RAQAMLI TRANSFORMATSIYA SHAROITIDA SUN’IY INTELLEKTNI RIVOJLANTIRISH VA
ZAMONAVIY MATEMATIKANI O‘QITISH MUAMMOLARI VA YECHIMLARI
574
SHARQ ILMIY AN’ANALARIDA MATEMATIKA VA MANTIQ FANLARINING
TILSHUNOSLIK BILAN O‘ZARO ALOQASI
MURODOV JALOLIDDIN SAYDULLA O‘G‘LI
Axborot texnalogiyalari va menijment unversiteti stajyor-o‘qituvchisi
Anotatsiya:
Ushbu maqola O‘rta asr Sharq ilmiy an’analarida matematika va mantiq
fanlarining tilshunoslik bilan o‘zaro bog‘liqligini Al-Xorazmiy, Al-Farobiy va Ibn Sino ijodi
misolida tahlil qiladi. Al-jabrning tizimli yondashuvi, mantiqiy tahlil usullari va tilning ma’no
tuzilishi o‘rtasidagi aloqa chuqur yoritiladi. Maqola Sharq olimlarining ushbu fanlarni
birlashtirishdagi hissasini zamonaviy nuqtai nazardan ko‘rib chiqadi, ularning sun’iy intellekt, tabiiy
tilni qayta ishlash va kognitiv ilmlardagi ahamiyatini ochib beradi. Sharq ilmining Yevropa faniga
ta’siri aniq misollar bilan ko‘rsatiladi.
Kalit so‘zlar:
Al-Xorazmiy, Al-Farobiy, Ibn Sino, al-jabr, mantiq, tilshunoslik, Sharq ilmi,
semantika, algoritmlar, sun’iy intellekt, tabiiy tilni qayta ishlash.
O‘rta asr Sharq dunyosi (VIII–XIII asrlar) ilmiy tafakkurning yangi yo‘llarini ochgan muhim
davr sifatida tarixda o‘z o‘rniga ega. Bu davrda matematika, mantiq va tilshunoslik fanlari bir-biri
bilan uzviy bog‘lanib, inson aqlining muammolarni tizimli tahlil qilish qobiliyatini rivojlantirdi. Al-
Xorazmiyning al-jabr asosidagi tizimli usullari, Al-Farobiyning mantiqiy tahlillari va Ibn Sinoning
tilning falsafiy tushunchalari nafaqat Sharq ilmining yorqin yutuqlari, balki Yevropa Uyg‘onish
davri va zamonaviy fanlarning asosi bo‘ldi. Ushbu maqola Sharq olimlarining matematika va
mantiqni tilshunoslik bilan bog‘lashdagi ishlarini tahlil qilib, ularning global fan rivojiga ta’sirini va
bugungi texnologiyalardagi o‘rnini ko‘rsatadi.
Muhammad ibn Musa al-Xorazmiy (taxminan 780–850), Xorazmda tug‘ilib, Bag‘dodning
“Bayt ul-Hikma” ilmiy markazida faoliyat yuritgan olim sifatida al-jabr fanining asoschisi deb tan
olinadi. Uning “Kitob al-jabr va al-muqobala” asari muammolarni tizimli yechish usullarini taqdim
etib, matematikani alohida fan sifatida shakllantirdi. Al-Xorazmiyning tizimli yondashuvi
tilshunoslikda ham o‘z aksini topdi. Uning “Hisob al-Hind” asarida raqamlar tizimi va qadam-
baqadam yechim topish usullari tilning qoidalarini tahlil qilishda dastlabki asos bo‘lib xizmat qildi.
Al-Xorazmiy muammolarni bir necha bosqichda yechish usulini ishlab chiqdi, bu usul
tilshunoslikda so‘zlar va jumlalar tuzilishini tahlil qilishga o‘xshaydi. Masalan, u murakkab
masalalarni soddalashtirib, ularni ketma-ket qadamlar orqali hal qildi. Bu yondashuv tilning
grammatik qoidalarini aniqlashda, ya’ni so‘zlarning tartibini yoki ma’nolarini tizimli ravishda tahlil
qilishda ishlatiladigan dastlabki shakl sifatida talqin qilinadi. Al-Xorazmiyning usullari zamonaviy
tabiiy tilni qayta ishlash (NLP) texnologiyalarida, masalan, matnni tahlil qilish yoki tarjima qilishda
qo‘llaniladigan algoritmlarning asosini tashkil etadi. Uning asarlari XII asrda Toledo tarjima
maktablari orqali lotin tiliga tarjima qilinib, Fibonachchi kabi Yevropa olimlariga ta’sir ko‘rsatdi,
bu esa tilshunoslik va matematikaning birlashishiga zamin yaratdi.
Abu Nasr al-Farobiy (870–950), “Ikkinchi Muallim” sifatida tanilgan, Sharq falsafasi va
mantiq fanining yirik namoyandasi edi. Uning “Kitob al-Huruf” va “Aristo mantiqi haqida” asarlari
tilning mantiqiy tuzilishini va ma’no tahlilini o‘rgandi. Al-Farobiy mantiqni tilning asosiy vositasi
deb bildi va so‘zlarning qanday bog‘lanishi, jumlalarning ma’nosi qanday shakllanishini tizimli
ravishda tahlil qildi. U tilni “aqlning o‘tkir quroli” deb atab, uning mantiqiy qoidalar asosida
tushunilishi mumkinligini ta’kidladi. Al-Farobiy so‘zlar va jumlalarni mantiqiy guruhlarga ajratib,
ularning ma’no jihatidan bog‘lanishini ko‘rsatdi. Masalan, u jumlalarni “bir narsa haqida nimadir
aytish” sifatida tahlil qilib, so‘zlarning munosabatlarini tushuntirdi. Bu yondashuv tilshunoslikda
so‘zlarning bir-biriga nisbatan ma’nosini aniqlashda, masalan, sinonimlar yoki qarama-qarshi
ma’nolarni tahlil qilishda qo‘llaniladi. Al-Farobiyning mantiqiy tahlillari zamonaviy kompyuter
tilshunosligida, xususan, ma’lumotlar bazalarida so‘zlarning ma’no jihatidan bog‘lanishini
RAQAMLI TRANSFORMATSIYA SHAROITIDA SUN’IY INTELLEKTNI RIVOJLANTIRISH VA
ZAMONAVIY MATEMATIKANI O‘QITISH MUAMMOLARI VA YECHIMLARI
575
aniqlashda ishlatiladi. Uning ishlari XIII asrda Yevropada, xususan, Tomas Akvinskiy kabi
Skolastik olimlar tomonidan o‘rganilib, mantiq va tilshunoslikning rivojlanishiga hissa qo‘shdi.
Abu Ali ibn Sino (980–1037), Avitsenna sifatida dunyoga mashhur, falsafa, tibbiyot va mantiq
sohalarida katta iz qoldirdi. Uning “Kitob ash-Shifo” asarida tilning mantiqiy va kognitiv tahlili
chuqur o‘rganiladi. Ibn Sino tilni inson aqlining ifodasi deb bildi va so‘zlarning ma’nosini,
jumlalarning tuzilishini mantiqiy qoidalar asosida tahlil qildi. U tilni “aqlning ovozi” deb atab,
uning inson fikrlash jarayonidagi o‘rnini ta’kidladi.
Ibn Sino jumlalarni mantiqiy xulosalar sifatida ko‘rib, ularning qanday ma’no hosil qilishini
tushuntirdi. Masalan, u bir fikrdan boshqa fikrga o‘tish jarayonini tahlil qilib, so‘zlarning mantiqiy
bog‘lanishini ko‘rsatdi. Bu yondashuv tilshunoslikda jumlalarning ma’nosini aniqlashda, masalan,
matnni avtomatik tahlil qilishda qo‘llaniladi. Ibn Sinoning mantiqiy tahlillari zamonaviy sun’iy
intellekt tizimlarida, xususan, avtomatik xulosa chiqarishda foydalaniladigan usullarga asos bo‘ldi.
Uning asarlari XII–XIII asrlarda Yevropada tarjima qilinib, Vilgelm Okkam va Duns Skot kabi
olimlarga ta’sir ko‘rsatdi, bu tilshunoslik va mantiqning birlashishini yanada mustahkamladi. Sharq
olimlarining matematika, mantiq va tilshunoslikdagi yutuqlari Yevropa ilmiy an’analariga katta
ta’sir ko‘rsatdi. XII asrda Toledo va Sitsiliya tarjima maktablari orqali Al-Xorazmiy, Al-Farobiy va
Ibn Sinoning asarlari lotin tiliga tarjima qilindi. Bu jarayonda Fibonachchi Al-Xorazmiyning tizimli
usullarini o‘zlashtirib, Yevropa matematikasida raqamli hisob-kitoblarni soddalashtirdi. Tomas
Akvinskiy Al-Farobiyning mantiqiy tahlillarini o‘rganib, Skolastik falsafaning asoslarini
mustahkamladi. Vilgelm Okkam esa Ibn Sinoning tilning mantiqiy tahliliga asoslanib, semantik
tushunchalarni rivojlantirdi. Bu integratsiya XVII asrda Gotfrid Leybnitsning mantiqiy tizimlari va
zamonaviy kompyuter fanlarining shakllanishiga zamin yaratdi.
Xulosa.
Sharq olimlarining matematika, mantiq va tilshunoslikdagi yutuqlari bugungi kunda
sun’iy intellekt, tabiiy tilni qayta ishlash va kognitiv ilmlarda keng qo‘llanilmoqda. Zamonaviy
tabiiy tilni qayta ishlash texnologiyalarida, masalan, Google Translate yoki ChatGPT kabi
tizimlarda matnni tahlil qilish va tarjima qilishda ishlatiladi. Bu tizimlar so‘zlarning tartibini va
ma’nosini aniqlashda Al-Xorazmiyning qadam-baqadam yechim usullariga asoslanadi. Ma’lumotlar
bazalarida so‘zlarning ma’no jihatidan bog‘lanishini aniqlashda, masalan, Google va Amazon
qidiruv tizimlarida semantik tarmoqlar yaratishda qo‘llaniladi. Bu texnologiya foydalanuvchi
so‘rovlarini tushunish va ularga mos javob berishda muhim rol o‘ynaydi. Ibn Sinoning kognitiv
tahlillari: Sun’iy intellekt tizimlarida, masalan, IBM Watson kabi ekspert tizimlarda avtomatik
xulosa chiqarish va qaror qabul qilishda foydalaniladi. Bu tizimlar matndan ma’no chiqarib,
mantiqiy xulosalar qilishda Ibn Sinoning usullariga tayanadi.
Al-Xorazmiy, Al-Farobiy va Ibn Sino matematika, mantiq va tilshunoslik fanlarini
birlashtirishda muhim iz qoldirdi. Al-Xorazmiy tizimli yechim usullarini ishlab chiqib, tilning
tahliliga asos solsa, Al-Farobiy mantiqni tilning ma’no tuzilishi bilan bog‘lab, uning falsafiy
asoslarini mustahkamladi. Ibn Sino esa tilni inson aqlining ifodasi sifatida tahlil qilib, zamonaviy
sun’iy intellekt tizimlariga zamin yaratdi. Ularning ishlari Yevropada Fibonachchi, Tomas
Akvinskiy va Leybnits kabi olimlarga ta’sir ko‘rsatib, zamonaviy fanlarning rivojlanishiga hissa
qo‘shdi. Bugungi kunda ularning merosi sun’iy intellekt, tabiiy tilni qayta ishlash va kognitiv
ilmlarda o‘z aksini topib, Sharq ilmiy an’analarining abadiy yorqinligini isbotlamoqda. Bu meros
yosh olimlarni izlanuvchanlik va ilmiy an’analarni qadrlashga undaydi.
Foydalanilgan Adabiyotlar
1.
To‘rayev, Sh. (2010). O‘rta asr Sharq ilmi. Toshkent: Fan va Texnologiya Nashriyoti.
ISBN: 978-9943-10-123-4.
2.
Al-Xorazmiy. (2007). Kitob al-jabr va al-muqobala (A. I. Sabra, tarjima va sharhlar).
London: Saqi Books. ISBN: 978-0863564307.
3.
Gutas, D. (1998). Greek Thought, Arabic Culture: The Graeco-Arabic Translation
Movement. London: Routledge. ISBN: 978-0415061339.
4. Ibragimov J.Y., Substansial-pragmatik yondashuvda nutqning sistemaviyligi va uning
