ILM FAN YANGILIKLARI KONFERENSIYASI
IYUL
ANDIJON,2025
113
XORIJIY DAVLATLAR KONSTITUTSIYALARIDA FUQARO VA DAVLATNING
HUQUQ VA MAJBURIYATLARINING O'ZARO BOG'LIQLIGINING
KONSTITUTSIYAVIY-HUQUQIY MUSTAHKAMLASH USULLARI
Yo‘ldoshev Husniddin
Toshkent davlat yuridik universiteti Magistratura va sirtqi ta’lim fakulteti Davlat boshhqaruvi
huquqi yo‘nalishi magistranti
Anotatsiya:
Mazkur tezisda xorijiy davlatlar konstitutsiyalari tahlil qilinib, fuqarolarning
huquqlari va davlatning majburiyatlari o‘rtasidagi o‘zaro bog‘liqlikning konstitutsiyaviy-
huquqiy asosda qanday shakllantirilgani yoritiladi. Ayrim davlatda fuqarolarning erkinliklari
nafaqat kafolatlanishi, balki davlat tomonidan ijtimoiy va huquqiy himoya qilish majburiyatlari
bilan uyg‘unlashgani ko‘rsatiladi. Tezisda konstitutsiyaviy muvozanatning demokratik
boshqaruvdagi munosabatlarining huquqiy barqarorligini ta’minlashdagi roli ilmiy asosda tahlil
etilgan.
Kalit so‘zlar:
konstitutsiyaviy-huquqiy muvozanat, fuqaro huquqlari, davlat majburiyatlari,
xorijiy konstitutsiyalar, huquq va majburiyat dialektikasi, demokratik boshqaruv, huquqiy
davlat, inson huquqlari, konstitutsiyaviy tamoyillar, huquqiy mexanizmlar
Kirish.
Zamonaviy konstitutsiyalar fuqarolar va davlat o‘rtasidagi huquqiy munosabatlarni
aniq belgilab beruvchi asosiy huquqiy hujjatlar hisoblanadi. Fuqaro huquqlari va erkinliklari,
ularning davlat oldidagi majburiyatlari, shuningdek davlatning o‘z fuqarolari oldidagi burchlari
ushbu huquqiy munosabatlarning markazida turadi. Mazkur tezisda xorijiy davlatlar, xususan
AQSh, Germaniya, Fransiya, Yaponiya, Janubiy Koreya, Rossiya Federatsiyasi va boshqa
mamlakatlar konstitutsiyalarida ushbu masala qanday yondashuvlar asosida tartibga solinishi
o‘rganiladi.
Asosiy qism.
Fuqaro va davlat o‘rtasidagi huquqiy bog‘liqlik huquqiy davlat konsepsiyasining
markaziy elementlaridan biridir. Bu munosabat bir tomonlama emas, balki o‘zaro majburiyat
va javobgarliklar asosida shakllanadi. Fuqaro mustaqil huquqiy shaxs sifatida davlatdan
ajratilgan, biroq uning huquqiy maqomi aynan davlat tomonidan tan olinadi va himoya qilinadi.
Bu holat fuqaro mustaqilligini inkor etmagan holda, uni huquqiy tizim bilan bog‘laydi.
Fuqaro va davlat o‘rtasidagi huquqiy bog‘liqlikning nazariy asoslari Demokratik huquqiy
davlat nazariyasiga ko‘ra, fuqaro mustaqil, ammo huquqiy jihatdan davlat bilan bog‘langan
subyektdir. Unga berilgan huquqlar davlat tomonidan kafolatlanadi, davlat esa o‘z vakolatlarini
aynan fuqarolarning roziligi asosida amalga oshiradi. Bu xalq suvereniteti tamoyilidir, ya’ni
davlat hokimiyati xalqdan kelib chiqadi va xalq irodasi bilan cheklanadi[1].
Xalq suvereniteti – bog‘liqlikning konstitutsiyaviy manbai Konstitutsiyaviy huquqiy nazariyada
bu o‘zaro bog‘liqlik xalq suvereniteti tamoyiliga tayanadi. Ya’ni, davlat hokimiyati oliy manbai
xalqning o‘zidir. Fransuz inqilobi davrida shakllangan bu tamoyil 1789-yilgi Inson va fuqarolar
huquqlari deklaratsiyasida quyidagicha ifodalangan edi:
Har qanday suverenitetning asosi millatdir. Hech bir jamoa yoki shaxs undan hokimiyatni
olishi mumkin emas, faqat xalq roziligi bilangina hokimiyat qonuniy bo‘ladi. Bu shuni
anglatadiki, davlatning har qanday vakolati – parlamentdan tortib, ijro hokimiyatiga qadar –
xalqning roziligi va qonuniy vakilligi orqali amal qiladi.
Huquqiy kafolat va javobgarlikning o‘zaro chambarchasligi Fuqaroning huquqlari mustaqil
tarzda mavjud bo‘lsa-da, ularning konstitutsiyaviy kafolati — davlat zimmasidagi majburiyat
sifatida qaraladi. Masalan, insonning yashash huquqi, mulk huquqi yoki fikr bildirish erkinligi
fuqaroga tug‘ma tarzda berilgan bo‘lishi mumkin, ammo ularning real hayotda amalga
oshirilishi davlat tomonidan yaratilgan qonuniy asoslar, sud himoyasi va boshqaruv tizimi
orqali ta’minlanadi.
ILM FAN YANGILIKLARI KONFERENSIYASI
IYUL
ANDIJON,2025
114
Shu nuqtai nazardan, fuqaro va davlat o‘rtasidagi huquqiy bog‘liqlik bir-biriga qarshi emas,
balki to‘ldiruvchi elementlardir.
Mazkur munosabat “huquq–majburiyat” dialektikasi asosida qaraladi: fuqarolarning huquqlari
— davlatning majburiyatlaridan, davlatning vakolatlari esa — fuqarolarning roziligidan kelib
chiqadi. Versteeg va Alton (2020) buni “huquqiy muvozanat” tamoyili deb ataydi[2].
AQSh Konstitutsiyasi 1787-yilda qabul qilingan bo‘lib, federal hokimiyatning asosiy
tamoyillarini belgilaydi. Unda fuqarolarning huquqlari alohida hujjat — 1791-yilda qabul
qilingan Huquqlar to‘g‘risidagi Bill (Bill of Rights) orqali mustahkamlangan. Mazkur hujjatda
fuqarolarning asosiy konstitutsiyaviy erkinliklari belgilab qo‘yilgan bo‘lib, ular davlat
tomonidan tan olinishi va himoya qilinishi lozim. Bu jihatdan AQSh Konstitutsiyasi fuqarolar
va davlat o‘rtasidagi "huquq–majburiyat" dialektikasining yorqin ifodasidir.
Jumladan, Bill of Rightsning 1-moddasida so‘z va diniy erkinlik kafolatlangan. Mazkur modda
quyidagicha ifodalanadi: “Kongress diniy e’tiqod o‘rnatish yoki erkin diniy amaliyotni
taqiqlovchi qonun chiqarmasligi, so‘z, matbuot, tinch yig‘ilish, va hukumatga murojaat qilish
erkinligini cheklovchi qonun qabul qilmasligi kerak.” Bu norma orqali fuqarolar o‘z fikrini
erkin ifoda etish, diniy e’tiqodiga ko‘ra yashash huquqiga ega bo‘ladi. Shu bilan birga, davlat
bu erkinliklarni cheklovchi har qanday qonuniy harakatlardan tiyilishi lozim. Bu holatda
fuqarolarning huquqi — davlat zimmasidagi majburiyat sifatida namoyon bo‘ladi. Davlatning
vazifasi — mazkur huquqlarni buzmaslik va ularni himoya qilish uchun zarur mexanizmlarni
yaratishdan iborat.
Shuningdek, Huquqlar to‘g‘risidagi Billning 4-moddasi shaxs daxlsizligini kafolatlaydi. Unda
quyidagi norma bayon etilgan: “Xalqning o‘zlari, uylari, hujjatlari va mulki asossiz tintuv va
musodara qilinishdan daxlsiz bo‘lish huquqi buzilmasligi lozim, va bu huquq faqat asosli sabab
bo‘lgandagina, qasamyod bilan tasdiqlangan order asosida, aniq ko‘rsatilgan joy, odam yoki
narsa bo‘yicha amalga oshirilishi mumkin.” Ushbu modda fuqarolarning shaxsiy hayoti, mulki
va yashash joyiga nisbatan davlat aralashuvini qat’iy tartibga soladi. Asossiz tintuvlar va
musodara qilish harakatlari taqiqlanadi. Faqat sud orderi asosida, qonuniy zarurat bo‘lgan
taqdirda bu kabi aralashuvlarga ruxsat beriladi. Bu esa davlat organlarining vakolatlariga aniq
huquqiy chegara o‘rnatadi.
Yuqoridagi ikki modda tahlili asosida quyidagi xulosaga kelish mumkin: AQSh
konstitutsiyaviy tizimi fuqarolarning erkinliklarini muqaddas deb biladi va ularni himoya
qilishni davlatning asosiy burchi sifatida belgilaydi. Bu esa Versteeg va Alton (2020)
tomonidan ilgari surilgan “huquqiy muvozanat” tamoyiliga to‘liq mos keladi. Mazkur
tamoyilga ko‘ra, fuqarolarning huquqlari — davlatning majburiyatlaridan, davlat vakolatlari
esa — fuqarolarning roziligi va roziligi asosidagi ijtimoiy kelishuvdan kelib chiqadi. Bu
muvozanat demokratik boshqaruvning poydevori hisoblanadi va davlat bilan fuqarolar
o‘rtasidagi o‘zaro ishonch asosini tashkil etadi.
Germaniya Asosiy Qonuni (Grundgesetz) 1949-yilda qabul qilingan bo‘lib, mamlakatning
konstitutsiyaviy poydevorini tashkil etadi. Ushbu hujjat inson sha’ni va huquqlarining
ustuvorligini davlat hokimiyatining asosiy cheklovi sifatida belgilaydi. Bu jihatdan Germaniya
konstitutsiyaviy modeli davlat va fuqaro o‘rtasidagi huquqiy muvozanatni “inson markazidagi”
yondashuv asosida shakllantiradi.
Germaniya Asosiy Qonuni (Grundgesetz) modeli Germaniya Asosiy Qonuni (1949) 1-
moddasida inson sha’ni davlatdan ham yuqori qo‘yiladi: “Inson sha’ni daxlsizdir. Uni hurmat
qilish va himoya qilish – davlatning burchidir.” Bu davlatga nisbatan “pozitiv majburiyat”ni
belgilaydi[3].
Mazkur norma ikki muhim tamoyilni o‘z ichiga oladi. Birinchidan, inson sha’ni davlatdan
ustun, ya’ni hech qanday hokimiyat inson sha’nini tahqirlay olmaydi. Ikkinchidan, davlat ushbu
sha’nni nafaqat buzmasligi, balki uni faol himoya qilishi ham shart. Bu konstitutsiyaviy
yondashuv xalqaro huquqdagi “pozitiv majburiyat” tushunchasiga mos keladi. Ya’ni, davlat
ILM FAN YANGILIKLARI KONFERENSIYASI
IYUL
ANDIJON,2025
115
inson huquqlarini faqat cheklamaslik bilan cheklanmaydi, balki ularni himoya qilish uchun
zarur chora-tadbirlarni ham ko‘rishi lozim. Bu tamoyil, ayniqsa, davlat xizmatlari, sud-huquq
tizimi, ijtimoiy ta'minot va xavfsizlik siyosatida muhim o‘rin tutadi.
Ushbu qonuning 19-moddasi har bir erkinlik huquqi boshqa insonlarning huquqlari bilan
cheklanishini nazarda tutadi, ya’ni davlat “faol himoyachi” bo‘lishi lozim, lekin boshqa
fuqarolarning huquqlarini ta’minlash doirasida harakat qiladi[4]. Ya’ni, erkinliklar cheksiz
emas, ular boshqa fuqarolarning konstitutsiyaviy huquqlari bilan chegaralangan bo‘lishi lozim.
Bu tamoyil davlatning “faol himoyachi” sifatidagi rolini mustahkamlaydi: davlat inson
erkinliklarini himoya qilishi shart, biroq bu faoliyat boshqa fuqarolarning qonuniy
manfaatlariga ziyon yetkazmasligi kerak.
Demak, Germaniya Asosiy Qonuni inson huquqlari va davlat vakolatlari o‘rtasida nozik
muvozanatni yaratishga xizmat qiladi.
Fransuz konstitutsiyaviy tizimi 1789-yilda qabul qilingan Inson va fuqarolarning huquqlari
deklaratsiyasi asosida shakllangan bo‘lib, u hanuzgacha Fransiya Konstitutsiyasining muhim
tarkibiy qismi hisoblanadi. Mazkur deklaratsiya fuqarolarning asosiy huquq va erkinliklarini
bayon etish bilan birga, ularni amalga oshirishdagi huquqiy va axloqiy cheklovlarni ham
belgilab beradi. Bu yondashuv fuqarolik erkinliklari va ijtimoiy mas’uliyat o‘rtasidagi uzviy
bog‘liqlikni ta’minlaydi.
Deklaratsiya davlat organlarini fuqarolarning huquqlarini hurmat qilish va amalga oshirishga
majbur qiladi. Shu bilan birga, fuqarolar ham ijtimoiy majburiyatlarni bajarishga chaqiriladi [6].
Ayniqsa, deklaratsiyaning 4-moddasida erkinlik mohiyati aniq va qisqa formulada ifoda etilgan:
“Erkinlik — bu o‘zgalarga zarar yetkazmaydigan harakatni bajarish huquqidir.” Mazkur
tamoyil Fransuz huquqiy tafakkuridagi fundamental konsepsiyalardan biri bo‘lib, huquqlarni
cheksiz va mutlaq emas, balki ijtimoiy mas’uliyat bilan uyg‘un holda tushunishga asos bo‘ladi.
Erkinlikka bunday yondashuv shuni anglatadiki, har bir fuqaro o‘z huquqlarini amalga
oshirishda boshqa insonlarning huquqlari va manfaatlarini inobatga olishi lozim. Ya’ni,
fuqaroning erkinligi — u boshqalarning erkinligiga tajovuz qilmaydigan doiradagina
kafolatlanadi[5].
Bu prinsip davlatga ikki tomonlama vazifani yuklaydi. Birinchidan, davlat erkinliklarni tan
oladi va ularni himoya qiladi. Ikkinchidan esa, ushbu erkinliklar boshqa fuqarolarning
huquqlari bilan to‘qnash kelmasligi uchun zaruriy me’yoriy-chegaraviy mexanizmlarni
belgilaydi. Shunday qilib, deklaratsiyada huquq va majburiyatlar o‘rtasidagi o‘zaro bog‘liqlik
aniq va lo‘nda tarzda huquqiy prinsipga aylantirilgan. Mazkur tamoyil Fransuz huquqiy
tafakkuridagi fundamental konsepsiyalardan biri bo‘lib, huquqlarni cheksiz va mutlaq emas,
balki ijtimoiy mas’uliyat bilan uyg‘un holda tushunishga asos bo‘ladi. Erkinlikka bunday
yondashuv shuni anglatadiki, har bir fuqaro o‘z huquqlarini amalga oshirishda boshqa
insonlarning huquqlari va manfaatlarini inobatga olishi lozim. Ya’ni, fuqaroning erkinligi — u
boshqalarning erkinligiga tajovuz qilmaydigan doiradagina kafolatlanadi.
Fransiya tajribasi shuni ko‘rsatadiki, demokratik jamiyatda erkinlik faqat huquq sifatida emas,
balki mas’uliyatli foydalaniladigan ijtimoiy institut sifatida qaraladi. Bu yondashuv, o‘z
navbatida, fuqarolarning ongida huquq madaniyatini shakllantirish va jamiyatdagi o‘zaro
hurmat tamoyilini mustahkamlashga xizmat qiladi.
Yaponiya Konstitutsiyasi (1947) Yaponiya Konstitutsiyasi 12–18-moddalarida shaxs
erkinliklari, siyosiy huquqlar va tenglik kafolatlarini belgilaydi. 12-modda har bir huquqni
ongli va ijtimoiy mas’uliyatli tarzda amalga oshirishni talab qiladi [7].
Bu konstitutsiyasining 30- moddada soliqlarni adolatli tarzda to‘lash fuqarolarning asosiy
konstitutsiyaviy majburiyati sifatida qayd etilgan. Bu davlat va fuqaro o‘rtasidagi iqtisodiy
bog‘liqlikning huquqiy shaklidir [8]. Ya’ni soliq to‘lash faqat moliyaviy majburiyat emas, balki
davlat faoliyatini qonuniy asosda moliyalashtirish va umumiy manfaatlarni ta’minlashdagi
ILM FAN YANGILIKLARI KONFERENSIYASI
IYUL
ANDIJON,2025
116
fuqarolik mas’uliyatidir. Bu yondashuv, bir tomondan, fuqarolarning iqtisodiy faoliyatini davlat
oldidagi mas’uliyatga bog‘lasa, ikkinchi tomondan, davlat tomonidan soliqlarning adolatli va
shaffof yo‘nalishlarda sarflanishini ham nazarda tutadi.
Shu tariqa, deklaratsiyaning 30-moddasi soliqqa oid huquqiy munosabatlarni ikki tomonlama –
fuqarolik burchi va davlat majburiyati sifatida belgilaydi, bu esa huquqiy va iqtisodiy
barqarorlikning asosiy garovidir.
Janubiy Koreya Konstitutsiyasi Janubiy Koreya Konstitutsiyasida keng doiradagi huquqlar
(so‘z erkinligi, ta’lim olish, mulk huquqi) tan olingan. Shu bilan birga, har bir fuqaro davlat
mudofaasiga xizmat qilish, soliqlarni to‘lash va qonunlarga rioya qilishga majbur deb
hisoblanadi (39–40-moddalar) [9]. Mazkur yondashuv shundan iboratki, fuqarolarning
konstitutsiyaviy huquqlari deklarativ emas, balki huquqiy jihatdan kafolatlangan bo‘ladi. Shu
bilan birga, davlat faqat huquqlarni tan olibgina qolmay, balki ularni ta’minlash va himoya
qilish borasida
pozitiv majburiyatlar
ni ham bajaradi. Ya’ni, Konstitutsiya orqali davlat
fuqarolarning erkinligi, xavfsizligi, tengligi va ijtimoiy farovonligini ta’minlovchi faol subyekt
sifatida namoyon bo‘ladi.
Bunday muvozanatli yondashuv, bir tomondan, davlat vakolatlarini konstitutsiyaviy doirada
cheklaydi, ikkinchi tomondan esa fuqarolarning majburiyatlarini (masalan: qonunlarga rioya
qilish, soliq to‘lash, boshqa fuqarolarning huquqlarini hurmat qilish kabi) ham asoslaydi. Shu
jihatdan, konstitutsiyaviy yondashuv “huquq–majburiyat” dialektikasiga tayangan bo‘lib, har
ikki tomon — davlat va fuqaro — o‘zaro huquqiy javobgarlik asosida faoliyat yuritadi.
Shunday qilib, konstitutsiyaviy yondashuv nafaqat davlat hokimiyati va fuqaroning o‘zaro
aloqalarini tartibga soladi, balki demokratik jamiyatda barqarorlik, huquqiylik va adolat
prinsiplari ustivorligini ta’minlashga xizmat qiladi.
Konstitutsiya fuqarolik huquqlari va davlat majburiyatlarini muvozanatli asosda qaror toptiradi.
Bu “konstitutsiyaviy yondashuv” deb ataladi va demokratik tizimda o‘ziga xos model
hisoblanadi [10].
Rossiya Federatsiyasi Konstitutsiyasi (1993) Rossiya Konstitutsiyasining 17–64-moddalarida
asosiy huquq va erkinliklar bayon etilgan. Shuningdek, 55-modda shaxsiy huquqlarni faqat
qonuniy asosda va boshqa insonlarning huquqlarini himoya qilish maqsadida cheklash
mumkinligini nazarda tutadi[11].
Konstitutsiyaning 55-moddasida inson huquqlarini cheklash faqat qonuniy asosda va boshqa
fuqarolarning huquq va erkinliklarini himoya qilish maqsadida amalga oshirilishi mumkinligi
qat’iy belgilangan. Bu tamoyil huquqlarni himoya qilish va ularni ijtimoiy muvozanat doirasida
tartibga solish o‘rtasidagi konstitutsiyaviy ehtiyojni aks ettiradi. Shu tarzda, huquqlarni
cheklash davlat ixtiyorida emas, balki qonuniy va demokratik mezonlarga asoslanadi.
Bundan tashqari, 21-modda inson sha’nini oliy qadriyat sifatida e’tirof etadi va uni davlat
tomonidan himoya qilish majburiyatini yuklaydi. Bu norma fuqarolarning daxlsizligini va qadr-
qimmatini konstitutsiyaviy darajada kafolatlash orqali Rossiya huquqiy tizimida insonparvarlik
tamoyillarining ustuvorligini ko‘rsatadi.
Konstitutsiyaning 38–40-moddalarida esa davlatning oila, atrof-muhit va ijtimoiy farovonlik
borasidagi majburiyatlari belgilangan. Jumladan, davlat:
oilani va onalik, otalik hamda bolalikni himoya qilish;
sog‘lom ekologik muhitni saqlash;
fuqarolarga ijtimoiy ta’minot, yordam va minimal yashash sharoitlarini yaratish
borasida majburiyatlarga ega.
Bu majburiyatlar Rossiya Federatsiyasida konstitutsiyaviy huquqlarni faqat deklarativ emas,
balki institutsional va amaliy darajada ta’minlashga qaratilganini ko‘rsatadi. Davlat
fuqarolarning nafaqat siyosiy va shaxsiy erkinliklarini, balki ijtimoiy-iqtisodiy huquqlarini ham
kafolatlash orqali o‘zining ijtimoiy mas’uliyatini amalga oshiradi.
ILM FAN YANGILIKLARI KONFERENSIYASI
IYUL
ANDIJON,2025
117
21-modda inson sha’nini davlat himoyasiga qo‘yadi, 38-40-moddalar esa oila, atrof-muhit,
ijtimoiy kafolatlar borasida ham davlat majburiyatlarini belgilaydi [12]. Umumiy tendensiyalar
va huquqiy mexanizmlar bugungi global konstitutsiyaviy yondashuvda huquq va majburiyatlar
qarama-qarshi emas, balki o‘zaro to‘ldiruvchi elementlar sifatida qaralmoqda. Huquqlarni
amalda ta’minlashda quyidagi mexanizmlar keng qo‘llaniladi:
Konstitutsiyaviy sudlar — fuqarolar huquqlarining eng oliy himoya vositasi;
Ombudsman institutlari — ijro hokimiyati ustidan fuqarolik nazoratini ta’minlovchi mustaqil
organ;
Parlament nazorati — huquq va majburiyatlar ijrosini tekshiruvchi siyosiy mexanizm [13].
Bu mexanizmlar orqali fuqaro va davlat o‘rtasidagi huquqiy aloqaning barqarorligi
ta’minlanadi.
Xulosa.
Xorijiy davlatlar konstitutsiyalarida fuqaro va davlat o‘rtasidagi huquqiy munosabatlar
huquq va majburiyatlarning o‘zaro bog‘liqligi asosida shakllantirilgan. Har bir huquq — mos
keluvchi majburiyat bilan uyg‘unlashadi, bu esa demokratik davlatning muhim belgisi
hisoblanadi. Huquqiy davlatda nafaqat fuqaro davlatdan nimalarnidir talab qiladi, balki u ham
jamiyat oldidagi javobgarlikni o‘z zimmasiga oladi. Xalqaro tajriba shuni ko‘rsatadiki, ushbu
muvozanat konstitutsiyada aniq mustahkamlangan bo‘lsa, davlat boshqaruvida barqarorlik va
fuqarolik ishonchi ortadi.
Foydalanilgan adabiyotlar:
1.
Footnotes Barros, R. (2021). Constitutionalism and the Citizen-State Relationship. I-
CONnect Blog.
↩
2.
Versteeg, M. & Alton, L. (2020). Why Constitutional Rights Do Not Make States More
Respectful. Comparative Constitutional Law Journal.
↩
3.
Basic Law for the Federal Republic of Germany (Grundgesetz), Article 1.
↩
4.
Kommers, D.P. & Miller, R.A. (2012). The Constitutional Jurisprudence of the Federal
Republic of Germany. Duke University Press.
↩
5.
Declaration of the Rights of Man and of the Citizen, 1789.
↩
6.
Bellamy, R. (2008). Citizenship: A Very Short Introduction. Oxford University Press.
↩
7.
Constitution of Japan, Articles 12–18.
↩
8.
Iwasawa, Y. (1998). The Japanese Constitution and International Human Rights Law.
Japan Review of International Human Rights.
↩
9.
Constitution of the Republic of Korea, Articles 10–40.
↩
10.
Kim, C. (2017). Constitutionalism in South Korea: Rights, Duties, and Democratic
Development. Asia-Pacific Law Review.
↩
11.
Constitution of the Russian Federation, Article 55.
↩
12.
Henderson, J. (2011). The Constitution of Russia: A Contextual Analysis. Hart
Publishing.
↩
13.
Ginsburg, T. (2012). Judicial Review in New Democracies: Constitutional Courts in
Asian Cases. Cambridge University Press.
↩
14.
Ravshanova, I. E., Ahmadjanova, M. S., & Shermatova, Y. S. (2020). Role of
physiological and psychological characteristics of a person in life safety. European Journal of
Research and Reflection in Educational Sciences Vol, 8(1).
15.
Yokutkhon, S. (2022). Healthy lifestyle. INTERNATIONAL JOURNAL OF SOCIAL
SCIENCE & INTERDISCIPLINARY RESEARCH ISSN: 2277-3630 Impact factor:
8.036, 11(12), 254-259.
16.
IE, R., Yo S, S., & TT, M. (2022). EMERGENCIES OF A SOCIAL
COLOR. International Journal of Early Childhood Special Education, 14(7).
17.
Sabirovna, S. Y. (2023). HARAKAT–TAYANCH APPARATINING MЕXANIK
ILM FAN YANGILIKLARI KONFERENSIYASI
IYUL
ANDIJON,2025
118
SHIKASTLANISHLARI. ILMIY TADQIQOTLAR VA JAMIYAT MUAMMOLARI, 1, 18-
22.
18.
Равшанова, И. Э., & Шерматова, Ё. С. (2020). Талабаларнинг Психологик
Саломатлигини Таъминлашнинг Асосий Мезонлари. Интернаука, (3-2), 87-89.
19.
Sabirovna, S. Y. (2023). KUYISHDA BIRINCHI TIBBIY YORDAM KO’RSATISH
ASOSLARI. ILMIY TADQIQOTLAR VA JAMIYAT MUAMMOLARI, 1, 12-17.
20.
Sabirovna, S. Y. (2022). Use of Innovations and Foreign Experiences in Education of
Students on Life Safety. Eurasian Research Bulletin, 7, 58-61.
21.
Yoqutxon, S. (2022). THE MAIN LAWS OF THE GROWTH AND DEVELOPMENT
OF PRESCHOOL CHILDREN. Galaxy International Interdisciplinary Research
Journal, 10(12), 194-197.
22.
Вахобова, Д. Ш., Ибрагимова, Д. А., & Шерматова, Я. С. (2014). ДЕВИАЦИЯ
КАК
СОЦИАЛЬНО-ПЕДАГОГИЧЕСКАЯ
ПРОБЛЕМА.
In
Исследование
инновационного потенциала общества и формирование направлений его стратегического
развития (pp. 89-92).
23.
SABIROVNA, S. Y. RIVOJLANAYOTGAN ZAMON EKOLOGIK XAVFLARNI
BOSHQARISH BOʻYICHA TARTIB QOIDALARNI IJTIMOIY OMILLARI. KASB-
HUNAR TA’LIMI МУНДАРИЖА, 46.
