ILM FAN YANGILIKLARI KONFERENSIYASI
IYUL
ANDIJON,2025
296
O‘G‘UZLARDA OV SA‘NATI
Sh.Y. Musaxonov
Samarqand davlat chet tillar instituti
Payariq XTF dekan o`rinbosari
Anotatsiya:
Ushbu maqolada o‘g‘uz qabilalarining hayotida ovchilikning o‘rni va
hayvonlarning madaniy, diniy, iqtisodiy hamda ramziy ahamiyati tahlil etiladi. Muallif
O‘g‘uzxon dostoni, qadimiy afsonalar, shamanistik qarashlar va dostonlarda hayvon
obrazlarining aks etishiga tayangan holda, ularning xalq tafakkuridagi chuqur ildizlarini
yoritadi. Xususan, it obrazi salbiy va ijobiy ma’nolarda talqin etilib, uning fidoyilik, sadoqat va
himoyachilik timsoli sifatida qanday aks etgani ko‘rsatib beriladi. Maqola orqali o‘g‘uzlarda
tabiatga, hayvonotga bo‘lgan hurmat, ekologik ong va ramziy dunyoqarashlar ochib beriladi.
Kalit so‘zlar:
O‘g‘uzlar, ov san’ati, hayvonlar ramzi, ko‘chmanchi turklar, it obrazi, ekologik
qadriyatlar, madaniy meros, mifologiya.
Turklarda hayvonlarni ovlash va ov qilish bilan bog'liq rasmlar, haykallar va turli xil
buyumlarda hayvon figuralarining mavjudligi ovchilikning xalq madaniyatida naqadar
muhim ahamiyatga ega ekanligini ko'rsatsa, o‘g‘uzlarda tilga olingan va aniqlangan
kontekstlarda ovchilik tarixiy yo‘lni o‘zgartirish, ko‘nikmani saqlab qolish, sinovdan
o‘tkazish, mahoratni sinash, tuzoq qo‘yish, sherik topish, mukofot olish, kashfiyotlar
qilish, zerikishdan xalos bo‘lish kabi vazifalari bilan oldinga chiqadi.
Ov paytida va undan keyin ov qilish uchun o‘rmon yoki tog‘ga qurbonlik keltirish –
tog‘ni, o‘rmonni, ayniqsa, koinotni ulug‘lash, taklif qilgan narsasi evaziga tabiatda
yetishmayotgan narsaga hurmat belgisi bo‘lib, cheksiz hurmatdan dalolat beradi. Ru
oyzining “Turk va mo‘g‘ullarning eski dini” asarida “Ta’qiqlar” sarlavhasi ostida:
“Shaman dinida hayvonlar turlarining yo‘qolishi, ya’ni tabiatga hurmat, atrof-muhitni
muhofaza qilish, ortiqcha narsalarni iste’mol qilmaslik yoki hukmron egalariga zarar
yetkazmaslik haqida qayg‘urish mashhur urf-odat va an’analarning manbasini tashkil
etadi”.[1]
Ko‘chmanchi turk qabilalari hayoti hayvonlarga chambarchas bog‘liq bo‘lib, ularning kundalik
turmushidan tortib diniy va ramziy qarashlariga qadar muhim ahamiyat kasb etgan.
Hayvonlardan oziq-ovqat, kiyim-kechak, transport vositasi sifatida foydalanilgan bo‘lsa, ba’zi
hollarda ular urf-odatlar va mifologik tushunchalar asosiga ham aylangan. Ushbu maqolada
turk qabilalari hayoti va madaniyatida hayvonlarning ahamiyati haqida so‘z yuritiladi.[2]
Ko‘chmanchi turk qabilalari hayvonlarning go‘shti, suti va terisidan o‘z ehtiyojlari uchun
foydalanishgan. Teri va junlardan kiyim-kechak, shuningdek, kundalik buyumlar tayyorlangan.
O‘gurjukning hayvon terisidan qilingan matraslari yoki Kara-Sulukning O‘g‘uz Qoqon
tomonidan g‘alaba ramzi sifatida hil’at kiyintirilishi bunga misol bo‘la oladi. Hayvonlarning
mahsulotlari, xususan, sut va qatiq nafaqat oziq-ovqat manbai, balki savdo vositasi sifatida ham
ishlatilgan.
Hayvonlarning o‘rni xayriya va saxovat amaliyotlarida ham namoyon bo‘lgan. Shayx Sharef
Xo‘jaga diniy asar tarjimasi uchun qirqta tuya taklif qilingan bo‘lsa, To‘qsurmish kambag‘al
bo‘lishiga qaramay, qo‘y sotib olib, ularni sadaqa qilgan. Bunday holatlar hayvonlarning faqat
moddiy boylik emas, balki insoniy qadriyatlarni ifodalash vositasi ekanini ko‘rsatadi. Adolat va
zulm tushunchalari ham hayvonlar yordamida ifodalangan. Qanli Yavli Xon davrida adolat
timsoli sifatida bo‘ri qo‘yni, qoplon kiyikni ovlamagan. Shuningdek, askarlar ko‘pligi chumoli
va chigirtkalarga qiyoslanib, bu orqali ulug‘vorlik va mo‘l-ko‘llik ramzi berilgan. Dostonlarda
hayvonlar mifologik obraz sifatida namoyon bo‘lgan. Masalan, Ebulg‘azi “O‘g‘uznoma”sida
Qozonxon odamlarni yutib yuborgan ajdaho ilonni mag‘lub qiladi. Reshideddin
ILM FAN YANGILIKLARI KONFERENSIYASI
IYUL
ANDIJON,2025
297
“O‘g‘uznoma”sida esa ajdaho haqiqatni aniqlash vositachisi sifatida tasvirlangan. Bu kabi
misollar hayvonlarning faqat real hayotdagi emas, balki ramziy va ma’naviy ahamiyatini ham
ochib beradi.
Hayvonlarning ahamiyati iqtisodiy va amaliy nuqtai nazardan ham sezilarli bo‘lgan. Tuyachilar
“Tiveciler” deb nomlangan bo‘lib, ulardan olingan sut va qatiq bu nomni olishga sabab bo‘lgan.
12 hayvondan iborat turk taqvimi esa ularning hayotidagi vaqtni belgilovchi tizimning bir qismi
edi.[3]
Ko‘chmanchi turk qabilalari uchun hayvonlar hayotning barcha jabhalarida asosiy o‘rin tutgan.
Ular turmush tarzi, diniy e’tiqod, ramziy ma’nolar va iqtisodiy faoliyatning ajralmas qismi
bo‘lib, ushbu an’analar qabilalar madaniyatining boyligini va ularning tabiat bilan uyg‘unligini
aks ettiradi.
O‘g‘uz qabilalarining madaniy tasavvurlari va adabiy yodgorliklarida hayvonlar, xususan,
itning ikki ro‘li bo‘lgan. Ba’zi hollarda it salbiy ramz sifatida talqin qilinsa, boshqa
vaziyatlarda u fidokorlik va himoya timsoliga aylangan. Ushbu maqola it obrazining O‘g‘uz
qabilalaridagi o‘rni va ahamiyati haqida so‘z yuritadi.
Ko‘pgina qadimiy asotir va afsonalarda it yomonlik va qiyinchilik bilan bog‘langan. Masalan,
O‘g‘uz qabilalarida yengilgan Qil-Barak qabilasi erkaklarining xunukligi "itdek" ta’riflanib, bu
holat ularning xorligini ifodalagan. O‘g‘uz xoqon esa isyonkor qarindoshlarini la’natlagan
holda: “It terisini kiying”, deb surgun qilgan. Shuningdek, “Dada Qo‘rqut” asarida ham itning
qator salbiy ma’nolari uchraydi. Unda “itni ortda qoldirish va xurraklash” kabi tashbehlar
dushmanlarni xorlash uchun ishlatilgan bo‘lsa, ayrim iboralar xalq orasida umumiy
qo‘llaniladigan mazmun kasb etgan.
Shu bilan birga, it har doim salbiy ramz bo‘lib qolmagan. Ba’zi holatlarda it sodiqlik va
jasoratning ramzi sifatida tasvirlangan. Masalan, Tumanxon davrida Qora-barak ismli it suruvni
uchta yosh bo‘ridan himoya qilish uchun o‘zini qurbon qilishga tayyor ekanligini bildiradi.
Itning bu fidoyiligi uchun unga yog‘li dum tashlanib, suruv qutqarib qolinadi. Ushbu epizodda
itning ijobiy obrazi, uning inson va jamiyat himoyachisi sifatidagi ahamiyati ochib berilgan.[4]
It qabilalararo munosabatlarda ham ramziy ma’noga ega bo‘lgan. Salur va Bekena ahlining
o‘zaro nizolari natijasida salurliklar Bekena ahlini “It Becene” deb atashgan. Bu atama ular
o‘rtasidagi ixtilofning kuchayganini aks ettiradi. O‘g‘uz qabilalarining tasavvurlarida itning
rollari murakkab va mazmunga boy. Bir tomondan, u xorlik va qiyinchilikning ramzi bo‘lsa,
boshqa tomondan, sodiqlik, fidokorlik va himoyachilikning yorqin timsolidir. Bu murakkab
ramzlar o‘z navbatida O‘g‘uz qabilalarining hayvonlar haqidagi qadimiy tushunchalari va
madaniy merosining boyligini namoyon etadi.[5]
Foydalanilgan adabiyotlar roʻyxati:
1.
Orun ve Ülüş için bk. İnan, 1998: 241-254; Birkan Akhan, 2019: 564-579.
2
. Dede Korkut’ta hayvan unsuru için bk. Kaplan, 2006: 51-63; Özkartal, 2012: 58-71.
3.
Geçmişten günümüze Türklerde “damga, im ve enler” için bk. Gülensoy, 1989;
damgalarınrolü için bk. Alyılmaz, 2010: 81-87.
4. Ata hayvanlar için bk. Roux, 2011: 186-197.
5. Oğuz Boylarının “Ongun Kuşları” ve Türk mitolojisinde kuşlar için bk. Ögel, 2014a: 385-
401; Ögel, 2014b: 691-708.
