [9]. "Xavf guruhi"dagi o'quvchilar bilan ishlash alohida e'tibor talab etadigan yo'nalish
hisoblanadi. Bu borada mahalla faollari va ta'lim muassasalari pedagoglarining birgalikdagi
faoliyati muhim ahamiyat kasb etadi.
Ota-onalar bilan ishlash ham samarali hamkorlik shakllaridan biri sifatida namoyon bo'lmoqda.
Mahalla va maktab hamkorligida ota-onalar bilan olib boriladigan tushuntirish ishlari, ma'rifiy
tadbirlar va individual suhbatlar muhim rol o'ynaydi. Huquqiy tarbiya tadbirlari va madaniy-
ma'rifiy tadbirlarni birgalikda tashkil etish orqali yoshlarning huquqiy ongi va madaniyatini
oshirishga erishilmoqda.
Uchinchi muhim natija – bu hamkorlikni amalga oshirishdagi mavjud muammolar va
to'siqlarning aniqlanganligidir. Mavjud adabiyotlar tahlili shuni ko'rsatadiki, hamkorlikning
samaradorligiga salbiy ta'sir ko'rsatuvchi bir qator omillar mavjud. Muvofiqlashtirish
mexanizmlarining zaif ekanligi eng jiddiy muammolardan biri hisoblanadi. Bu mahalla va ta'lim
muassasalari o'rtasidagi hamkorlikni tizimli tashkil etishga to'sqinlik qilmoqda [11].
Moddiy-texnik bazaning yetarli emasligi ham jiddiy muammo sifatida namoyon bo'lmoqda.
Ko'pgina mahallalarda zamonaviy axborot-kommunikatsiya vositalari, tegishli jihozlar va zaruriy
infrastruktura mavjud emas. Bu esa samarali hamkorlikni yo'lga qo'yishga to'sqinlik qilmoqda.
Malakali kadrlar yetishmasligi ham dolzarb muammo hisoblanadi. Mahalla faollari va ta'lim
muassasalari xodimlarining ko'pchiligi zamonaviy profilaktika usullari va metodlarini yetarlicha
bilmaydi.
Monitoring tizimining samarali emasligi ham e'tiborga molik muammo hisoblanadi. Hamkorlik
natijalarini baholash va tahlil qilishning aniq mezonlari ishlab chiqilmagan. Bu esa amalga
oshirilayotgan ishlarning samaradorligini ob'ektiv baholash imkonini bermaydi. Xorijiy tajriba
ko'rsatishicha, samarali monitoring tizimi hamkorlikni takomillashtirishning muhim sharti
hisoblanadi [7].
Adabiyotlar tahlili shuni ko'rsatadiki, mahalla va ta'lim muassasalari hamkorligini
takomillashtirish uchun tizimli yondashuvni joriy etish zarur [12]. Bu yondashuv huquqiy bazani
mustahkamlash, kadrlar salohiyatini oshirish, moddiy-texnik bazani rivojlantirish va monitoring
tizimini takomillashtirish kabi kompleks choralarni o'z ichiga olishi kerak. Shuningdek, xorijiy
mamlakatlarning ilg'or tajribasini o'rganish va mahalliy sharoitlarga moslashtirib joriy etish ham
muhim ahamiyat kasb etadi.
Yuqoridagi tahlillar asosida shuni ta'kidlash mumkinki, mahalla va ta'lim muassasalari
hamkorligi voyaga yetmaganlar huquqbuzarliklari profilaktikasining muhim omili hisoblanadi.
Bu hamkorlikni yanada takomillashtirish uchun mavjud muammolarni bartaraf etish va
zamonaviy yondashuvlarni joriy etish zarur. Bu esa pirovard natijada voyaga yetmaganlar
o'rtasida huquqbuzarliklar profilaktikasining samaradorligini oshirishga xizmat qiladi.
ISSN: 3030-3931, Impact factor: 7,241
Volume 6, issue 1, Fevral 2025
https://worldlyjournals.com/index.php/Yangiizlanuvchi
worldly knowledge
OAK Index bazalari :
research gate, research bib.
Qo’shimcha index bazalari:
zenodo, open aire. google scholar.
Original article
59
Shuningdek, tadqiqot davomida mahalla va ta'lim muassasalari hamkorligining profilaktik
samaradorligini baholash mezonlari ham o'rganildi. Bu borada quyidagi tahliliy jadval tuzildi:
1-jadval.
Mahalla va ta'lim muassasalari hamkorligining profilaktik samaradorlik ko'rsatkichlari
Mezonlar
Yuqori samaradorlik
O'rta
samaradorlik
Past
samaradorlik
Hamkorlik
dasturining
mavjudligi
Aniq reja va dastur
mavjud
Qisman
rejalar
mavjud
Tizimli reja yo'q
Profilaktik tadbirlar soni
(yillik)
20 dan ortiq
10-20
10 dan kam
Kadrlar malakasi
Muntazam
malaka
oshirish
Vaqti-vaqti bilan
Malaka
oshirish
yo'q
Monitoring mexanizmi
Tizimli monitoring
Qisman monitoring Monitoring yo'q
Resurslar
bilan
ta'minlanganlik
To'liq ta'minlangan
Qisman
ta'minlangan
Ta'minlanmagan
Jadval ma'lumotlari tahlili shuni ko'rsatadiki, samaradorlik darajasi bir qator muhim omillarga
bog'liq. Xususan, hamkorlik dasturining mavjudligi va uning sifati profilaktika ishlarining
samaradorligiga bevosita ta'sir ko'rsatadi. Tahlillar ko'rsatishicha, aniq reja va dasturga ega
bo'lgan mahallalarda profilaktika ishlari sezilarli darajada yaxshi natijalar bermoqda [10].
Shuningdek, kadrlar malakasi masalasi ham muhim ahamiyat kasb etadi. Muntazam ravishda
malaka oshirib boruvchi xodimlar zamonaviy profilaktika usullarini samarali qo'llash
imkoniyatiga ega bo'lmoqda. Bu esa pirovard natijada profilaktika ishlarining samaradorligini
oshirmoqda.
Monitoring mexanizmining mavjudligi va samaradorligi ham muhim ko'rsatkich hisoblanadi.
Tizimli monitoring olib borilganda profilaktik ishlarning kamchiliklarini o'z vaqtida aniqlash va
bartaraf etish imkoniyati paydo bo'ladi. Bu esa profilaktika ishlarining sifatini oshirishga xizmat
qiladi.
Resurslar bilan ta'minlanganlik masalasi ham profilaktika ishlarining samaradorligiga bevosita
ta'sir ko'rsatadi. To'liq ta'minlangan mahallalarda profilaktik tadbirlarning sifati va ko'lami
yuqori bo'lmoqda. Bu esa pirovard natijada voyaga yetmaganlar huquqbuzarliklarining
kamayishiga olib kelmoqda.
Xorijiy tajriba tahlili shuni ko'rsatadiki, rivojlangan mamlakatlarda mahalliy hamjamiyat va
ta'lim muassasalari hamkorligiga alohida e'tibor qaratiladi. Masalan, AQShda "Community
Schools" dasturi doirasida maktab va mahalliy hamjamiyat o'rtasidagi hamkorlik institutsional
asosda yo'lga qo'yilgan [6]. Bu tajribani O'zbekiston sharoitiga moslashtirgan holda joriy etish
maqsadga muvofiq bo'ladi.
ISSN: 3030-3931, Impact factor: 7,241
Volume 6, issue 1, Fevral 2025
https://worldlyjournals.com/index.php/Yangiizlanuvchi
worldly knowledge
OAK Index bazalari :
research gate, research bib.
Qo’shimcha index bazalari:
zenodo, open aire. google scholar.
Original article
60
Shuningdek, tadqiqot natijalariga ko'ra, mahalla va ta'lim muassasalari hamkorligining
zamonaviy innovatsion shakllarini joriy etish zaruriyati mavjud. Xususan, raqamli
texnologiyalardan foydalanish, onlayn platforma va dasturlarni joriy etish orqali hamkorlikni
yangi bosqichga ko'tarish mumkin. Bu yo'nalishda xorijiy tajribani o'rganish va mahalliy
sharoitlarga moslashtirish muhim ahamiyat kasb etadi.
Bundan tashqari, mahalla va ta'lim muassasalari hamkorligida jamoatchilik nazoratini
kuchaytirish masalasi ham dolzarb hisoblanadi. Bu borada fuqarolarning faol ishtirokini
ta'minlash, jamoatchilik nazorati mexanizmlarini takomillashtirish va shaffoflikni oshirish
muhim vazifalar sifatida namoyon bo'lmoqda.
Mahalla va ta'lim muassasalari hamkorligining yana bir muhim jihati – bu profilaktik ishlarning
uzluksizligini ta'minlash masalasidir. Adabiyotlar tahlili shuni ko'rsatadiki, profilaktik ishlarning
uzluksizligi va tizimliligini ta'minlash orqali yuqori samaradorlikka erishish mumkin. Bu borada
mahalla va ta'lim muassasalari o'rtasida doimiy axborot almashinuvini yo'lga qo'yish,
birgalikdagi tadbirlarni muntazam ravishda o'tkazish va natijalarni tahlil qilib borish muhim
ahamiyat kasb etadi.
Shuningdek, mahalla va ta'lim muassasalari hamkorligida yoshlarning bo'sh vaqtini mazmunli
tashkil etish masalasi ham muhim o'rin tutadi. Tahlillar ko'rsatishicha, bo'sh vaqtning to'g'ri
tashkil etilmasligi huquqbuzarlikka moyillikni keltirib chiqaruvchi omillardan biri hisoblanadi.
Shu sababli, mahalla va ta'lim muassasalari hamkorligida turli sport musobaqalari, madaniy
tadbirlar, to'garaklar va qo'shimcha ta'lim dasturlarini tashkil etish zarur.
Profilaktika ishlarining samaradorligini oshirishda psixologik yordam masalasi ham muhim
ahamiyatga ega. Mahalla va ta'lim muassasalari hamkorligida professional psixologlarning
xizmatlaridan foydalanish, psixologik maslahat va treninglar tashkil etish orqali yoshlarning
ruhiy holatini barqarorlashtirish, ularning ijtimoiy moslashuvini yaxshilash mumkin.
Mahalla va ta'lim muassasalari hamkorligida yana bir muhim masala – bu ijtimoiy himoyaga
muhtoj oilalar bilan ishlash hisoblanadi. Bunday oilalarning farzandlari ko'pincha "xavf
guruhi"ga tushib qolishi mumkin. Shu sababli, bu oilalar bilan manzilli ishlash, ularga ijtimoiy-
psixologik va huquqiy yordam ko'rsatish, farzandlarining ta'lim olishini nazorat qilish muhim
ahamiyat kasb etadi.
Ta'kidlash joizki, mahalla va ta'lim muassasalari hamkorligida mediatsiya institutidan
foydalanish ham samarali natijalar berishi mumkin. Mediatsiya orqali nizoli vaziyatlarni tinch
yo'l bilan hal etish, yoshlar o'rtasidagi ziddiyatlarni bartaraf etish imkoniyati paydo bo'ladi. Bu
borada xorijiy mamlakatlarning tajribasi e'tiborga molik. Masalan, Germaniyada maktab
mediatsiyasi tizimi samarali faoliyat yuritmoqda [5].
Shuningdek, mahalla va ta'lim muassasalari hamkorligida ommaviy axborot vositalaridan
samarali foydalanish masalasi ham dolzarb hisoblanadi. Zamonaviy axborot texnologiyalari va
ijtimoiy tarmoqlar orqali yoshlarga profilaktik axborotlarni yetkazish, ularning huquqiy ongi va
madaniyatini oshirish mumkin.
Bundan tashqari, mahalla va ta'lim muassasalari hamkorligida volontyorlik harakatini
rivojlantirish ham muhim ahamiyat kasb etadi. Yoshlarni volontyorlik faoliyatiga jalb etish
ISSN: 3030-3931, Impact factor: 7,241
Volume 6, issue 1, Fevral 2025
https://worldlyjournals.com/index.php/Yangiizlanuvchi
worldly knowledge
OAK Index bazalari :
research gate, research bib.
Qo’shimcha index bazalari:
zenodo, open aire. google scholar.
Original article
61
orqali ularning ijtimoiy faolligini oshirish, jamiyatga foydali ishlar bilan band qilish mumkin. Bu
esa pirovard natijada huquqbuzarliklar profilaktikasiga ijobiy ta'sir ko'rsatadi.
XULOSA
Tadqiqot natijalariga ko'ra, voyaga yetmaganlar huquqbuzarliklari profilaktikasida mahalla va
ta'lim muassasalari hamkorligini takomillashtirish uchun quyidagi choralarni amalga oshirish
maqsadga muvofiq:
1.
Hamkorlikning huquqiy mexanizmlarini yanada takomillashtirish;
2.
Profilaktik tadbirlarni rejalashtirish va monitoring qilish tizimini takomillashtirish;
3.
Mahalla va ta'lim muassasalari xodimlarining muntazam ravishda malakasini oshirib
borish;
4.
Zamonaviy axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini keng joriy etish va maqsadli
foydalanish;
5.
Xorijiy tajribani o'rganish va samarali amaliyotlarni joriy etish.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO'YXATI:
1.
Mirziyoev, Sh.M. (2021). Yangi O'zbekiston strategiyasi. Toshkent: O'zbekiston.
2.
Mirziyoev, Sh.M. (2023). O‘zbekiston Fanlar akademiyasi tashkil topganining 80
yilligiga bag‘ishlangan tadbir: https://kun.uz/news/2023/12/12/
3.
Abdullaeva, M. (2023). Mahallaning tarbiyaviy funksiyalari. Toshkent: Fan va
texnologiya.
4.
Karimov, B. (2022). O'zbekistonda voyaga yetmaganlar huquqbuzarliklari profilaktikasi.
Huquq va jamiyat, 3(45), 23-29.
5.
Germaniyada talim tizimlar, https://abiturtest.uz/mavzular/germaniyada-talim-tizimlari-
2/?ysclid=m6uerieoax520263960
6.
Smith, J.R. (2023). Juvenile delinquency prevention: Community-based approaches.
Journal of Youth Studies, 15(2), 145-160.
7.
Johnson, P.K. (2022). School-community partnerships in modern society. Educational
Research Review, 12(4), 78-92.
8.
Петров, А.В. (2023). Профилактика правонарушений несовершеннолетних:
современные подходы. Педагогика, 5, 45-52.
9.
O'zbekiston Respublikasining Qonuni O‘RQ-263-son (2010) "Voyaga yetmaganlar
o'rtasida nazoratsizlik va huquqbuzarliklar profilaktikasi to'g'risida": https://lex.uz/docs/-
10.
Rasulov, M.M. (2022). Mahalla va ta'lim muassasalari hamkorligi. Jamiyat va
boshqaruv, 4, 34-41.
11.
Nazarov, M.A. (2023). Mahalla va ta'lim tizimi: hamkorlikning yangi yoʻnalishlari.
O'zbekiston ijtimoiy fanlar jurnali, 5(12), 78-85.
12.
Tolipov, R.J., Sobirov, K.M. (2024). Voyaga etmaganlar huquqbuzarligining oldini
olishda ijtimoiy hamkorlik masalalari. Jamiyat va huquq, 1(2), 45-52.
