RAQAMLI TRANSFORMATSIYA SHAROITIDA SUN’IY INTELLEKTNI RIVOJLANTIRISH
VA ZAMONAVIY MATEMATIKANI O‘QITISH MUAMMOLARI VA YECHIMLARI
9
SANOATNING HUDUDIY RIVOJLANISHI VA BARQAROR IQTISODIY
TARAQQIYOT O‘RTASIDAGI O‘ZARO BOG‘LIQLIK.
Shukurov Ulugʻbek Shokirovich
Axborot texnologiyalari va menejment universiteti
“Iqtisodiyot” kafedrasi dotsenti,
tel+998945231010
Annotatsiya.
Mazkur maqolada Qashqadaryo viloyatining barqaror iqtisodiy rivojlanishini
ta’minlashda sanoatning hududiy tarkibini takomillashtirish masalalari tahlil qilingan.
Maqolada hudud iqtisodiyotini diversifikatsiya qilish va sanoatning tarmoqlararo muvozanatini
oshirish orqali viloyatning iqtisodiy salohiyatini oshirish yo‘llari yoritilgan. Tadqiqotda
hududiy sanoat infratuzilmasini rivojlantirish, mavjud tabiiy resurslardan samarali foydalanish,
zamonaviy texnologiyalarni joriy etish hamda sanoat tarmoqlari o‘rtasida innovatsion
hamkorlikni kuchaytirish masalalariga alohida e’tibor qaratilgan. Shuningdek, maqolada
sanoatning hududiy tarkibini optimallashtirish orqali aholi bandligini ta’minlash, ijtimoiy-
iqtisodiy muammolarni hal qilish va eksport salohiyatini oshirish bo‘yicha amaliy tavsiyalar
ishlab chiqilgan. Tadqiqot natijalari hududning uzoq muddatli barqaror rivojlanish
strategiyasini shakllantirishga ilmiy asos bo‘lib xizmat qiladi.
Kalit soʻzlar:
hudud, barqaror iqtisodiy rivojlanish, hududiy sanoat tarkibi, sanoat
diversifikatsiyasi, innovatsion hamkorlik, tabiiy resurslardan foydalanish, sanoat infratuzilmasi.
aholi bandligi
Annotation.
This article analyzes the issues of improving the regional structure of
industry to ensure the sustainable economic development of the Kashkadarya region. The
article highlights ways to enhance the region's economic potential by diversifying the local
economy and increasing intersectoral balance in the industrial sector. The study focuses on
developing regional industrial infrastructure, effectively utilizing available natural resources,
introducing modern technologies, and strengthening innovative collaboration between industrial
sectors. Additionally, the article provides practical recommendations for optimizing the
regional structure of the industry to ensure employment, address socio-economic challenges,
and increase export potential. The results of the research serve as a scientific basis for forming a
long-term sustainable development strategy for the region.
Keywords:
Region, Sustainable economic development, regional industrial structur,
industrial diversification,innovative collaboration,utilization of natural resources, industrial
infrastructure, Employment of the population.
Kirish.
Hududlarning iqtisodiy rivojlanishini ta’minlashda sanoat tarmoqlarining
joylashuvi va ularning samaradorligi muhim ahamiyat kasb etadi. Ayniqsa, sanoatning hududiy
tarkibini takomillashtirish orqali barqaror iqtisodiy o‘sishga erishish imkoniyati sezilarli
darajada ortadi. Qashqadaryo viloyati o‘zining tabiiy resurslari, mehnat salohiyati va strategik
geografik joylashuvi bilan sanoat rivojlanishining muhim hududi sifatida ajralib turadi. Ammo
bu imkoniyatlar hududlar bo‘yicha notekis taqsimlangani viloyat ichida iqtisodiy
nomutanosibliklarga olib kelmoqda. Shu sababli ushbu maqolada viloyat sanoatining hududiy
rivojlanish holati tahlil qilinib, uning barqaror iqtisodiy taraqqiyot bilan o‘zaro bog‘liqligi
aniqlanadi.
Mintaqada ishlab chiqarishni joylashtirishda uning hududiy tarkibi, tabiiy-geografik
sharoiti va aholi joylashuvi birlamchi omillar qatoriga kiradi. Jumladan, hudud aholisi undagi
mehnat resurslarini shakllantirsa, tabiiy-geografik sharoti esa hududda iqtisodiy faoliyatning
ma’lum turlarining rivojlanishi va uning ixtisoslashuviga sabab bo‘ladi. Shunday ekan, mazkur
jihatlarni tahlil qilish hududlarni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning ustuvor yo‘nalishlarini
aniqlash maqsadiga xizmat qiladi.
Metodologiya
.Tadqiqotda Qashqadaryo viloyatining 2020–2024-yillar oralig‘idagi
RAQAMLI TRANSFORMATSIYA SHAROITIDA SUN’IY INTELLEKTNI RIVOJLANTIRISH
VA ZAMONAVIY MATEMATIKANI O‘QITISH MUAMMOLARI VA YECHIMLARI
10
statistik ko‘rsatkichlari asosida hududlar bo‘yicha sanoat ulushi, o‘sish sur’atlari va
makroiqtisodiy ko‘rsatkichlar tahlil qilindi. Tahlil usuli sifatida hududiy taqqoslash, dinamik
tahlil va o‘sish koeffitsiyentlari asosida solishtirma baholashdan foydalanildi. Ma’lumotlar
O‘zbekiston Respublikasi Milliy statistika qo‘mitasi va viloyat hokimligining ochiq
manbalaridan olindi. Shuningdek, sanoatning hududiy diversifikatsiyasi, aglomeratsiya
samaralari va infratuzilma omillari nazariy asos sifatida kiritildi.Qashqadaryo viloyati hududi
28,6 ming kvadrat kilometrni tashkil etib, 2 ta shahar va 14 ta tumanni o‘z ichiga oladi. 2022
yilga qadar viloyatda 13 ta tuman mavjud bo‘lib, Oliy Majlis Qonunchilik palatasining 2022 yil
2 martdagi 1901-IV-son hamda Oliy Majlis Senatining 2022 yil 17 martdagi SQ-503- IV-son
“Qashqadaryo viloyati Chiroqchi tumanining chegaralarini o‘zgartirish va Ko‘kdala tumanini
tashkil etish to‘g‘risida”gi qarorlari bilan Ko‘kdala tumanini tashkil etildi [1].
Yer maydoni jihatidan eng yirik hududlar Dehqonobod (14,0 foiz), Muborak (11,2 foiz),
Nishon (10,7 foiz), G‘uzor (9,3 foiz) va Qamashi (9,3 foiz) tumanlari sanaladi.Ko‘rinib
turibdiki, hajm ko‘rsatkichlari o‘sishsur’atlariga mos kelmayapti. Buning sababi Muborak
tumanidagi 5 ta yirik sanoat korxonalarining 3 tasi respublika bo‘ysunuviga o‘tkazilgani hamda
ularning statistikasi viloyat ko‘rsatkichlarida aks etmasligi bilan bog‘liq. Natijada viloyatning
yirik sanoat ishlab chiqaruvchisi bo‘lgan Muborak tumanining jami sanoat mahsulotidagi ulushi
2021 yilga kelib 3,3 foizga tushib qolgan. Mintaqa sanoatining rivojlanishi undagi aholi
yashash punktlarining o‘zaro yaqin joylashuvi va ular o‘rtasidagi iqtisodiy va transport
aloqalarining darajasiga bevosita bog‘liq. Aglomeratsiya sanoat, transport va madaniy
aloqalarga ega bo‘lgan hududlarni ifodalab, urbanizatsiyaning bir bosqichi hisoblanadi. “Aholi
punktlarining yaqinligi ba’zan aglomeratsiya deb ataladigan samarani beradi. Shahar
aglomeratsiyalarida sanoat va boshqa iqtisodiy obyektlarning makon bo‘yicha konsentratsiyasi
tufayli xarajatlarni kamaytirish orqali iqtisodiy va ijtimoiy manfaatlarga erishiladi”.
“Urbanizatsiya iqtisodchilari aglomeratsiyaning ikkita asosiy o‘lchovidan foydalanganlar.
Birinchisi, joylashuv koeffitsiyenti bo‘lib, u ma’lum bir sanoatdagi firmalar alohida shaharlarda
qay darajada to‘planganligini o‘lchaydigan oddiy tavsiflovchi statistik ko‘rsatkichdir. Bu qaysi
hududlarda mahalliylashtirishni joriy etish mumkinligini aniqlash uchun foydalidir. Ikkinchi
yondashuvda ishlab chiqarish funksiyalarini to‘g‘ridan-to‘g‘ri baholanib, bu sohaning ko‘lam,
mahalliylashtirish yoki urbanizatsiya orqali ichki iqtisodga moyil bo‘lgan firmalari aniqlanadi”.
[2].
Yuqoridagi holat Qashqadaryo sanoatining asosiy tarmog‘i bo‘lgan tog‘-kon sanoati va ochiq
konlarni ishlash faoliyat turi ulushining qisqarishida ham aks etdi. Jumladan, 2019 yilda jami
sanoat mahsulotining 44,9 foizini ishlab chiqargan bu tarmoqning ulushi 2021 yilga kelib 11,1
foizni tashkil qildi. Aytish joizki, viloyatning Muborak, G‘uzor, Nishon, Koson va Dehqonobod
tumanlari hamda qarshi shahri mazkur tarmoqqa yuqori darajada ixtisoslashgan. Biroq ba’zi
yirik korxonalar statistikasining hududiy sanoatda aks etmasligi joriy ixtisoslashuv holatini
aniqlashga to‘sqinlik qiladiki, bu boshqa muqobil ko‘rsatkichlardan foydalanish zaruratini
asoslaydi. Qashqadaryo viloyatining yirik neft va gaz sanoati korxonalari G‘uzor (4 ta),
Dehqonobod (1 ta), Koson (2 ta), Nishon (1 ta), Muborak (4 ta) tumanlari va Qarshi shahrida (2
ta) joylashgan. Jumladan, G‘uzor tumanida 8996 kishi, Dehqonobod tumanida 625 kishi, Koson
tumanida 1494 kishi, Nishon tumanida 3465 kishi, Muborak tumanida 8370 kishi va Qarshi
shahrida 4607 kishi bu sohada faoliyat yuritadi. Ular hududdagi jami bandlarning G‘uzorda
11,9 foiz, Dehqonobodda 1,1 foiz, Kosonda 1,5 foiz, Nishonda 6,1 foiz, Muborakda 27,4 va
Qarshida 3,9 foizini tashkil etadi. Viloyadagi mazkur sohada bandlar (32610 kishi) jami
bandlarning (1214991 kishi) 2,7 foizini tashkil etadi.
Qashqadaryo viloyatidagi shahar va tumanlar kesimida 2020–2024-yillar davomida kuzatilgan
statistik ma’lumotlar asosida ichki hududlar o‘rtasidagi nisbiy ulushlarning o‘zgarish
dinamikasi tahlil qilindi(1-jadval). Ma’lumotlarga ko‘ra, Qarshi shahrida tahlil davrida doimiy
pasayish kuzatilmoqda: 2020-yildagi 20,2 foizlik ko‘rsatkich 2024-yilning yanvar–sentabr
RAQAMLI TRANSFORMATSIYA SHAROITIDA SUN’IY INTELLEKTNI RIVOJLANTIRISH
VA ZAMONAVIY MATEMATIKANI O‘QITISH MUAMMOLARI VA YECHIMLARI
11
oylarida 12,0 foizgacha tushgan. Bu esa ushbu shaharning viloyatdagi nisbiy iqtisodiy yoki
demografik salmog‘ining kamayganligini anglatadi.
1-jadval. Qashqadaryo viloyati sanoat ishlab chiqarishida hududlarning ulushi
[3].
2020- yil 2021- yil
2022- yil
2023- yil
2024- yil
yanvar-
sentabr¹
Qashqadaryo
viloyati
100,0
100,0
100,0
100,0
100,0
Qarshi shahri
20,2
17,2
15,2
13,3
12,0
Shahrisabz shahri
2,2
1,7
2,0
1,6
1,9
tumanlar:
G'uzor
18,5
18,1
15,4
13,5
11,4
Dehqonobod
4,0
3,7
6,0
3,2
2,7
Qamashi
3,8
3,0
2,9
3,3
2,9
Qarshi
4,2
5,6
7,7
7,2
6,5
Koson
5,2
4,2
4,0
4,3
4,0
Kitob
2,7
1,8
3,0
4,7
4,3
Mirishkor
2,1
1,7
2,5
2,2
2,2
Muborak
4,3
3,3
2,6
2,9
2,7
Nishon
20,6
24,3
23,0
29,2
25,8
Kasbi
2,7
6,2
7,3
5,7
4,2
Ko'kdala
-
-
0,5
0,5
0,8
Chiroqchi
2,5
2,3
2,3
2,7
2,1
Shahrisabz
2,9
2,7
2,0
1,8
2,0
Yakkabog'
4,3
4,2
3,5
3,8
2,6
RAQAMLI TRANSFORMATSIYA SHAROITIDA SUN’IY INTELLEKTNI RIVOJLANTIRISH
VA ZAMONAVIY MATEMATIKANI O‘QITISH MUAMMOLARI VA YECHIMLARI
12
Shunga o‘xshash holat G‘uzor tumanida ham kuzatiladi 2020-yilda 18,5 foiz bo‘lgan
ko‘rsatkich 2024-yilga kelib 11,4 foizgacha kamaygan. Bu ikki hudud bo‘yicha salbiy
tendensiyalarning mavjudligi ehtimol u yerda iqtisodiy faollikning pasaygani, aholi migratsiyasi
yoki ishlab chiqarish resurslarining boshqa hududlarga siljishi bilan bog‘liq bo‘lishi
mumkin.Xulosa qilganda, Qashqadaryo viloyati iqtisodiyotini barqaror rivojlanishini
ta’minlashda hududlarning sanoat tarkibini rivojlantirishga qaratilgan chora-tadbirlarni amalga
oshirish muhimdir.
2-jadval. Qashqadaryo viloyati asosiy makroiqtisodiy ko‘rsatkichlar
[4].
№
Shahar va
tumanlar
nomi
Sanoat
shu
jumladan,
hududiy sanoat
Qishloq xo‘jaligi Qurilish
ishlari
2023y.
mlrd.so‘
m
O‘sish
sur’ati
(%)
2023y.
mlrd.so‘
m
O‘sish
sur’ati
(%)
2023y.
mlrd.so‘
m
O‘sish
sur’ati
(%)
2023y.
mlrd.so
‘m
O‘sish
sur’ati
(%)
Jami:
28
259,6
107,1 10540
,
6
116,0 40167,
9
104,3
9246,
2
107,0
1
Qarshi sh.
3 775,3 105,5 1143,8
107,0 300,6
106,5
2
711,2 107,7
2
Shahrisabz
sh..
460,8
103,3 405,5
105,8 316,6
100,3
501,6 133,9
tumanlar:
3
G‘uzor
3 812,7 102,6 335,1
110,0 2465,8
106,4
906,8 106,1
4
Dehqonobod 921,7
74,3
166,7
105,0 1568,8
103,7
182,8 103,6
5
Qamashi
787,4
105,9 478,6
116,0 3406,4
101,9
265,6 105,9
6
Qarshi
2 047,0 101,8 938,4
112,3 3077,4
103,8
648,5 105,9
7
Koson
1 214,3 106,3 870,4
122,9 3737,9
105,5
508,9 107,2
8
Kitob
1 319,0 118,8 1311,3
183,0 3550,6
105,6
445,8 107,4
9
Mirishkor
648,5
106,6 648,2
119,9 2644,4
102,1
191,2 101,6
1
0
Muborak
818,6
104,3 617,0
131,8 1916,2
107,7
778,2 100,1
1
1
Nishon
8 394,4 113,5 450,8
101,1 3160,6
105,8
185,5 101,6
1
2
Kasbi
1 628,3 102,3 1628,3
102,3 3728,6
104,0
336,9 103,2
1
3
Ko‘kdala
148,7
108,5 148,7
108,5 2171,8
108,0
30,8
155,5
1
4
Chiroqchi
836,1
106,4 833,9
112,5 2651,4
102,9
844,7 105,3
1
5
Shahrisabz
517,7
102,4 260,6
109,3 2582,3
101,7
301,8 110,3
1
6
Yakkabog‘'
929,2
107,2 303,3
105,0 2888,5
102,3
406,0 102,6
Viloyatning
makroiqtisodiy
ko‘rsatkichlarini
tahlili
amalga
oshirish
muhim
(2-jadval). Unga ko‘ra 2023-yilda sanoat umumiy hajmi 28 259 milliard so‘mni tashkil etib,
o‘sish sur’ati 107,1%ni ko‘rsatgan. Bu sanoatning barqaror rivojlanishini va iqtisodiyotning
asosiy drayveri bo‘lib qolayotganini tasdiqlaydi.Qishloq xo‘jaligi mahsulotlari hajmi 41 067,9
RAQAMLI TRANSFORMATSIYA SHAROITIDA SUN’IY INTELLEKTNI RIVOJLANTIRISH
VA ZAMONAVIY MATEMATIKANI O‘QITISH MUAMMOLARI VA YECHIMLARI
13
milliard so‘m bo‘lib, o‘sish sur’ati 104,3%. Bu sektor viloyat iqtisodiyotida muhim ahamiyatga
ega bo‘lsa-da, o‘sish sur’ati boshqa sohalarga qaraganda past. Qurilish sohasida 9 246,2
milliard so‘mlik ishlar bajarilgan, o‘sish sur’ati 107%. Hududlarda infratuzilma va shaharsozlik
bo‘yicha jadal ishlar olib borilayotganidan dalolat beradi. Tumanlar kesimida oladigan bo’lsak
Qarshi shahri sanoatda yetakchi bo‘lib, umumiy hajm 3 775,3 milliard so‘mga yetgan. O‘sish
sur’ati 105,5% bo‘lib, hudud sanoatida yetakchilikni saqlab qolgan. Qishloq xo‘jaligida esa
300,6 milliard so‘mlik mahsulot ishlab chiqarilgan, bu ko‘rsatkich viloyatning boshqa
tumanlariga nisbatan nisbatan past. Sanoat hajmi 460,5 milliard so‘m bo‘lib, o‘sish sur’ati
103,5%ni tashkil etgan. Qurilish ishlarida esa o‘sish sur’ati juda yuqori (133,9%), bu hududda
yangi infratuzilma loyihalari amalga oshirilayotganini bildiradi. G‘uzor tumani sanoat (335,1
milliard so‘m, 110% o‘sish) va qishloq xo‘jaligi (2 465,5 milliard so‘m) bo‘yicha yuqori
ko‘rsatkichlarga ega. Bu hududda qishloq xo‘jaligining rivoji tuman iqtisodiyoti uchun muhim
ahamiyatga ega ekanini ko‘rsatadi.
Adabiyotlar.
1.
O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasining 02.03.2022 yildagi
“Qashqadaryo viloyati Chiroqchi tumanining chegaralarini o‘zgartirish va Ko‘kdala tumanini
tashkil etish to‘g‘risida”gi №1901-IV son qarori.O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi
Senatining 17.03.2022 yildagi “Qashqadaryo viloyati Chiroqchi tumanining chegaralarini
o‘zgartirish va Ko‘kdala tumanini tashkil etish to‘g‘risida”gi №SQ-503-IV son qarori.
2.
Shukurov, U. S. PECULIARITIES OF INDUSTRIAL LOCATION IN CITIES AND
DISTRICTS OF KASHKADARYA REGION. GWALIOR MANAGEMENT ACADEMY, 73.
3.
- O‘zbekiston Respublikasi Milliy statistika qo‘mitasi ma’lumotlari.
4.
- O‘zbekiston Respublikasi Milliy statistika qo‘mitasi ma’lumotlari.
5.
McMillen, D. P. Urban Economics. Encyclopedia of Social Measurement, − 2005. P.
915– 920.
6. Normamatov, I. B. (2022). Sources of financing innovative development of economic
sectors.
Экономика и социум
, (10-1 (101)), 121-126.
7. Normamatov, I. B. (2021). Improving the Practice of Using Cashless Accounts in
Uzbekistan.
European Scholar Journal
,
2
(4), 399-402.
8. Rakhmatullaev, A. I., Ruziev, Z. I., & Normamatov, I. B. (2020). Advantages of
Developing Cashless Settlement.
Asian Journal of Technology & Management Research
[ISSN: 2249–0892]
,
10
(01).
9. Normamatov, I. (2024). Improving the use of innovations in the national payment systems
of our country.
Экономика и социум
, (9 (124)), 243-247.
10. Bakhtiyarovich, N. I. Existing Problems in the Use of Cashless Forms of Payment in
Uzbekistan and Ways to Solve Them.
International Journal on Economics, Finance and
Sustainable Development
,
4
(3), 147-152.
11. Uzaqov, J. N., & Jumanazarov, K. S. (2024, August). Mintaqada ziyorat turizm salohiyatini
oshirish mexanizmining nazariy-uslubiy asoslari. In
conference on the role and importance
of science in the modern world
(Vol. 1, No. 7, pp. 23-33).
12. Узоқов, Ж. Н. (2024, May). Зиёрат туризмнинг ривожланиш босқичлари ҳамда тармоқ
сифатида шаклланиш тарихи. In
conference on the role and importance of science in the
modern world
(Vol. 1, No. 4, pp. 98-102).
13. Xаmrоyevnа, B. S., & Аlisher о'g'li, А. B. (2024). Kоmmunаl xо'jаligining institutsiоnаl
jihаtlаrini tаkоmillаshtirishdа yаshil iqtisоdiyоtning о'rni.
World of science
,
7
(12), 88-91.
14. Kh, A. N. (2025). Optimizing prophylactic strategies for post-lasik dry eye syndrome: a
comprehensive review.
oriental journal of medicine and natural sciences
,
2
(3), 4-8.
15. Zoyirovna, M. K., & O’gli, A. H. R. (2022). Strong directions for improving economic
capital in the territory of kashkadarya region.
Gospodarka i Innowacje.
,
29
, 243-247.
RAQAMLI TRANSFORMATSIYA SHAROITIDA SUN’IY INTELLEKTNI RIVOJLANTIRISH
VA ZAMONAVIY MATEMATIKANI O‘QITISH MUAMMOLARI VA YECHIMLARI
14
16. Muzaffarova, K., & Abdukarimov, K. (2022). Factors influencing the formation of the
investment environment in the regions.
Eurasian Journal of Social Sciences, Philosophy
and Culture
,
2
(5), 278-28.
17.
Muzaffarova, K. (2021). Қашқадарё вилоятининг инвестицион салоҳияти асосида
хорижий инвестицияларни жалб қилишнинг минтақавий жиҳатлари.
Архив научных
исследований
.
