RAQAMLI TRANSFORMATSIYA SHAROITIDA SUN’IY INTELLEKTNI RIVOJLANTIRISH
VA ZAMONAVIY MATEMATIKANI O‘QITISH MUAMMOLARI VA YECHIMLARI
30
HUDUDLARDA ASALARICHILIK FAOLIYATINI KLASTERLAR ORQALI
IQTISODIY RIVOJLANTIRISH
Qulmurotov Sohibjon Jumaniyozovich
Axborot texnologiyalari va menejmnet universiteti
“Iqtisodiyot” kafedrasi katta o‘qituvchisi,
Annotatsiya:
Asalarilar changlatuvchi sifatida ekotizim rivoji va bioxilma-xillikni
saqlashda muhim rol o‘ynaydi. Ularning changlatish xizmatlari ko‘plab o‘simlik turlarini, shu
jumladan qishloq xo‘jaligi iqtisodiyotining asosini tashkil etadigan ko‘plab ekinlarni ko‘paytirish
uchun juda muhimdir. So‘nggi yillarda barqaror rivojlanish kontseptsiyasi butun dunyo bo‘ylab
turli sohalarda tobora muhim ahamiyat kasb etmoqda. Amaliyot ko‘pincha jamoaviy harakatlarni
o‘z ichiga oladi, chunki asalarichilar klasterlarda yoki uyushmalarda bilim, resurslar va marketing
kanallarini almashish uchun hamkorlik qiladilar. Ushbu hamkorlikdagi tuzilmalar nafaqat
ko‘nikmalarni uzatish va salohiyatni oshirishga yordam beradi, balki jamiyat a‘zolari o‘rtasida
ijtimoiy kapital va birdamlikni rivojlantiradi.
Kalit so‘zlar
:
Asalari, asal, gulchangi, o‘simlik, ekotizim, atrof-muhit, qishloq xo‘jaligi,
tadbirkorlik, zarur kapital.
Аннотaция.
Как опылители, пчелы играют важную роль в развитии экосистем и
поддержании биоразнообразия. Их услуги по опылению имеют решающее значение для
воспроизводства многих видов растений, включая многие культуры, которые составляют
основу экономики сельского хозяйства. В последние годы концепция устойчивого развития
приобретает все большее значение в различных отраслях во всем мире. Стажировки часто
включают командные усилия, поскольку пчеловоды сотрудничают в кластерах или
ассоциациях для обмена знаниями, ресурсами и маркетинговыми каналами. Эти
совместные структуры не только помогают передавать навыки и наращивать потенциал, но
также способствуют социальному капиталу и солидарности между членами сообщества.
Ключевые слова:
Пчелы, мед, пыльца, растения, экосистема, окружающая среда,
сельское хозяйство, предпринимательство, необходимый капитал.
Abstract.
As pollinators, bees play an important role in the development of ecosystems and
the maintenance of biodiversity. Their pollination services are crucial for the reproduction of
many plant species, including many crops that form the backbone of the agricultural economy. In
recent years, the concept of sustainable development has become increasingly important in
various industries around the world. Internships often involve team efforts as beekeepers
collaborate in clusters or associations to share knowledge, resources, and marketing channels.
These collaborative structures not only help transfer skills and build capacity, but also promote
social capital and solidarity among community members.
Keywords:
Bees, honey, pollen, plants, ecosystem, environment, agriculture, entrepreneurship,
necessary capital.
KIRISH
Asalarilar va atrof-muhit o‘rtasidagi o‘zaro munosabatlar asalarichilikning barqaror
amaliyot sifatidagi salohiyatini belgilaydi. Asalarilar changlatuvchi sifatida ekotizimlarning
rivojlanishi va bioxilma-xillikni saqlashda muhim rol o‘ynaydi. Ularning changlatish xizmatlari
ko‘plab o‘simlik turlari, jumladan, qishloq xo‘jaligi iqtisodiyotining asosini tashkil etuvchi
ekinlarning ko‘payishi uchun zarurdir. Asalarichilik daromad manbalarini diversifikatsiya qiladi,
bitta ekinga qaramlikni kamaytiradi va uy xo‘jaliklarining iqtisodiy barqarorligini oshiradi. Ushbu
maqolaning maqsadi asalarichilikning qishloq xo‘jaligini barqaror rivojlantirish vositasi sifatidagi
ko‘p qirrali rolini o‘rganishdir. Asalarichilik iqtisodiy farovonlik, ijtimoiy tenglik va atrof-muhitni
muhofaza qilish yo‘lida katta imkoniyatlar taqdim etadi.
RAQAMLI TRANSFORMATSIYA SHAROITIDA SUN’IY INTELLEKTNI RIVOJLANTIRISH
VA ZAMONAVIY MATEMATIKANI O‘QITISH MUAMMOLARI VA YECHIMLARI
31
ADABIYOTLAR SHARHI
O‘zbekistonlik olimlar asalarichilikning iqtisodiy samaradorligini oshirish bo‘yicha ilmiy-
uslubiy va amaliy tadqiqotlar olib borgan. Xususan, B.A. Qaxramonov, A.I. Isamuhamedov, U.Sh.
Ballasov, S.Sh. Isamuhammedov va O.S. To‘rayev kabi agrar iqtisodchi olimlarning ilmiy
natijalari e’tiborga molikdir. Asalarichilikni samarali tashkil etish va asal hamda asal mahsulotlari
ishlab chiqarish samaradorligini oshirish masalalarida A. Nabiyev, V. Brovarskiy, Sh. Suyarqulov,
O. To‘rayev, N. Kraxotin, A. Isamuhamedov, N. Askarov, R. Pulatova, B. Qaxramonov va A.
Chekalov tadqiqotlar olib borgan. Xorijiy olimlardan A. Chepik, G.R. Mursalimova, R.A. Zaripov,
A.K. Subayeva, Ye. Odinokova va S. Kolupayev ham ushbu sohada muhim ilmiy izlanishlar
qilgan.
TADQIQOT MATERIALLARI VA METODOLOGIYASI
So‘nggi yillarda barqaror rivojlanish kontseptsiyasi butun dunyo bo‘ylab turli sohalarda
tobora muhim ahamiyat kasb etmoqda. Qishloq xo‘jaligi sohasida barqarorlikka intilish iqtisodiy
farovonlik, ijtimoiy tenglik va atrof-muhitni muhofaza qilishni muvozanatlashga qaratilgan aniq
yo‘nalishga aylandi. Qishloq joylari an‘anaviy sanoatning kamayishi, qishloq xo‘jaligini
modernizatsiya qilish va atrof-muhitning buzilishi muammolariga duch kelganda, barqaror
rivojlanishni ta’minlash uchun innovatsion yondashuvlarni topish juda zarur bo‘ldi. Shu nuqtai
nazardan, asalarichilik yoki asalarichilik klasterlarini qishloq xo‘jaliklarida barqarorligini targ‘ib
qilishning istiqbolli vositasi sifatida paydo bo‘ladi. Asalarilar va atrof-muhit o‘rtasidagi biologik
munosabatlar barqaror amaliyot sifatida asalarichilik salohiyatini oshiradi. Asalarilar
changlatuvchi sifatida ekotizim salomatligi va bioxilma-xillikni saqlashda hal qiluvchi rol
o‘ynaydi. Ularning changlatish xizmatlari ko‘plab o‘simlik turlarini, shu jumladan qishloq
xo‘jaligi iqtisodiyotining asosini tashkil etadigan ko‘plab ekinlarni ko‘paytirish uchun juda
muhimdir. Bundan tashqari, asalarichilikning o‘zi insonlar uchun asal yetishtirishdandan asal
mumi, gulchang va propolis kabi qo‘shimcha qiymatli mahsulotlarga qadar turli xil iqtisodiy
imkoniyatlarni taqdim etadi.
Asalarichilik sohasi daromad manbai sifatida, uni boshlash va saqlash nisbatan arzon bo‘lib,
fermerlar, dehqon xo‘jaliklari va tadbirkorlik bilan shug‘ullanuvchi shaxslar uchun qulay faoliyat
turi hisoblanadi. Yetishtirilgan asal va asal mahsulotlarini sotish nafaqat to‘g‘ridan-to‘g‘ri
daromad keltiradi, balki qiymat zanjirini rivojlantirish va bozor aloqalari orqali mahalliy
iqtisodiyotni rag‘batlantiradi. Ushbu hamkorlikdagi tuzilmalar nafaqat ko‘nikmalarni uzatish va
salohiyatni oshirishga yordam beradi, balki jamiyat a‘zolari o‘rtasida ijtimoiy kapital va
birdamlikni rivojlantiradi. Bundan tashqari, asalarichilik ayollar va yoshlarga daromad
keltiradigan faoliyat bilan shug‘ullanish va uy xo‘jaliklarining farovonligiga hissa qo‘shish uchun
imkoniyat yaratishi mumkin, shu bilan qishloq joylaridagi gender tengsizligi va yoshlar
ishsizligini kamaytirishga yordam beradi.
Tabiiy kapital
– bu qayta tiklanadigan va qayta tiklanmaydigan resurslarning kamayishi,
degradatsiyasi, yetishtirilishi, qayta ishlanishi va qayta ishlatilishiga duchor bo‘ladi.
Inson kapitali
– bu inson va umuman jamiyatning turli ehtiyojlarini qondirish uchun
ishlatiladigan bilimlar va ko‘nikmalar to‘plami. Inson potensialini tashkil etuvchi turli
xususiyatlar ichida inson kapitali aynan daromadlarning o‘zgarishiga ta’sir ko‘rsatuvchi
xususiyatlarni ifodalaydi. Shu jihatdan, inson kapitali ishchining maxsus ta’limi, kasb-hunarga
tayyorlash va ishlab chiqarish tajribasi asosida to‘plangan bilimlari, ularni amalda qo‘llashi va
mahoratini o‘z ichiga oladi.
Iqtisodiy kapital
– bu ashyoviy kapital sotib olish uchun sarflanadigan pul vositalarini
ifodalaydi, ya’ni pul kapitalga aylanishi uchun ishlab chiqarishga avans sifatida yo‘naltiriladi.
Ijtimoiy kapital
– bu insonlarning o‘zaro ijtimoiylashuvi natijasida vujudga keladigan
resursdir. U kishilar o‘rtasidagi hatti-harakatlar normalari va o‘zaro ijtimoiy ta’sir mexanizmlarini
yaratadi.
Moddiy kapital
– bu jamg‘arilgan daromadning moddiy mulkka aylangan qismi va pul
RAQAMLI TRANSFORMATSIYA SHAROITIDA SUN’IY INTELLEKTNI RIVOJLANTIRISH
VA ZAMONAVIY MATEMATIKANI O‘QITISH MUAMMOLARI VA YECHIMLARI
32
mablag‘laridir.
Potentsial foydalariga qaramay, asalarichilikni qishloq xo‘jaliklarida rivojlantirish
tashabbuslariga qo‘shilish qiyinchiliklardan xoli emas. Asalarichilik yetarli texnik bilim,
ko‘nikma va infratuzilmani talab qiladi, bu ko‘plab qishloq joylarida yetishmasligi mumkin.
Zararkunandalar va kasalliklar, iqlim o‘zgarishi va yerdan foydalanish mojarolari kabi
muammolar asalarichilik faoliyatiga qo‘shimcha xavf tug‘diradi. Bundan tashqari, bozorlarga
kirish va qiymat qo‘shish imkoniyatlari asalarichilar uchun muhim to‘siq bo‘lib qolmoqda, bu
ularning mahsulotlarining to‘liq iqtisodiy salohiyatini amalga oshirish imkoniyatlarini cheklaydi.
Ushbu muammolarni hisobga olgan holda, siyosatchilar, rivojlanish bo‘yicha amaliyotchilar va
manfaatdor tomonlar qishloq joylarida asalarichilik madaniyatining barqaror rivojlanishiga
ko‘maklashish uchun yaxlit yondashuvni qo‘llashlari kerak. Bu asalarichilik ko‘nikmalarini
oshirish va bilimlarni uzatish uchun ta’lim va o‘quv dasturlariga sarmoya kiritishni talab qiladi.
Bundan tashqari, rag‘batlantiruvchi qo‘llab-quvvatlovchi siyosat va qoidalarni ishlab chiqishni
talab qiladi, asalarichilik amaliyoti va asalarichilik yashash joylarini himoya qilish. Bozor
aloqalarini, qiymat zanjirlarini va infratuzilmani mustahkamlash bo‘yicha harakatlar
asalarichilikning iqtisodiy salohiyatini ochish va qishloq jamoalari uchun adolatli imtiyozlarni
ta’minlash uchun juda muhimdir. Asalarichilikning iqtisodiy, ijtimoiy va ekologik yo‘nalishlarini
o‘rganib chiqib, biz uning barqaror va gullab-yashnayotgan qishloq jamoalariga hissa qo‘shish
imkoniyatlarini ochib berishni maqsad qilganmiz. Mavjud adabiyotlar, amaliy tadqiqotlar va
empirik dalillarni har tomonlama ko‘rib chiqish orqali maqolada asalarichilikni qishloq xo‘jaligi
rivojlanish strategiyalariga qo‘shish bilan bog‘liq foyda va muammolar tahlil qilinadi.
Asalarichilikning asosiy iqtisodiy afzalliklaridan biri bu qishloq xo‘jaliklari uchun daromad
olish qobiliyatidir. Asalarichilik boshqa qishloq xo‘jaligi faoliyatlariga nisbatan past boshlang‘ich
sarmoyani talab qiladi. Asalarichilar asal, asal mumi, propolis, gulchang va boshqa mahsulotlarni
sotishdan daromad olishadi. Asal, xususan, mahalliy, milliy va xalqaro bozorlarda barqaror
talabga ega bo‘lgan yuqori qiymatli tovar hisoblanadi. Asalarichilikdan olinadigan daromad yil
davomida barqaror daromad manbai bo‘lib, asalarichilik faoliyati bilan shug‘ullanuvchi oilalar
turmush tarzini sezilarli darajada yaxshilaydi. Ushbu iqtisodiy barqarorlik uy xo‘jaliklarining
oziq-ovqat xavfsizligini oshiradi va daromad manbalariga nisbatan zaiflikni kamaytiradi, bu esa
kambag‘allikni kamaytirish va qishloq joylarda barqaror rivojlanishga yordam beradi.
Asalarichilik klasterining iqtisodiy ahamiyatidan tashqari, qishloq xo‘jaligi ichida ijtimoiy
dinamikani shakllantirishda hal qiluvchi rol o‘ynaydi. Asalarichilik hamkorlikni rivojlantirish,
marjinal guruhlarning imkoniyatlarini kengaytirish va ijtimoiy kapitalni oshirish orqali qishloq
joylarining ijtimoiy infratuzilmasi tuzilishiga hissa qo‘shadi.
Asalarichilik klasterlari qishloq xo‘jaligidagi marjinallashgan guruhlarga, shu jumladan
ayollar, yoshlar va mahalliy aholiga imkoniyat yaratishi mumkin. An’anaga ko‘ra, asalarichilik
ko‘p hududlarda erkaklar uchun asosiy ish faoliyati bo‘lib qolgan. Biroq, asalarichilikda ham
asalarichilar, ham tadbirkorlar sifatida ayollarning roli tobora ortib bormoqda. Ayollarning
asalarichilikka jalb etilishi ularga iqtisodiy imkoniyatlarni kengaytirish, ko‘nikmalarni
rivojlantirish va qaror qabul qilishda motivatsiya hamda imkoniyatlar yaratadi.
Huddi shunday, asalarichilik qishloq yoshlari uchun mazmunli aloqalarni ta’minlab,
ishsizlikni bartaraf etishga yordam berishi mumkin. Ayollar va yoshlarni asalarichilik faoliyatiga
keng jalb qilish orqali klasterlar o‘zlarining energiya, ijodkorlik va innovatsiyalaridan foydalanib,
qishloqlarni rivojlantirish tashabbuslarini qo‘zg‘atishlari mumkin.
Asalarichilik klasterlari gender tengligi va ijtimoiy rivojlanish imkoniyatlariga ega.
Ko‘pgina Yevropa mamlakatlarida ayollar asalarichilik faoliyatining ajralmas qismi hisoblanadi,
masalan, asalari oilalarini parvarishlash, asal va asal mahsulotlarini yetishtirish hamda mahsulotni
qayta ishlash. Ayollarni asalarichilik klasterlariga jalb qilish orqali jamoalar an’anaviy gender
me’yorlariga qarshi chiqib, ayollar uchun iqtisodiy imkoniyatlarni kengaytirishlari va ayollarning
yetakchilik va qaror qabul qilish vakolatlarini targ‘ib qilishlari mumkin.
RAQAMLI TRANSFORMATSIYA SHAROITIDA SUN’IY INTELLEKTNI RIVOJLANTIRISH
VA ZAMONAVIY MATEMATIKANI O‘QITISH MUAMMOLARI VA YECHIMLARI
33
Bundan tashqari, asalarichilik cheklangan guruhlar, shu jumladan nogironlar va etnik
ozchiliklar uchun inklyuziv joylarni yaratishi mumkin. Maqsadli aralashuvlar va qo‘llab-
quvvatlash mexanizmlari orqali asalarichilik dasturlari jamiyatning barcha a’zolari o‘qitish,
resurslar va imkoniyatlardan teng foydalanishni ta’minlashi mumkin. Asalarichilik xilma-xillik va
inklyuzivlikni targ‘ib qilish orqali ijtimoiy birdamlik va barqarorlikni mustahkamlaydi,
shuningdek, asalarichilik sohasi tarkibini boyitadi.
Asalarichilik tabiiy dunyoda chuqur ildiz otgan amaliyot sifatida qishloq xo‘jaligi
rivojlanishi uchun muhim ekologik ta’sir ko‘rsatadi. Asalarichilik iqtisodiy va ijtimoiy
o‘lchovlardan tashqari, ekotizim salomatligi, bioxilma-xillikni saqlash va yerni barqaror
boshqarishda muhim rol o‘ynaydi.
Bundan tashqari, asalarichilik o‘rmon xo‘jaligi, dehqonchilik va qishloq xo‘jaligi kabi
boshqa barqaror yer boshqaruvi tashabbuslarini to‘ldirishi mumkin. O‘z ichiga olgan o‘rmonchilik
tizimlari asalari uchun qulay daraxt turlarini ta’minlab, asalarilar uchun qo‘shimcha asal manbai
yaratadi va asalari oilalarining ko‘payishini ta’minlaydi, shu bilan birga tuproq unumdorligini va
suvni ushlab turishni yaxshilaydi. Asalarichilikni ko‘p tarmoqli dehqonchilik tizimlari bilan
birlashtirish orqali qishloq xo‘jaligi ko‘plab ekologik va ijtimoiy-iqtisodiy manfaatlarga, shu
jumladan iqlimga chidamlilik va tirikchilik xavfsizligiga erishishi mumkin.
Asalarichilik klasterlari qishloq xo‘jaligi sharoitlarida bioxilma-xillik, ekotizim xizmatlari
va keng imkoniyatlarni rivojlantirish orqali iqlimga chidamliligini oshiradi. Asalarilar
changlatuvchi sifatida o‘simlik populyatsiyalarining genetik xilma-xilligini saqlashda va ularning
iqlim o‘zgarishi, zararkunandalar va kasalliklar kabi ekologik stresslarga chidamliligini oshirishda
muhim rol o‘ynaydi. Bundan tashqari, yashash muhitini saqlash va agroekologik tamoyillarga
ustuvor ahamiyat beradigan asalarichilik amaliyoti tuproq unumdorligini va suvni tejashni targ‘ib
qilish orqali iqlim o‘zgarishi ta’sirini kamaytirishi mumkin.
XULOSA
Xulosa qilib aytganda, asalarichilik klasterlari qishloq xo‘jaligini rivojlantirish uchun
daromad olish, yangi ish o‘rinlarini yaratish, bozorni rivojlantirish va qiymat zanjiri
integratsiyasini o‘z ichiga olgan bir qator iqtisodiy imkoniyatlarni taklif etadi. Asalarichilik
klasterining iqtisodiy salohiyatidan foydalangan holda, aholi turmush tarzini yaxshilash,
kambag‘allikni qisqartirish va barqaror rivojlanish maqsadlariga erishish mumkin. Biroq, ushbu
imtiyozlarni amalga oshirish uchun qo‘llab-quvvatlovchi siyosat, ta’lim va infratuzilmaga
sarmoyalar, bozorlarga kirish, texnik bilimlar va iqlim o‘zgarishiga moslashish kabi
muammolarni hal qilish bo‘yicha birgalikda harakatlar talab etiladi. Strategik aralashuvlar va
hamkorlikdagi sheriklik orqali asalarichilik qishloq joylarida iqtisodiy farovonlik va barqarorlikni
ta’minlash uchun kuchli vositaga aylanishi mumkin.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1. Dini, Cecilia Beatriz (compiladora), García, Norberto (compilador), “Manual of good
beekeeping practices in artificial feeding of bees: a contribution to the quality of Argentine
honey.”, 2023
2. Enzama, W. (Wilson), "Quest for economic development in agrarian localities", 2008
3. Qulmurotov S.J.
- Надежда нации» Международного научно.
2024.
4. Qulmurotov S.J.
- Journal of international scientific.
rivojlantirish orqali qishloq hududlarida ish o ‘rinlari yaratish. 2024.
5. Qulmurotov S.J.
-
Respublika bank tizimlarida bankomatlardan kreditlar olish:
Imkoniyatlari, muammolari va yechimlari. “Top izlanuvchi - 2025” Ilmiy va ijodiy ishlar tanlovi.
2025
6. Qulmurotov S.J. Asalarichilik faoliyatini yuritishda yetuk soha mutaxassislarning roli.
Xorazm ma’mun akademiyasi axborotnomasi. -9/2-2024. UO’K 338.436.2, 2024-yil.
7. Qulmurotov S.J. “Marketing” fanidan O‘quv qo‘llanma. “STAP-SEL” nashriyoti.
RAQAMLI TRANSFORMATSIYA SHAROITIDA SUN’IY INTELLEKTNI RIVOJLANTIRISH
VA ZAMONAVIY MATEMATIKANI O‘QITISH MUAMMOLARI VA YECHIMLARI
34
Samarqand 2024. 328 bet.
8. Isamuhamedov A.I. Nikadamboev X.K. “Asalarichilikni rivojlantirish asoslari”.
Toshkent. “Sharq” nashriyoti, 2013
9.
http://galwaybeekeepers.com/history-of-beekeeping
10. Normamatov, I. B. (2022). Sources of financing innovative development of economic
sectors.
Экономика и социум
, (10-1 (101)), 121-126.
11. Normamatov, I. B. (2022). Ways to ensure continuation of payments in the interbank
payment system.
Galaxy International Interdisciplinary Research Journal
,
10
(6), 1162-
1167.
12. Uzaqov, J. N., & Jumanazarov, K. S. (2024, August). Mintaqada ziyorat turizm
salohiyatini oshirish mexanizmining nazariy-uslubiy asoslari. In
conference on the role
and importance of science in the modern world
(Vol. 1, No. 7, pp. 23-33).
13. Erkaeva, G. P., & Shukurov, U. S. (2022). Experience of foreign countries in increasing
the investment attractiveness of the regions.
Gospodarka i Innowacje.
,
24
, 234-238.
14. Shukurov, U. S. Peculiarities of industrial location in cities and districts of Kashkadarya
region.
Gwalior management academy
, 73.
15. Музаффарова, К. З. (2022, December). Қашқадарё вилоят иқтисодиётига хорижий
инвестициялар жалб этиш омиллари. In
international conferences
(Vol. 1, No. 18, pp.
131-134).
16. Zoyirovna, M. K. (2022). Importance of enterprises with foreign investment in the
development of the regional economy.
Gospodarka i Innowacje.
,
29
, 219-225.
17. Muzaffarova, K., & Abdukarimov, K. (2022). Factors influencing the formation of the
investment environment in the regions.
Eurasian Journal of Social Sciences, Philosophy
and Culture
,
2
(5), 278-28.
18.
Muzaffarova, K. (2021). Қашқадарё вилоятининг инвестицион салоҳияти асосида
хорижий инвестицияларни жалб қилишнинг минтақавий жиҳатлари.
Архив научных
исследований
.
