PEDAGOGIK ISLOHOTLAR VA ULARNING YECHIMLARI
119
AYOLLAR VA YOSHLARGA OID MEHNAT MUHOFAZASI CHORALARINING
HUQUQIY ASOSLARI
Jumadullayeva Muyassar Abdrazak qizi
Toshkent davlat transport universiteti
Magistratura 1-bosqich talabasi
ANNOTATSIYA:
Mazkur maqolada ayollar va yoshlarning mehnat muhofazasi bilan bog‘liq
huquqlari, qonunchilikdagi kafolatlar va ishlab chiqarish jarayonida ularga yaratiladigan xavfsiz
mehnat sharoitlarining ahamiyati tahlil qilinadi. Xalqaro tajribalar, O‘zbekiston Respublikasi
Mehnat kodeksi hamda boshqa normativ hujjatlar asosida ayollar va yoshlar uchun belgilangan
imtiyozlar, cheklovlar va ijtimoiy himoya choralarining amaliyotga tatbiqi ko‘rib chiqiladi.
Kalit so‘zlar:
mehnat muhofazasi, ayollar mehnati, yosh xodimlar, huquqiy asos, mehnat kodeksi,
xavfsiz mehnat.
KIRISH
Ishlab chiqarish va xizmat ko‘rsatish sohalarida ayollar va yoshlar muhim mehnat resursi
hisoblanadi. Ularning salomatligini saqlash, huquqlarini himoya qilish va xavfsiz mehnat
sharoitlari yaratish har qanday jamiyatning ustuvor vazifalaridandir. Shu ma’noda, O‘zbekiston
Respublikasi qonunchiligida ayollar va yoshlar uchun mehnat muhofazasi sohasida alohida
kafolatlar, imtiyozlar va cheklovlar belgilangan. Mazkur maqolada ushbu huquqiy asoslarning
mohiyati ochib beriladi va amaliy tatbiqi tahlil qilinadi.
Bugungi kunda inson salomatligini saqlash va xavfsiz mehnat sharoitlarini ta’minlash davlat
siyosatining muhim yo‘nalishlaridan biri hisoblanadi. Ayniqsa, jismoniy va ruhiy jihatdan
ko‘proq himoyaga muhtoj bo‘lgan guruhlar – ayollar va yoshlar uchun maxsus qonunchilik
normalarini ishlab chiqish va joriy etish orqali ularning huquq va manfaatlarini himoya qilish
zarurati ortib bormoqda. Bu borada O‘zbekiston Respublikasi Mehnat kodeksi va “Mehnatni
muhofaza qilish to‘g‘risida”gi Qonun, shuningdek, Xalqaro Mehnat Tashkiloti konvensiyalari
asosiy manba sifatida xizmat qilmoqda.
Yoshlar mehnatiga oid imtiyozlar, jumladan qisqartirilgan ish vaqti, og‘ir ish turlariga jalb
etilmaslik, sog‘lig‘iga zarar yetkazmaydigan muhit yaratish kabi talablarga rioya qilish nafaqat
ularning huquqlarini ta’minlaydi, balki kelajakda raqobatbardosh mehnat bozorini shakllantirishga
xizmat qiladi. Shu bois ayollar va yoshlar mehnatini huquqiy jihatdan muhofaza qilish bo‘yicha
mavjud qonunchilikni chuqur o‘rganish va amaliyotda qo‘llash bugungi kunning dolzarb
vazifalaridan biridir.
USLUBLAR
Maqolani tayyorlashda quyidagi metodlardan foydalanildi:
Normativ-huquqiy tahlil
– Mehnat kodeksi, “Mehnatni muhofaza qilish to‘g‘risida”gi
Qonun va boshqa tegishli qonun hujjatlari tahlil qilindi.
Taqqoslovchi yondashuv
– O‘zbekiston qonunchiligi xorijiy tajribalar bilan solishtirildi
(ILO, EU-OSHA ma’lumotlari asosida).
Tahliliy metod
– Amaliyotdagi kamchiliklar va ularni bartaraf etish yo‘llari o‘rganildi.
PEDAGOGIK ISLOHOTLAR VA ULARNING YECHIMLARI
120
NATIJALAR
Ayollar va 18 yoshga to‘lmagan shaxslar uchun og‘ir va xavfli ish turlari bo‘yicha
alohida
cheklovlar
mavjud (O‘zbekiston Respublikasi Mehnat kodeksi, 241–modda).
Ayollar uchun tibbiy ko‘rsatkichlardan kelib chiqib,
ish vaqti, yillik ta’til, homiladorlik
va tug‘ruqdan keyingi ta’til
, shuningdek, bolali ayollar uchun
qo‘shimcha imtiyozlar
ko‘zda
tutilgan.
16–18 yoshdagi ishchilar uchun
ish haftasining davomiyligi qisqartirilgan
(24–36 soat),
og‘ir yuk ko‘tarish va kimyoviy moddalar bilan ishlash man etiladi.
Xalqaro mehnat tashkiloti (ILO)ning 138- sonli konvensiyasida bolalar mehnatini cheklash
va yosh ishchilar salomatligini himoya qilish bo‘yicha aniq talablar belgilangan bo‘lib, ular
O‘zbekiston qonunchiligida ham aks etgan.
MUHOKAMA
O‘zbekistonda ayollar va yoshlarning mehnatini muhofaza qilish borasida huquqiy asoslar mavjud
bo‘lsa-da, ularning to‘liq va samarali amalga oshirilishi amaliyotda muammolarga duch kelmoqda.
Jumladan:
Ayrim xususiy korxonalarda homilador ayollar yoki yosh xodimlar uchun xavfsiz muhit
yaratish borasida kamchiliklar aniqlanmoqda.
Yosh ishchilarning mehnatga oid huquqlari to‘g‘risida xabardorlik darajasi past.
Texnik jihatdan eskirgan jihozlar va nazoratning sustligi tufayli ayrim joylarda xavfli
mehnat sharoitlari saqlanib qolmoqda.
Mazkur muammolarni hal qilish uchun tizimli yondashuv, doimiy monitoring va ijtimoiy
sheriklikni kuchaytirish talab etiladi.
XULOSA
Ayollar va yoshlar mehnatini muhofaza qilish jamiyat taraqqiyotining muhim kafolatlaridan
biridir. Mavjud huquqiy asoslar ularning sog‘lig‘i va xavfsizligiga xizmat qilishi kerak. Mehnat
qonunchiligi talablariga rioya qilish, doimiy nazorat mexanizmlarini takomillashtirish, ish
beruvchilarning ijtimoiy javobgarligini oshirish orqali bu sohadagi holatni yaxshilash mumkin.
Ayniqsa, raqamli texnologiyalar va interaktiv monitoring usullaridan foydalanish samaradorlikni
oshiradi.
Yuqorida bayon etilgan fikrlar asosida quyidagicha xulosalar chiqarish mumkin:
O‘zbekiston Respublikasida ayollar va yoshlar mehnatini muhofaza qilish bo‘yicha yetarli
darajada qonunchilik asoslari mavjud bo‘lsa-da, ularning amaliy ijrosi barcha sohalarda to‘laqonli
yo‘lga qo‘yilgan deb bo‘lmaydi.
Tizimli nazorat, ish beruvchilar uchun jazo va rag‘bat mexanizmlarini takomillashtirish,
ayniqsa xususiy sektor uchun, ayollar va yoshlarning mehnat xavfsizligini oshirishda muhim
omildir.
Mehnat muhofazasi madaniyatini yuksaltirish, yosh ishchilarga huquqiy bilim berish va
ayollarga qulay, xavfsiz mehnat sharoitlarini yaratishga yo‘naltirilgan dasturlarni kuchaytirish
lozim.
PEDAGOGIK ISLOHOTLAR VA ULARNING YECHIMLARI
121
Shunday ekan, ushbu ijtimoiy himoya qatlamlarini mehnat muhofazasi tizimiga to‘liq integratsiya
qilish – nafaqat qonunchilikning, balki insonparvar va adolatli jamiyat qurishning ham asosiy
poydevoridir.
FOYDALANGAN ADABIYOTLAR:
1.
O‘zbekiston Respublikasi Mehnat kodeksi. – Toshkent: Adolat, 2023.
2.
“Mehnatni muhofaza qilish to‘g‘risida”gi Qonun. – Toshkent, 2022.
3.
Xalqaro Mehnat Tashkiloti (ILO). Convention No. 138 & No. 183. Geneva, 2021.
4.
Karimov D. A. Mehnat huquqi asoslari. – Toshkent: “Sharq”, 2022.
5.
EU-OSHA. “Young workers: Facts and figures.” European Agency for Safety and Health
at Work, 2020.
6.
Qodirov R. Mehnat xavfsizligi asoslari. – Samarqand: Ilm-ziyo, 2021.
7.
Gulyamov A. Ayollar mehnatining huquqiy himoyasi. – Toshkent: TDYU, 2020.
