PEDAGOGIK ISLOHOTLAR VA ULARNING YECHIMLARI
113
TAHLIL KOMPONENTI
Qodirova Nargiza Abdusattor qizi
Farg‘ona davlat universiteti lingvistika:o‘zbek tili
mutaxassisligi magistranti
Annatatsiya:
Mazkur tezisda tahlil qilish orqali so‘zlarning qismlarini ajratish va ma’nolarini
aniq tushunish mumkin bo‘ladi va komponent tahlil qaysi tahlillar bilan o‘xshashi,farq qilinishi
aniqlanadi. Komponent tahlili tilshunoslikda: tilning muhim birliklarining mazmun rejasini
o‘rganish usuli, uning maqsadi ma'noni minimal semantik komponentlarga ajratish sifatida
qaraladi. Har qanday til birligining ma’nosi semantik komponentlardan (semalardan) iborat degan
gipotezaga asoslanib, tilning lug‘at tarkibini cheklangan (nisbatan kichik) semantik xususiyatlar
yordamida tavsiflash mumkin.
Kalitso‘zlar
:morfologik,sintaktik,fonetik,assotsativ,grammatik,kategoriya,obyektiv,transformatsi
on va komponent tahlillar.
Abstract:
In this thesis, analysis makes it possible to separate parts of words and clearly
understand their meanings, and it is determined which analyses component analysis is similar to
and different from. Component analysis in linguistics: a method of studying the content plan of
important units of language, its purpose is to separate the meaning into minimal semantic
components. Based on the hypothesis that the meaning of any language unit consists of semantic
components (semases), the vocabulary of a language can be described using limited (relatively
small) semantic features
.
Keywords:
morphological, syntactic, phonetic, associative, grammatical, category, objective,
transformational, and component analyses.
Аннотация:
Благодаря анализу в данной дипломной работе удастся разделить части слов и
четко понять их значение, а также определить, с помощью каких анализов компонентный
анализ схож и различен. Компонентный анализ в лингвистике: метод изучения плана
содержания важных единиц языка, целью которого является разделение значения на
минимальные смысловые компоненты. Основываясь на гипотезе о том, что значение любой
языковой единицы состоит из семантических компонентов (семас), словарный запас языка
можно описать с помощью ограниченных (относительно небольших) семантических
признаков.
Ключевые слова
: морфологический, синтаксический, фонетический, ассоциативный,
грамматический, категориальный, предметный, трансформационный и компонентный
анализ.
KIRISH
Hozirgi kunda jahon tilshunosligida tilni tipologik nazardan o‘rganish ,bir tildan ikkinchi bir
tilga o‘zlashgan lisoniy birliklar mohiyatini anglatish, ularni struktur-semantik tomonidan tahlil
etish, muhim o‘zlashma so‘zlarning talqinini yoritish, ularning lisoniy, ijtimoiy madaniy
xususiyatlari jihatidan izlanishlar olib borish eng muhim masalalardan biriga aylandi.
O‘zbek tilshunosligida o‘zbek tili leksikasining tarixiy jihatlari, undagi o‘zlashmalarning
lingvistik xususiyatlari, jumladan, fonetik, leksik-semantik, morfologik va sintaktik xususiyatlari
atroflicha o‘rganilgan bo‘lishiga qaramay, boshqa tildan o‘zlashgan so‘zlar fonetik, leksik-
semantik jihatdan o‘rganishga oid tadqiqotlar yetarli darajada deb bo‘lmaydi. Bu masala bugungi
PEDAGOGIK ISLOHOTLAR VA ULARNING YECHIMLARI
114
kunda mamlakatimizda yashovchi turli millat tillarining o‘zaro aloqalari natijasida vujudga kelgan
lisoniy ta`sirlarni o‘rganish ham muhimdir.
ADABIYOTLAR TAHLILI VA METODALOGIYASI
TAHLIL rus tilida (разбор), ingliz tilida (analysis), fransuz tilida (analyse), nemis tilida
(analyse), ispan (apa-lisis) deb ataladi.Murakkab lingvistik yaxlitlikning tarkibiy elementlariga
ajralishi
.
Morfologik tahlil. To‘g‘ridan-to‘g‘ri komponentlar bo‘yicha tahlil qilish.
Assotsiativ tahlil. So‘zni tashkil etuvchi allofonlar va allomorflarni ma’lum bir tadqiqot
darajasi uchun o‘rnatilgan strukturaviy qatorlar bilan (ya’ni, tegishli fonema va morfemalar bilan)
o‘zaro bog‘lash.
Grammatik tahlil. So‘zlar orasidagi grammatik bog‘lanishlarni aniqlash (mos ravishda
leksiklashgan iboralar). Tahlil ikkilik tahlil. Lingvistik tahlil asta-sekin ochiladigan juft qarama-
qarshiliklar qatoriga asoslanadi.
Kategoriya tahlili fe’ldagi zamon quyidagi juft qarama-qarshiliklar tizimiga keltirilishi
mumkin;
a) nutq lahzasini o‘z ichiga oluvchi ish-harakatning belgilanishi nutq momentini o‘z ichiga
olmagan ish-harakatga qarama-qarshi qo‘yiladi;
b) nutq momentini o‘z ichiga olmagan harakatga bo‘linadi;nutq momentidan oldin sodir bo‘lgan
va nutq paytidan keyin sodir bo‘ladigan harakat va hokazo.
Sifatli tahlil. Tilni tavsiflash usuli- analitiklik istik tizim, muxolifatga asoslangan “mavjudlik—
berilgan” hodisaning chastotasi xususiyatlariga havola qilinmagan holda uning yo‘qligi;
Chorshanba sifat tahlili.
Komponent tahlili. Cheklovchi komponentlarni aniqlash komponentlar bir xil darajadagi turli
til birliklarini bir-biridan ajrata oladigan differensial xususiyatlar sifatida til birligi; chorshanba
segmentatsiya. Tilning minimal mazmunli elementlarini (morflarini) aniqlash va ularning axloqiy
morfemalarini aniqlashga qaratilgan lingvistik tadqiqot usullaridan biri.
Obyektiv tahlil. Faol tahlil va umumiy prefiksni ajratish.Nutqiy tahlili rus tiliga (aнализ
ритмйческий), ingliz tili (discourse analysis)dan kirib kelgan. Yozma matnlarni prosodik talqin
qilishning ob’ektiv usullarini ishlab chiqish va ayrim mualliflar tomonidan afzal ko‘rgan ritmik va
melodik naqshlarni aniqlash. Sintaktik tahlil. Ta’lim yoki ilmiy maqsadlarda amalga oshiriladigan
gapni uning a’zolariga ajratish, gap turini aniqlash, murakkab gapni tarkibiy qismlarga ajratish va
hokazo. Subyektiv tahlil qilish. Til foydalanuvchilari tomonidan ongsiz ravishda amalga
oshiriladigan va ko‘pincha noto‘g‘ri etimologiyaga, qayta parchalanishga va hokazolarga olib
keladigan morfologik tahlil (so‘zning parchalanishi); qarama-qarshi ob`ektiv tahlil. Ingliz tilidagi
matnni tahlil qilish matnlarni stilistik tahlil qilish va talqin qilish, fr. matnlarni tushuntirish.
Xorijiy til darslarida matnlarni stilistik tahlil qilish va izohlash uslubiy texnika sifatida qabul
qilingan.
Transformatsion tahlil. Har xil turdagi sintaktik birliklarni oʻzgartirish qoidalarini ishlab
chiqish va ularni elementar, “yadroli gaplar”ga qisqartirishdan iborat sintaktik tahlil
turi.Tillarning miqdoriy tahlili.Til tadqiqotining statistik usuli. Yaxlit tahlil usuli. Integral usul
1
Русча-ўзбекча луғат, икки томли, I том, –Тошкент: Ўзбек Совет Энциклопедияси Бош редакцияси, 1983.b-31
PEDAGOGIK ISLOHOTLAR VA ULARNING YECHIMLARI
115
bilan bir xil. Grammatik munosabatlarni ifodalashning perifrastik (tasviriy) usuli bilan
tavsiflangan analitik tillarning morfologik tuzilishi; qarama-qarshi sintez (ikki qiymatda)dan
o‘tkazish va tahlil qilish uchun sintez
.
MUHOKAMA VA NATIJA
Lingvistik tahlil o‘zbek tilshunosligining nazariy bo‘limlarini sistemali o‘rganishning maqbul
usullaridan biridir. Tahlil jarayonida til faktlari haqidagi nazariy ma’lumotlar, grammatikaning
qonun-qoidalari konkret misollarda amaliyotga tatbiq qilinadi. Tahlil etuvchi har bir til faktining
nazariy asoslarini puxta egallashga intiladi, Til hodisalari lingvistik tahlil asosida amaliy
o‘rganiladi. Lingvistik tahlil — olingan nazariy bilimlar asosida til haqidagi har bir fanning
talabiga ko‘ra konkret bir til yoki nutq birligini (so‘z yoki gapni) parchalab o‘rganishdir.Bu
hodisa til o‘rganuvchilarning til hodisalarini tez va to‘g‘ri ajrata olish malakalarini egallashlarida
nazariy bilimlar bilan bir qatorda lingvistik tahlil ham muhim rol o‘ynaydi .
Nutqimizdagi har bir so‘z o‘z fonetik “to‘n”iga ega. Garchi alohida olingan tovush hech
qanday ma’no anglatmasa-da, u ma’noli til birliklarining tashqi tomonini tashkil etib, ularni
eshitiladigan tusga kiritadi. Og‘zaki nutqda eng asosiy til birligi – so‘z va tovush. Boshqa
hodisalar so‘z ma’nosini ro‘yobga chiqarish uchun xizmat qiladi. So‘z ma’no ifodalasa, tovush
uni tinglovchiga yetkazadi. Tovushning tinglovchiga so‘z qiyofasiga solib ma’noni yetkazishi
uning sotsial tomonidir. Tovushning hosil bo‘lish o‘rni, eshitilish va ma’no farqlash tomonlari
mavjud. Tovushning fiziologik (artikulyatsion) va akustik (eshitilish) tomoniga doir xususiyatlari
faqat tilshunos uchun ahamiyatli. Ma’no farqlash jihati esa so‘zlashuvchilar uchun ahamiyatli
bo‘lib, ular bundan ongsiz ravishda foydalanadilar .
Sintaktik munosabatlar dastlab ikki turga bo‘linadi: predikativ va nopredikativ. Predikativ
bo‘linish gap qurilishi asosi (grammatika markazi komponentlari (ega va kesim)ning sintaktik
munosabatidir. Bular orqali gap hosil qilinadi. Misol: Men ishga kecha chiqdim. (shaxs va sonda
moslashayapti). Nopredikativ bog‘lanish bunday xususiyatga ega emas. Teng bog‘lanish (teng
sintaktik munosabatda bo‘lish, so‘zlar shuningdek, qo‘shma gaplarning predikativ komponentlari
orasidagi biri ikkinchisiga bo‘ysinmagan, teng aloqasini ko‘rsatuvchi munosabat:o‘qituvchi va
o‘quvchi, qo‘ng‘iroq chalindi va dars boshlandi va ergash bog‘lanish (bunda biri hokim va
ikkinchisi tobe bo‘lgan so‘zlar o‘zaro aloqaga kirishadi: Salimni ko‘rdim) nopredikativ
bog‘lanishning bir turlaridir. Tenglashish munosabati asosan, teng bog‘lovchilar va sanash
intonatsiyasi orqali ifodalanadi. Ikkinchisida esa tobe bo‘lgan so‘z hokim so‘zni aniqlaydi,
to‘ldiradi va hokazo. Tobelanish munosabatini ifodalovchi vositalar, asosan affikslar,
ko‘makchilar, flektsiya, so‘z tartibi va intonatsiyadir. Sintaktik munosabatining ergashish usuli
uch xil: moslashuv, bitishuv , boshqaruv
Sintaksisni o‘rganishda, grammatik qonun-qoidalarni izchil o‘zlashtirishda amaliy
xarakterdagi sintaktik tahlili beqiyos ahamiyatga molikdir. Konkret til faktlari misolida tilning
grammatik qurilishi va uning nazariy-amaliy asoslarini egallashda sintaktik tahlil, ayniqsa,
zarurdir. Sintaktnk tahlil leksikada o‘tilib, mushohada qilingan nazariy bilimlarni amaliy
o‘zlashtirish, yaxshiroq idrok qilish malakalarini hosil qiladi va uni mustahkamlaydi.Tahlil
o‘tkazishda sistemalilik va izchillikka rioya qilish lozim.
“Koʻrshapalak” soʻzini komponent tahlil qilib koʻraylik:
1. Asosiy qism: “ko‘r-sha-pa-lak”
2
Ахманова О.С. Словарь лингвистических терминов, Изд. 2-ое, стереотип, –М., «Сов. Энциклопедия», 1969
b-352
3
Karimov.S, Tilshunoslik nazariyasi,Samarqand-2012.b-40
PEDAGOGIK ISLOHOTLAR VA ULARNING YECHIMLARI
116
“Koʻrshapalak” mustaqil soʻz boʻlib,tojikcha ot murakkab tuzilishli “ko‘rshabparak
” shakliga
ega. “Ko‘rmaydigan” ma’nosini anglatadigan
ko‘r
sifatiga, “tun” ma`nosini anglatadigan
shab
oti,
“uch” ma’nosini anglatadigan
paridan
fe’lining par hozirgi zamon asosidan tarkib topgan
.
2. Qoʻshimcha qism: ko‘rshabpar birligiga –ak qo‘shimchasini qo‘shib hosil qilingan.O‘zbek
so‘zlashuv tilida
b
tovushi
p
tovushiga almashtirilgan va ikkita pp tovushidan biri
tushirilgan.Oxirgi r tovushi l tovushiga almashtirilgan.
XULOSA
Komponent tahlili tilshunoslikda: tilning muhim birliklarining mazmun rejasini o‘rganish usuli,
uning maqsadi ma’noni minimal semantik komponentlarga ajratish sifatida qaraladi. Har qanday
til birligining ma’nosi semantik komponentlardan (semalardan) iborat degan gipotezaga asoslanib,
tilning lug‘at tarkibini cheklangan (nisbatan kichik) semantik xususiyatlar yordamida tavsiflash
mumkin. 1950-yillarda komponentli tahlil usuli birinchi marta leksemalarning tor doirasini - turli
tillardagi qarindoshlik atamalarini tavsiflashda leksik birliklarni o‘rganish uchun
ishlatilgan.Tahlilda har doim qismlarga bo‘lish va semani chuqurroq o‘rganish talab
etiladi.Komponent tahlil esa aynan anashu imkoniyatni beradi.Yuqoridagi misol orqali komponent
tahlil bilan so‘zning asil ma`nosi, kelib chiqishini o‘rganish mumkin.Bu esa sohaviy lug‘tlar
uchun asos bo‘ladi.
Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati:
1.Русча-ўзбекча луғат, икки томли, I том, –Тошкент: Ўзбек Совет Энциклопедияси Бош
редакцияси, 1983.b-31
2.Ахманова О.С. Словарь лингвистических терминов, Изд. 2-ое, стереотип, –М., «Сов.
Энциклопедия
3.Karimov.S, Tilshunoslik nazariyasi,Samarqand-2012.b-34
4.Фарҳанги забони тоҷикӣ (X-XX вв.). Ҷ.I. -Москва: Советская энциклопедия,1969. – 199 с.
5.O‘zbek tilining etimologik lug‘ati (I-jild), Toshkent -2000.b-421
4
Фарҳанги забони тоҷикӣ (X-XX вв.). Ҷ.I. -Москва: Советская энциклопедия,1969. – 199 с.
5
O‘zbek tilining etimologik lug‘ati (I-jild), Toshkent -2000.b-421
