ILM FAN YANGILIKLARI KONFERENSIYASI
IYUL
ANDIJON,2025
202
INGLIZ VA O‘ZBEK IDEOGRAFIK LUG‘ATLARIDA TEMATIK GURUHLASHNI
YAXSHILASH IMKONIYATLARINI ANIQLASH
Bekmurodova Maftuna
O’zbekiston davlat jahon tillari universiteti
Ingliz tilini o’qitish metodikasi 2-kafedrasi o’qituvchisi
Til boyligini tizimli o‘rganish va o‘rgatishda tematik tasniflash muhim rol o‘ynaydi.
Tematik lug‘atlar ya’ni ideografik lug‘atlar yoki tezauruslar so‘zlarni alifbo bo‘yicha emas,
balki ularning ma’no va mavzu jihatdan bog‘liqligiga qarab guruhlaydi. Bunday lug‘atlardagi
so‘zlar bir mavzuga, soha tushunchasiga oid bo‘lib, o‘xshash semantik munosabatdagi sinonim,
antonim, giponim va boshqa bog‘lovchi aloqadagi atamalar to‘plamini aks ettiradi. Mazkur
maqolada tematik tasniflashning leksikografiyadagi ahamiyati tahlil qilinib, ingliz va o‘zbek
lug‘atlaridagi tematik guruhlashning tuzilishi va muammolari taqqoslanadi. Shuningdek,
aniqlik va samaradorlikni oshirish maqsadida semantik maydonlar nazariyasi, korpus tahlili
hamda axborot-kommunikatsiya vositalaridan foydalanish bo‘yicha usullar va strategiyalar
muhokama qilinadi. Bu tadqiqot turk tilshunosligi va lug‘at tuzish jarayonini
takomillashtirishga xizmat qiluvchi ilmiy tavsiyalarni ishlab chiqishga qaratilgan.
Tematik lug‘atlar tilning leksik tizimini amaliy nuqtai nazardan tushunish va tasniflashga
ko‘maklashadi. Ular so‘z boyligining ma’nolar bo‘yicha tashkil topgan tuzilishini ochib beradi,
ya’ni leksik birliklar orasidagi ma’no uyg‘unligi, farqlari va bog‘liqligini ko‘rsatadi. Bu esa
turli soha lug‘atlarida, darsliklarda, tarjimada va til o‘qitishda juda foydalidir. Tematik
guruhlash pedagogika nuqtai nazaridan ham muhimdir: masalan, chet tilini o‘rganuvchilar va
bolalar uchun lug‘atlar mavzular bo‘yicha taqdim etilganida lug‘at tuzilishi mantiqan kuchli
bo‘ladi va yod olishni osonlashtiradi. Leksikografiyada tematik tasniflash fanning maqsadiga
ko‘ra lug‘at tarkibini reja bo‘yicha guruhlab, leksik ma’no maydonlarini aniqlashga xizmat
qiladi. Bundan tashqari, zamonaviy nutqda yangi atamalar va madaniy elementlar tez paydo
bo‘lgani uchun, mavzular bo‘yicha tasniflash so‘z boyligini tizimli yangilash imkonini beradi.
Tematik lug‘atlar odatda turli yurisdiktsiyalarni – masalan, “Poytaxt, shahar, qishloq” yoki
“Ovqatlanish, sog‘liq” kabi kiradi. Har bir bo‘limda bir mavzu doirasidagi asosiy so‘zlar,
frazeologizmlar va atamalar jamlanadi. Shunday qilib, tematik guruhlash nafaqat so‘zlarning
lug‘at jihatdan tuzilishini ko‘rsatadi, balki inson fikrlashida tutgan maqomini ham ochib berishi
mumkin. Ma’lumki, semantik maydon nazariyasiga ko‘ra, so‘z ma’nosini aniq tushunish uchun
uni mazkur guruhdagi boshqa so‘zlar bilan birgalikda ko‘rib chiqish muhimdir. Masalan,
“pishirish” mavzusidagi “qovurmoq, qaynatmoq, gril qilish, patir” kabi atamalar bitta semantik
maydonni tashkil etib, bularning umumiy omili – ovqat tayyorlash jarayoniga doir bo‘lishidir.
Shunday qilib, tematik tasniflash leksik birliklarni yakkaxon emas, balki keng ma’no
kontekstida tahlil qilishga asos bo‘ladi.
Ingliz tilida tematik lug‘atlar uzoq davrdan beri ishlab chiqilib keladi. Masalan, “Roget’s
Thesaurus” kabi yirik inglizcha tezauruslar so‘zlarni semantik tarmoqlar bo‘yicha guruhlaydi.
Ingliz leksikografiyasida wordnet, solishtirma tezislar va turli mavzudagi korpuslar keng
qo‘llaniladi. Bunda ingliz tilidagi so‘zlar turli ma’no toifalariga bo‘linishi orqali lug‘at tarkibi
boyitiladi. Ingliz tilining kuchli korpus va sinset-ma’lumotlar bazalari “WordNet” yordamida
so‘zlar orasidagi yuqori darajadagi bog‘liqliklarni ham aniqlash mumkin. Biroq, ingliz tilida
ham tematik tasniflash muammolari mavjud. Ayrim so‘zlar ko‘p ma’noga ega bo‘lgani uchun
ILM FAN YANGILIKLARI KONFERENSIYASI
IYUL
ANDIJON,2025
203
ularni bir guruhga joylashtirish murakkab bo‘ladi. Masalan, “bank” so‘zi bir taraftan
“moliyaviy institut” hamda “daryo qirg‘og‘i” ma’nolarida ishlatiladi. Bu kabi polyvalent
so‘zlarni tematik lug‘atlarda aniqlash va loyihalashtirish qiyinchilik tug‘diradi. Shuningdek,
inglizcha terminologiya doimiy ravishda rivojlanib boryapti. Ilm-fan, texnologiya va madaniyat
sohalaridan yangi atamalar kirib kelishi lug‘at tuzuvchilar oldida yangi soha bo‘shliqlarini
to‘ldirish vazifasini qo‘yadi. Ingliz lug‘atchiligi jahon dunyosi uchun xizmat qilganligi bois,
bunda ko‘p tilli tarjima va madaniyatga bog‘liq farqlarga e’tibor qaratiladi.
O‘zbek tilida tematik lug‘atlarga oid an’anaviy ishlanmalar oz. Ko‘pincha inglizcha-
o‘zbekcha, boshqa tillarga oid tematik qo‘llanmalar ko‘rinishida namoyon bo‘ladi. Masalan,
nemischa-o‘zbekcha, xitoycha-o‘zbekcha tematik lug‘atlarda har bir mavzuga oid so‘zlar
jamlangan. Ammo mukammal ikki tomonlama ideografik lug‘atlar kam hollarda nashr qilinadi.
O‘zbek leksikografiyasida ko‘proq izohli lug‘atlar va ikki tillik terminologik lug‘atlarga urg‘u
berilgan, tematik kategoriyalar esa fan darajasida kamroq ilmiy muhokama qilinadi. O‘zbek
tiliga xos ba’zi muammolar ham bor. Til sinxron ravishda arab va fors tillaridan, shuningdek
rus tilidan katta miqdorda so‘zlar arabcha, forscha, ruscha qarindosh va terminologik so‘zlar
oladi. Bu holatda sinonimlar va ma’no mosligi masalasi dolzarb bo‘ladi. Masalan, “doktor” va
“shifokor” so‘zi uchun Qoraqalpog‘iston, Qozog‘iston kabi mustaqil davlatlarda ma’no
tafovutlari bo‘lishi mumkin. O‘zbek tilining agglutinativ qurilishi va keng predlogli iboralar
ham tematik tasniflashda o‘ziga xos yondashuvlarni talab etadi. Masalan, murakkab fe’l
birikmalari yoki joy nomlari bilan bog‘liq atamalarni umumiy mavzuga birlashtirishda
ehtiyotkorlik kerak.
Texnik jihatdan, o‘zbek lug‘atlarini onlaynga ko‘chirish, latin-kiril almashtirish, bitta so‘zning
har ikki yozuvida ham qidiruvni moslashtirish kabi masalalar ham yechimini kutmoqda. Shu
bilan birga, o‘zbek lug‘atchiligi sohasida kompyuter korpuslari va til modellari endilikda
yaratilayotgani tematik lug‘atlarga yangi imkoniyat eshigini ochdi. Masalan, «O‘zbek tilining
Milliy Korpusi» va Alpomish lug‘atlari kabilar tili ma’lumotlarini tartibga solish, mavzular
bo‘yicha tahlil qilishda foydalanilmoqda. Yana bir muammo tematik lug‘atlardagi mavzularni
nisbatan aniq belgilash zarurati: bir vaqtda kesishgan mavzular, neologizmlar, texnik terminiya
yangi shakllanishi barchasi lug‘at bo‘limlarini yaxlit va foydalanishga qulay qilib tashkil
etishda to‘sqinlik qiladi.
Yuqoridagi muammolarni bartaraf etish va tematik lug‘atlarni yanada boy va aniq qilish
uchun bir necha tamoyillar va vositalar qo‘llaniladi:
Semantik maydonlar nazariyasi: Bu yondashuvga ko‘ra, lug‘atdagi so‘zlar ularning o‘zaro
ma’nosi bo‘yicha katta guruhlarga bo‘linadi. Har bir guruh bir tematik maydonni tashkil etadi.
Masalan, “ovqat tayyorlash” mavzuida har xil turdagi ovqat va taomlarga oid nomlar, fe’llar va
sifatlar bir joyda jamlanadi. Semantik maydonlar nazariyasi so‘z ma’noning izolyatsiya qilinib
emas, balki bog‘liq so‘zlar orasida anglashilishini ta’kidlaydi. Shuning uchun lug‘atchi bitta
so‘zni alohida qatorga emas, balki unga tegishli bir nechta semantik bog‘liq guruhning ichiga
kiritadi. Bu texnika yordamida lug‘atdagi birliklar bir-biriga mos tushuvchi mavzular atrofida
to‘planadi.
Katta hajmdagi matn jamlanmalari “korpuslar” leksik birliklarning real ishlatilishini
o‘rganish imkonini beradi. Lug‘at tuzuvchilar tematik lug‘at bo‘limlariga so‘zlarni aniqlashda
korpus ustida tahlillar o‘tkazishi mumkin. Masalan, korpusdan olingan kontekst bo‘yicha tahlil
yordamida bir mavzuga oid so‘zlar va ularning sinonimiyasi, yaqin ma’nodagi lug‘atlar
aniqlanadi. Korpus tahlili so‘zlarning tez-tez ishlatilish tartibi va birgalikda uchrashish
ILM FAN YANGILIKLARI KONFERENSIYASI
IYUL
ANDIJON,2025
204
kollokatsiyalari orqali mavzu oralig‘i bo‘yicha avtomatik guruhlarni ajratishda yordam beradi.
Bundan tashqari, so‘zni boshqa tilga tarjima qilinganda qanday atamalar ko‘p qo‘llanishini
tahlil qilib, ikki tildagi ma’no kelishuvlarini ko‘rib chiqish mumkin. Belgilangan mavzular
bo‘yicha maxsus korpuslar masalan, “salomatlik”, “moliya”, “madaniyat” kabi sohalarga oid
matnlar to‘plami yorliqlanib olinib, lug‘at tarkibiga bevosita moslashtirilgan holda ishlatiladi.
Shuningdek, mustaqil so‘zlarning ko‘ppatnash lemmatizatsiya qilingan shakllari korpus
yordamida soddalashtirilib olinadi va lug‘atga kiritiladi.
Lingvistik texnologiyalar va sun’iy intellekt: Zamonaviy axborot-kommunikatsiya vositalari
lug‘at tuzish jarayonini sezilarli darajada yengillashtiradi. Kompyuter lingvistikasi dasturlari
morfologik tahlil, so‘z ajratish, lemmalash so‘zlarni qanday mavzuga qaratilgan guruhga
kiritishni aniqlashda yordam beradi. Masalan, o‘zbek tiliga xos bo‘lgan murakkab so‘z
shakllarini predloglar, qo‘shimchalar avtomatik ajratib, ikkala tilda ham lug‘atdagi asosiy
shaklni ya’ni “lemma” aniqlash korpusga asoslangan taqqoslashlarni samarali qiladi.
Shuningdek, so‘zlarga vektorli aks ettirish metodlari “word embedding” yordamida turli
mavzulardagi so‘zlar o‘zaro masofasi o‘lchanadi: bir mavzuga tegishli so‘zlar matematik
jihatdan bir-biriga yaqin ko‘rinishi, ular umumiy semantik “egri makon”da joylashganidan
dalolat beradi. Bunday texnikalar yordamida lug‘atchi dastlabki o‘qish bosqichida potentsial
guruhlarni aniqlab olishi mumkin. Misol uchun: “soz” asosidagi birikmalardan “avtomobilsoz,
nursoz, parrandarsoz” kabi so‘zlar qishloq xo‘jaligi yoki an’anaviy kasblarga oid mavzularda
birlashtirilishi mumkin. Shunga o‘xshash, ingliz tilida “airport, port, harbor” so‘zlari transport
mavzusida bir guruhga kiradi. Avtomatik klassifikatsiya modellari yaqin so‘zlar tarmog‘ini
hisoblash yoki neyron tarmoqlar asosidagi guruhlash algoritmlari, lug‘at tuzishda so‘zlarni
muntazam bloklarga birlashtirishda yordam beradi.
Elektron lug‘at va onlayn platformalar: Tematik lug‘atlarni elektron shaklda ishlab chiqish
foydalanuvchilarga yangi imkoniyatlar beradi. Aynan, so‘zlarning mavzu belgilari, sinonim va
antonim bilan bog‘lanishlari elektron ma’lumotlar bazasida kodlanib, kalit so‘z bo‘yicha
qidiruv amalga oshirilganda ular birgalikda ko‘rsatilishi mumkin. Bu usul bilan foydalanuvchi
nafaqat to‘g‘ridan-to‘g‘ri ma’nosi, balki mavzusi bo‘yicha ham axborot olishi osonlashadi.
Tilshunoslar va lug‘at tuzuvchilar o‘rtasida saqlanadigan onlayn hamkorlik maydonlari
terminologiya viki-sahifalari, ochiq til forumlari ham lug‘at tarkibini boyitishga yordam beradi.
Ushbu manbalarda frilanser tarjimonlar va izlanishchilar soha bo‘yicha eng yangi atamalar,
ularning semantik bog‘lanishlari va foydalanilish ko‘lamini muhokama qilib boradilar.
Lug‘atni loyihalashda to‘g‘ri mavzu nomini berish, qarama-qarshi ma’noli birliklarni aniq
ajratish, bircha ma’noli so‘zlarni bir mavzu ostida ko‘rsatish kabi lingvistik me’yorlarni saqlash
zarur. Masalan, polysemik - ko‘p ma’noli so‘zlarni turli semantik kontekstlarda qayd etish va
har bir ma’nosi uchun tegishli mavzuni belgilash muhim. “Bank” so‘zining ma’nolari
“moliyaviy muassasa” va “daryo qirg‘og‘i” uchun alohida mavzular aniq ko‘rsatilishi lozim.
Shu tarzda, lug‘at foydalanuvchisi har bir so‘zning turli ma’no variantlarini alohida tema ostida
tezda topa oladi.
Lug‘at tuzuvchilarga sloviartalash va teskarisi muvofiq dizayn bo’yicha quyidagilar tavsiya
etiladi. Mavzu bo‘limlari nomlarini aniq va tushunarli tanlash, so‘z birikmalariga ham to‘liq
ma’lumot kiritish, kerak bo‘lsa cross-reference o‘zaro havola berish. Masalan, bir mavzuga
ikkinchi mavzudagi termin ham tegishli bo‘lsa, «qarang: ”Gaz” mavzusidagi “yonilg‘i”
mavzusiga» kabi yo‘riqnoma berish orqali tizimli bog‘lanishni ta’minlash mumkin. Ushbu
yondashuv lug‘atdan foydalanish qulayligini oshiradi va mavzular orasidagi tarangliklarni
ILM FAN YANGILIKLARI KONFERENSIYASI
IYUL
ANDIJON,2025
205
yumshatadi. Yuqoridagi usul va vositalarni amalda qo‘llash uchun quyidagi jihatlar ham katta
ahamiyatga ega:
Har ikki tilda amalga oshirilgan semantika, uslub, lingvistik tipologiya bo‘yicha ilmiy
natijalar tematik guruhlashni takomillashtirishda o‘rganib borilishi kerak. Masalan, tilning turli
qatlamlari mahalliy, xalqaro atamalar qanday tematik toifalarga tegishli ekani haqida
o‘tkazilayotgan tadqiqotlar lug‘at dizayniga asos bo‘ladi.
Lug‘atning kimga mo‘ljallangani o‘quvchi, tarjimon, ilmiy xodim yoki keng jamoatchilik
tematik bo‘limlarning tuzilmasini belgilaydi. Ta’lim maqsadida tuzilgan lug‘atlarda oddiy va
mashhur atamalar birinchi navbatda keltiriladi, qiyin terminologiya faqat iloji bo‘lsa alifbo
tushunchaga joylashtiriladi.
Agar lug‘at fan yoki soha atamalariga bag‘ishlangan bo‘lsa, tematik turkumning
chegaralari aniqroq bo‘lishi zarur. Masalan, tibbiyot yoki huquqshunoslikka oid lug‘atlar aniq
ixtisoslashgan mavzular bilan cheklanadi, tilshunoslik yoki umumiy lug‘atlar esa kengroq tahlil
maydoniga ega bo‘ladi.
Xulosa
Tematik - ideografik lug‘atlar tilning semantik tuzilishini chuqurroq anglashga xizmat qiluvchi
qudratli vositadir. Ularning ahamiyati, ayniqsa, so‘z boyligi ko‘lamini turkumlash, dastlabki til
o‘rgatuvchi va bilingvistik muhit yaratuvchi vazifalarda juda katta. Inglizcha lug‘atshunoslikda
mavzuviy lug‘atlarga asos solish an’anasi mustahkam bo‘lsa, o‘zbek tilida bu soha nisbatan
dastlabki bosqichda. Shu bois, o‘zbekcha tematik lug‘atlarni takomillashtirish uchun semantik
maydonlar nazariyasi, tillararo korpuslar, zamonaviy kompyuter tillari resurslari hamda
lingvistik metodlardan keng foydalanish zarur.
Qiyinchiliklarga qaramay, ikki tilda ham lug‘atlar tarkibiga mavzular bo‘yicha aniq va
mukammal tavsif kiritish mavjud. Masalan, korpuslardan olingan ma’lumot asosida to‘plangan
sinonimlar jamlanmasini tekshirish, axborot texnologiyalari yordamida so‘zlarning ma’no
uyg‘unligini qayta ko‘rib chiqish va lug‘atlarni qidiruvli qilish tematik guruhlarni boyitadi.
Shuningdek, tarjima va korpus asosida tarjimonlarning ehtiyojlariga mos ravishda ingliz-o‘zbek
tematik lug‘atlarni yaratishda vosita va metodlarni yo‘lga qo‘yish maqsadga muvofiq bo‘ladi.
Xulosa qilib aytganda, leksik birliklarni mavzular bo‘yicha guruhlash tilitadqiqotning dolzarb
masalasi bo‘lib qolmoqda. O‘tkazilgan tahlillar shuni ko‘rsatadiki, semantik maydon nazariyasi,
lingvistik korpuslar va sun’iy intellekt asosidagi dasturlar tematik lug‘atlar sifatini oshirishda
muhim rol o‘ynaydi. Kelgusida ham izchil metodologiya va zamonaviy texnologiyalarni
birlashtirgan yondashuvlar lug‘atchilik sohasida yangi natijalar va aniq yondashuvlarni olib
keladi. Tematik tasniflashni takomillashtirish o‘quvchilarga, tarjimonlarga va tilshunoslarga
boy, foydali lug‘at resurslari taqdim etish imkonini beradi hamda tilning semantik boyligini
chuqurroq o‘rganishiga xizmat qiladi.
Foydalanilgan adabiyotlar:
1.
Alisherova, S. A., & Sodikova, S. A. (2025). The lexicographic principles for creating
thematic dictionaries in English and Uzbek languages. International Journal of Science and
Technology, 2(5), 133–135.
2.
Atkins, B. T. S., & Rundell, M. (2008). The Oxford guide to practical lexicography.
ILM FAN YANGILIKLARI KONFERENSIYASI
IYUL
ANDIJON,2025
206
Oxford University Press.
3.
Bartmiński, J. (1981). Meaning and thinking: The semantics of word fields. Peter de
Ridder Press.
4.
Bekmurodova, M. J., & Maxkamova, S. M. (2025). Structure of ideographic
dictionaries. Luchshie Intellektualʹnye Issledovaniya, 43(2), 476–494.
5.
Bobonazarova, F. (2022). English and Uzbek dictionaries and their orthography. Web of
Scientist: International Scientific Research Journal, 3(4), 412–414.
6.
Jackson, H. (2002). Lexicography: An introduction. Routledge.
7.
Landau, S. I. (2001). Dictionaries: The art and craft of lexicography (2nd ed.).
Cambridge University Press.
8.
Mirkhaydarova, N. K. (2023). Research problems of “spirituality” lexemas in the Uzbek
language. International Journal of Social Science Research and Review, 6(2), 571–575.
9.
Sobirov, A. S. (2020). Some recommendations on compiling thesaurus dictionaries.
EPRA International Journal of Research and Development, 5(5), 170–172.
10.
Svensén, B. (2009). A handbook of lexicography. Cambridge University Press.
