ILM FAN YANGILIKLARI KONFERENSIYASI
IYUL
ANDIJON,2025
146
KORXONALARNING EKOLOGIK MAS'ULIYATI: IJTIMOIY VA HUQUQIY
YONDASHUVLAR
Abdurofiyeva Nodirabonu
Termiz davlat universiteti
Yuridik fakulteti 3-kurs talabasi
Annotatsiya:
Ushbu maqolada korxonalarning ekologik mas'uliyati tushunchasi ijtimoiy va
huquqiy nuqtayi nazardan yoritiladi. Ekologik muhitga zarar yetkazayotgan ishlab chiqaruvchi
subyektlarga nisbatan davlat va jamiyat tomonidan qo‘llanilayotgan nazorat mexanizmlari
tahlil qilinadi. Korxonalarning ijtimoiy mas'uliyat doirasida ekologik barqarorlikni
ta'minlashdagi roli, shuningdek, huquqiy javobgarlik shakllari – jarima, to‘lovlar, sud
tartibidagi choralar – chuqur o‘rganiladi. Xulosa sifatida, korxonalarni ekologik jihatdan
mas'uliyatli yuritishga undovchi kompleks yondashuvlar taklif qilinadi.
Kalit so‘zlar:
Ekologik mas'uliyat, korxonalar, huquqiy javobgarlik, ijtimoiy yondashuv, atrof-
muhit, barqaror ishlab chiqarish, ekologik audit.
Sanoat ishlab chiqarishi, iqtisodiy o‘sish va texnologik taraqqiyot bilan birga atrof-muhitga
salbiy ta’sir ko‘lamini kengaytirmoqda. Bugungi kunda korxonalar tomonidan atmosferaga
chiqindilar chiqarilishi, suv resurslarining ifloslanishi, yer osti boyliklarining haddan ortiq
ekspluatatsiyasi, biologik xilma-xillikning kamayishi eng dolzarb ekologik muammolardan
hisoblanadi.
Bunday vaziyatda korxonalar faqat iqtisodiy manfaat emas, balki ekologik barqarorlik oldida
ham mas'uliyatli bo‘lishi lozim. Shu boisdan, ijtimoiy va huquqiy yondashuvlar orqali ularning
javobgarligini oshirish global va milliy siyosatning ustuvor yo‘nalishiga aylanmoqda.
Tadqiqotda quyidagi usullardan foydalanildi:
Huquqiy tahlil
– O‘zbekiston Respublikasi Ekologik kodeksi, “Korxonalar to‘g‘risida”gi
qonun, xalqaro ekologik konvensiyalar tahlil qilindi.
Tizimli yondashuv
– korxona faoliyatining ekologik, iqtisodiy va ijtimoiy jihatlari uzviy
bog‘lanishda o‘rganildi.
Qiyosiy huquq
– ekologik mas'uliyat bo‘yicha Yevropa Ittifoqi va Osiyo davlatlari tajribasi
solishtirildi.
Tahliliy usul
– mavjud muammolar va samarali yondashuvlar asosida takliflar ishlab chiqildi.
Ekologik mas'uliyat – bu korxonaning ishlab chiqarish jarayonida atrof-muhitga salbiy ta’sirni
kamaytirish, chiqindilarni kamaytirish, resurslardan oqilona foydalanish va barqaror
rivojlanishga hissa qo‘shish majburiyatidir. U ikki asosiy yo‘nalishda namoyon bo‘ladi:
Ijtimoiy yondashuv
: ichki tashabbus, jamoatchilik oldidagi mas'uliyat, ekologik
hisobotlar, “yashil texnologiyalar”ga o‘tish.
Huquqiy yondashuv
: davlat tomonidan belgilangan majburiyatlar, ruxsatnomalar,
ekologik normativlar, javobgarlik choralarini bajarish.
ILM FAN YANGILIKLARI KONFERENSIYASI
IYUL
ANDIJON,2025
147
Mavjud qonunchilik bazasi
O‘zbekiston Respublikasi Ekologik kodeksi (2023) va “Chiqindilar to‘g‘risida”gi Qonun
korxonalarga quyidagi majburiyatlarni yuklaydi:
Atrof-muhitga ta’sirni baholash (ATM) o‘tkazish;
Ekologik ruxsatnomalarsiz faoliyatni boshlamaslik;
Davlat ekologik nazoratiga bo‘ysunish;
Ekologik to‘lovlarni o‘z vaqtida amalga oshirish;
Ekologik audit o‘tkazish.
Korxonalarning ijtimoiy ekologik tashabbuslari
So‘nggi yillarda ayrim yirik korxonalar:
Qayta tiklanuvchi energiya manbalarini joriy qilmoqda;
O‘z chiqindilarini qayta ishlash liniyalarini qurmoqda;
Yashil hisobotlar (ESG report) taqdim etmoqda;
“Yashil kredit” yoki ekologik obligatsiyalar orqali sarmoya jalb qilmoqda.
Ammo bu amaliyotlar asosan yirik va eksportga yo‘naltirilgan korxonalarda ko‘zga tashlanadi.
Kichik va o‘rta biznesda ekologik mas'uliyat past darajada qolmoqda.
Ekologik javobgarlik turlari
Korxonalar uchun ekologik javobgarlik huquqiy jihatdan quyidagicha tasniflanadi:
Ma’muriy javobgarlik
: ruxsatsiz ifloslantirish, me’yorlardan oshib chiqindilar
chiqarish uchun jarimalar.
Fuqaroviy javobgarlik
: atrof-muhitga yetkazilgan zarar uchun tovon to‘lash
majburiyati.
Jinoiy javobgarlik
: ataylab yoki yirik zarar yetkazilgan holatlarda rahbarlarga nisbatan
jinoyat ishi qo‘zg‘atish.
Jamoatchilik ishtiroki va fuqarolik nazorati
Ijtimoiy mas'uliyatni kuchaytirishda jamoatchilik ishtiroki muhim. Aarhus konvensiyasi
asosida korxonalar:
Ochiq ekologik axborotni e’lon qilishlari kerak;
Fuqarolar va NNTlar ekologik nazoratda qatnashishlari mumkin;
Mahalliy aholining ekologik xavfsizlik bo‘yicha shikoyatlarini e’tiborga olishga majbur.
Xalqaro tajriba
Yevropa Ittifoqida ESG (Environmental, Social, Governance) standartlari asosida
korxonalarning ekologik faoliyati baholanadi. Korporativ ekologik audit va yashil soliq
tizimlari keng qo‘llaniladi.
ILM FAN YANGILIKLARI KONFERENSIYASI
IYUL
ANDIJON,2025
148
Xitoyda esa korxonalarga ekologik reyting beriladi, yuqori ifloslantiruvchi subyektlar
sanksiyalanadi yoki faoliyatdan to‘xtatiladi.
Korxonalarning ekologik mas'uliyati nafaqat huquqiy majburiyat, balki ijtimoiy va iqtisodiy
barqarorlik mezoni sifatida qaralmoqda. O‘zbekistonda bu boradagi huquqiy asoslar mavjud,
biroq amaliyotda ularning samaradorligi yuqori emas. Ekologik hisobotlar, jamoatchilik
ishtiroki va javobgarlik mexanizmlarining kuchaytirilishi dolzarbdir.
Takliflar
1.
“Korxonalarning ekologik javobgarligi to‘g‘risida” alohida qonun
qabul qilish;
2.
Ekologik to‘lovlarni
progressiv stavkada
belgilash – ko‘p ifloslantiruvchi ko‘proq
to‘laydi;
3.
Har yili
majburiy ekologik hisobotlar (ESG)
joriy etish;
4.
Kichik va o‘rta biznes uchun
“yashil texnologiyalarga o‘tish” bo‘yicha imtiyozlar
berish;
5.
Jamoatchilik ishtirokini oshirish va
fuqarolik ekologik nazoratini qonuniy
kafolatlash
.
Adabiyotlar:
1.
O‘zbekiston Respublikasi Ekologik kodeksi, 2023.
2.
“Chiqindilar to‘g‘risida”gi Qonun, 2002.
3.
UNEP. Corporate Environmental Responsibility Guidelines, 2020.
4.
OECD. Environmental Compliance and Enforcement in Industry, 2022.
5.
Karimov B. Ekologik mas'uliyat va biznes, Toshkent, 2021.
6.
EU Green Deal Reports, 2023.
7.
Aarhus konvensiyasi, 1998.
