PEDAGOGIK ISLOHOTLAR VA ULARNING YECHIMLARI
117
GOMEOSTAZ MEXANIZMLARI VA ULARNING FIZIOLOGIK AHAMIYATI
Ma'murova Marjona Ulug'bek qizi
Annotatsiya:
Ushbu maqolada gomeostaz tushunchasi, uning fiziologik asoslari va organizmdagi
barqaror ichki muhitni ta'minlovchi asosiy regulyator mexanizmlar keng yoritilgan. Gomeostaz
asosan asab va endokrin tizimlar orqali amalga oshiriladi, bu tizimlar organizmda harorat,
glyukoza darajasi, qon bosimi, pH, suyuqlik va elektrolit muvozanatini qat'iy nazorat ostida
ushlab turadi. Teskari aloqa mexanizmi gomeostazning markaziy tamoyili sifatida ko‘rsatilgan
bo‘lib, har qanday fiziologik ko‘rsatkichning og‘ishi javoban regulyator tizimlar tomonidan
tuzatilib, holat me'yorga keltiriladi. Termoregulyatsiya, osmoregulyatsiya, glikemik nazorat,
kislota-ishqor muvozanati va qon bosimi regulyatsiyasi gomeostaz mexanizmlarining asosiy
yo‘nalishlari sifatida ko‘rib chiqilgan. Maqolada, shuningdek, bu mexanizmlarning buzilishi bilan
bog‘liq bo‘lgan patologik holatlar ham ilmiy tahlil etilgan. Gomeostaz mexanizmlarining izchil va
muvozanatli ishlashi organizmning salomatligi va hayotiy faoliyati uchun muhim asos hisoblanadi.
Kalit so’zlar:
gomeostaz, ichki muhit, teskari aloqa, vegetativ nerv tizimi, gipotalamus,
termoregulyatsiya, osmoregulyatsiya, glikemik nazorat, pH muvozanati, homeostatik
mexanizmlar, fiziologik barqarorlik.
Gomeostaz — bu tirik organizmning ichki muhit barqarorligini saqlab turish qobiliyatidir. Bu
holat hujayralarning, to‘qimalarning va butun organizmning normal ishlashi uchun zarur bo‘lgan
asosiy fiziologik shart hisoblanadi. Gomeostazning asosiy maqsadi organizmdagi harorat, pH,
ionlar konsentratsiyasi, glyukoza darajasi, suyuqlik hajmi kabi ko‘rsatkichlarni muayyan
chegarada ushlab turishdir. Ichki muhitdagi har qanday o‘zgarishlar mos keluvchi regulyator
mexanizmlar orqali nazorat ostida saqlanadi va bu orqali organizm tashqi va ichki omillarga
moslasha oladi.
Gomeostazning amalga oshishida nerv va endokrin tizimlar muhim rol o‘ynaydi. Ayniqsa,
vegetativ nerv tizimi va gipotalamus markazi ichki muhit o‘zgarishlarini aniqlab, mos javob
reaksiyalarini ishlab chiqishda ishtirok etadi. Masalan, tana haroratining ko‘tarilishi holatida
gipotalamus ter bezlarini faollashtirib, ter ajralishini kuchaytiradi, bu esa tana haroratini
pasaytiradi. Aksincha, sovuqda esa qon tomirlar torayadi, mushaklar titraydi va issiqlik ishlab
chiqarish ko‘payadi.
Gomeostazni saqlovchi mexanizmlar asosan teskari aloqaga asoslangan. Teskari aloqa mexanizmi
shundan iboratki, agar organizmda biror fiziologik ko‘rsatkich me’yordan og‘sa, regulyator
tizimlar bu o‘zgarishni aniqlab, uni asl holatga qaytarishga intiladi. Masalan, qon glyukozasi ortib
ketganda, oshqozon osti bezi insulin ajratib, glyukozaning hujayralarga singishini ta’minlaydi va
glyukoza darajasi pasayadi. Aksincha, glyukoza yetishmovchiligi yuzaga kelganda, glukagon
gormoni orqali jigar zahiralari safarbar etiladi. Bu ikki gormon o‘zaro antagonistik tarzda ishlaydi
va glyukozaning barqaror darajada bo‘lishini ta’minlaydi.
Gomeostazda suyuqlik va elektrolit muvozanati ham muhim ahamiyatga ega. Buyraklar,
gipotalamus, ADG, aldosteron va atriy natriuretik peptidlar bu muvozanatni saqlashda ishtirok
etadi. Masalan, organizm suvsizlanganda gipotalamusda joylashgan osmoreseptorlar suyuqlik
tanqisligini aniqlaydi va ADG ajralishi kuchayadi, bu esa buyraklarda suvning qayta so‘rilishini
oshiradi. Bu orqali suyuqlik yo‘qotilishi kamayadi va osmotik bosim me’yorga qaytadi.
PEDAGOGIK ISLOHOTLAR VA ULARNING YECHIMLARI
118
Termoregulyatsiya ham gomeostazga misol bo‘la oladi. Harorat me’yoridan yuqorilaganda
organizm terlash, qon tomirlarning kengayishi orqali soviydi. Past haroratda esa mushaklar
titrashi, metabolizmning oshishi va teri osti qon tomirlarining torayishi orqali issiqlik saqlanadi.
Shu tariqa tana harorati 36,5–37,5 °C atrofida doimiy saqlanadi.
Gomeostazda pH muvozanati saqlanishi ham muhim rol o‘ynaydi. Qon pH darajasi 7,35–7,45
oraliqda bo‘lishi kerak. Bu muvozanat bufer tizimlar, nafas olish tizimi va buyraklar yordamida
tartibga solinadi. Masalan, karbonat-bikarbonat bufer tizimi kislotali yoki ishqorli moddalarning
ta’sirini neytrallaydi. Nafas olish markazi CO₂ darajasining ortishiga javoban nafas tezligini
oshiradi va karbon dioksid chiqishini kuchaytiradi, bu esa pH darajasini tiklaydi. Buyraklar esa
vodorod ionlarini chiqarish yoki bikarbonatlarni saqlab qolish orqali uzoq muddatli regulyatsiyani
ta’minlaydi.
Shuningdek, qon bosimining barqarorligi ham gomeostaz elementidir. Bu barqarorlik
baroreseptorlar, simpatik nerv tizimi, renin-angiotenzin-aldosteron tizimi va yurakdan ajraluvchi
peptid gormonlari ishtirokida ta’minlanadi. Qon bosimi tushganda renin ajraladi, angiotenzin II
hosil bo‘ladi va u qon tomirlarni toraytirib, bosimni oshiradi. Aldosteron natriyni ushlab qoladi va
suyuqlik hajmini ko‘paytiradi, bu esa ham bosimni tiklaydi.
Organizmda gomeostazning buzilishi turli kasalliklar va patologik holatlarga olib keladi. Masalan,
diabet, buyrak yetishmovchiligi, issiqlik urishi, asidoz yoki alkaloz, qon bosimi o‘zgarishlari —
bularning barchasi gomeostaz mexanizmlarining izdan chiqqanidan dalolat beradi. Bu esa klinik
amaliyotda ushbu mexanizmlarni chuqur o‘rganish va to‘g‘ri baholashni talab qiladi.
Xulosa qilib aytganda, gomeostaz organizm hayot faoliyatining barqarorligini ta’minlovchi
markaziy fiziologik tamoyildir. U asab va endokrin tizimlar orqali boshqariladigan murakkab,
ammo muvozanatli mexanizmlar tizimidan iborat. Gomeostaz mexanizmlari nafaqat salomatlikni
saqlash, balki stress, kasallik va tashqi muhit o‘zgarishlariga moslashishda ham organizmning
asosiy himoya vositasi hisoblanadi.
Foydalanilgan adabiyotlar:
1.
Guyton A.C., Hall J.E. Inson fiziologiyasi asoslari. Toshkent tibbiyot akademiyasi, 2020.
2.
Sherwood L. Human Physiology: From Cells to Systems. 9th Edition, Cengage Learning,
2016.
3.
Hall J.E. Guyton and Hall Textbook of Medical Physiology. 14th Edition, Elsevier, 2020.
4.
Martini F.H., Nath J.L. Fundamentals of Anatomy and Physiology. 11th Edition, Pearson,
2018.
5.
Boron W.F., Boulpaep E.L. Medical Physiology. 3rd Edition, Elsevier, 2017.
6.
Vander A., Sherman J., Luciano D. Human Physiology: The Mechanisms of Body
Function. 14th Edition, McGraw-Hill, 2016.
7.
O‘zbekiston Respublikasi Sog‘liqni saqlash vazirligi. Fiziologiya va tibbiy biologiya
asoslari. Toshkent, 2021.
8.
Gazzaniga M.S., Ivry R.B., Mangun G.R. Cognitive Neuroscience: The Biology of the
Mind. 5th Edition, Norton & Company, 2019.
