PEDAGOGIK ISLOHOTLAR VA ULARNING YECHIMLARI
65
FRAZEOLOGIZMLERDIŃ SÓZ SHAQAPLARıNA QATNASı JAǴıNAN TÚRLERI
Kalmuratova Saxibjamal
Annotaciya:
Maqalada dástanlarda qollanılǵan sóz shaqabları menen frazeologiyalıq sóz
dizbekleri haqqında sóz boladı. Olardıń dástan tilinde qollanıwı, bir-birinen ayırmashılıqların
“Edıge” dastannan alınǵan mıssallar arqalı talqılanadı.
Gilt sózler
: Frazeologizmler, frazeologiyalıq atlıqlar, kelbetlikler, feyil mánili frazeologizimler,
emocional-ekspressivlik, stilistikalıq, semantikalıq boyawlar.
Til biliminde ilimpazlar frazeologiyalıq sóz dizbeklerin leksika-grammatikalıq jaqtan bir neshe
toparlarǵa bóledi. Yaǵnıy olardı morfologiyalıq jaqtan qarastırıp sóz shaqaplarına qatnasına qaray
ajıratıladı. Frazeologiyalıq sóz dizbekleriniń anaw ya mınaw sóz shaqabına qatnasın anıqlawda
olardıń dáslepki formaları názerden tutılad. Frazeologiyalıq sóz dizbegi jeke sózge ekvivalent
bolıp kelse de, semantikalıq jaqtan oǵada quramalı. Grammatikalıq ózgesheligin dara sóz benen
salıstırǵanımızda sırttan qaraǵanda birdey bolǵanı menen ózinshelik ózgesheligi bar ekenligi orıs
tiliniń frazeologizmleri boyınsha tereń izertlew alıp barǵan F.E.Buslaev, A.A.Shaxmatov,
A.Potebnya, V.V.Vinogradovlar atap ótken edi. Sonlıqtan da, frazeologiyalıq sóz dizbekleriniń
grammatikalıq ózgeshelikleri arnawlı túrde izertlewdi talap etedi. Qazaq tilindegi
frazeologizmlerdi R.E.Jaysakov grammatikalıq dúzilisi jaǵınan úyrene otırıp, olardı
morfologiyalıq tárepten atawısh frazeologizmler, ráwish mánili frazeologizmler, feyil mánili
frazeologizmler, úndew mánili frazeologizmler dep bóledi.
Házirgi qaraqalpaq til faktlerine qaraǵanda, frazeologizmler kóbinese atawıshlardan hám feyil
sóz shaqaplarınan jasaladı. Usılar esapqa alınıp, qaraqalpaq tilindegi frazeologiyalıq sóz
dizbekleri sóz shaqaplarına qatnasına qaray tórt toparǵa bólinip qaraladı.
Feyil frazeologizmler qaraqalpaq tiliniń frazeologiyalıq materiallarınıń ishinde eń úlken bólegin
quraydı. Olar atlıq, kelbetlik hám ráwish frazeologizmler menen ulıwmalıq belgileri bolıwı menen
birge, mánilik túrleri, stillik qollanılıwı, grammatikalıq ózgeshelikleri menen de ayırılıp turadı.
Frazeologiya tariyxındaǵı izertlewler kóbinese feyil mánili frazeologizmlerdiń átirapında boldı.
Máselen, ózbek til biliminde Sh.Raxmatullaevtıń feyil mánili frazeologizmler boyınsha miynetin
atap ótsek boladı. Ol óziniń kandidatlıq dissertaciyasın ózbek tilindegi feyil frazeologizmlerge
arnaydı. Onda avtor feyil mánili frazeologizmlerdiń grammatikalıq ózgesheligin izertleydi
Frazeologizmlerdiń bul túri boyınsha qaraqalpaq til biliminde J. Tańirbergenov tárepinen arnawlı
túrde izertlendi. Ol óziniń monografiyasında qaraqalpaq tilindegi feyil frazeologizmlerdiń mánilik
tárepleri menen bir qatarda, olardıń semantika-stilistikalıq ózgesheliklerin, strukturalıq tiplerin
anıqlaydı Feyil mánili frazeologiyalıq sóz dizbekleri túrkiy tillerinde sonıń ishinde qaraqalpaq
tilinde eń kóp sandı quraydı. Mısalı: ókshe kóteriw, júregi jarılıw, quwanıshı qoynına sıymaw,
tóbesi kókke jetiw h.t
«Edige» dástanı tilinde de feyil frazeologizmler kóp ushırasadı.
Feyil frazeologizmler
qaharmanlardıń hár qıylı háreketlerin kórkemlep súwretleydi. Mısallar:
1.
Isıq kóriner kózine,
Hár Kim elinen ayrılsa,
Qanday arıslan bolsa da,
Jekkelik keler ózine. (Edige, 16-bet)
PEDAGOGIK ISLOHOTLAR VA ULARNING YECHIMLARI
66
2.
Endigisin óziń bil dep,
3.
Jan táslim etti shul zaman. (Edige, 50-bet).
4.
Kiymegen tonın kiygen soń kókiregi óser, júregi tasar… (Edige, 50-bet)
5.
Óziń bir yash balasań, Janıńdı otqa salasań. (Edige, 59-bet)
6.
Toqtamıstıń tobınıń sestin esitip, Satemirdiń Jan iynine ot tústi. (Edige, 80-bet)
Keltirilgen mısallardaǵı feyil frazeologizmlerdiń ańlatatuǵın pútin mánisi emocionallıq –
ekspressivlik jaqtan kúshli bolıp kelgen. Bul olardıń semantikalıq tábiyatına tán poetikalıq
obrazllıqa baylanıslı qásiyeti.Sonlıqtan da frazeologizmlerdiń bul túri ónimli qollanılǵan.
Máselen dástanda: “Janın otqa salıw”, “Arqası qozıw”, “Jipsiz baylanıw”, “Tańlayǵa aq tambaw”,
“Shıbın janı kózine kóriniw”, “Árwaǵı qozıw ” qusaǵan frazeologizimler zattı, qubılıstı, teńew,
salıstırıw, usatıw hám taǵı da basqa belgiler tiykarında dóregen. Sonlıqtan olar poetikalıq obrazı
hám júdá anıq sezilip turadı. Tómendegi keltirilgen mısallarda frazologizimler dástan tiliniń
kórkemligin payda etiwde úlken xizmet atqarıp tur:
1.
Toqtamıstay patshanıń jer kórmedi kózi, qap-qara boldi yúzi. (Edige, 32-bet)
2.
Qaranı qara demeydi, begin kózge ilmeydi. (Edige, 33-bet)
3.
Siyasattı bastı, xannıń árwaǵı qashtı, ne qıların bile almay, xan jolınan adastı. (Edige,
152-bet).
4.
Jatqanım boqlıq boldı, jutqanım shańǵıt boldı, balam dep janı ashıǵan adam kórgenim joq.
(Edige, 196-bet)
Feyil mánili frazeologizmler gápte tiykarınan bayanlawısh gáp aǵzası xızmetinde keledi. Ayırım
jaǵdaylarda kontekstke qaray feyil mánili xızmetin de atqaradı. Mısallar:
Patsha balaǵa názer etip qarap edi, balanıń ústinde periniń kiygizgen kóylegin kórdi. (Edige, 12-
bet).
Edige alar janıńdı. Tuqım qurt qılıp qırar seni (Edige, 30-bet).
Bes jasına shıqqanda ananı-mınanı kórdi, tiygenge tiyip, tiymegenge kesek atıp, on jasar, on eki
jasar balalar kóshege oynap shıqsa, asıǵın basıp alıp, zorlıq etedi. (Edige, 33-bet).
Patsha balanıń sózin esitip, qorǵasın yańlı balqıp, balanıń gápi jeti júyesinen ótip, alpıs eki
hámeldarǵa qarap tolǵay berdi:… (Edige, 39-bet).
Joqarıda keltirilgen mısallarda feyil frazeologizmler is-háreketti ekspressiv-emocionallıq mánisin
kúsheytip beriw maqsetinde qollanılıp tur. Dástan tilinde frazeologizmlerdiń bul túri dástannıń
kórkemliligin arttırıw ushın qollanadı, nátiyjede qaharmanlardıń is-háreketlerin múmkin
bolǵanınsha hár tárepleme stillik máni boyawları menen oqıwshıǵa jetkerip beriwde xızmet etip
tur.
PEDAGOGIK ISLOHOTLAR VA ULARNING YECHIMLARI
67
Tilde feyil frazeologizmlerdiń ishinde tek bolımsız háreketlerdi bildiriw ushın jumsalatuǵın túrleri
de bar.
Paydalanılǵan ádebiyatlar:
1.
Aynazarova G. Qaraqalpaq tilinde teńles eki komponentli frazeologizmler.
2.
Aynazarova G. Qaraqalpaq tilinde teńles eki komponentli frazeologizmler. Monografiya.
Nókis;«Qaraqalpaqstan»,2020-jıl. - B. 88.
3.
Tańirbergenov J. Qaraqalpaq tilinde feyil frazeologizmler. Monografiya. – Nókis; «Ilimpaz»
baspası, 2021.
4.
Пирниязова А. Қарақалпақ тили фразеологиялық системасы ҳәм оның
стилистикалық имканиятлары. (Монография).- Нѳкис: «Qaraqalpaqstan» баспасы. 2020 ж. –
176 б.
5.
Yusupova B. Qaraqalpaq tiliniń frazeologiyası. (oqıw qollanba). -Tashkent, «Tafakkur
bustoni», 2020. - 268bet.
