PEDAGOGIK ISLOHOTLAR VA ULARNING YECHIMLARI
165
SANOAT CHIQINDILARINI KAMAYTIRISH VA AYLANMA IQTISODIYOT
TAMOYILLARINI TATBIQ ETISHNING EKOLOGIK SAMARADORLIGI
Zulunova Xuryona Jasurbek qizi
Qoqon Unversiteti Andijon filiali
Davolash ishi 24-01 gruh talabsi
Annotatsiya:
Ushbu maqolada sanoat chiqindilarini kamaytirish va aylanma iqtisodiyot
tamoyillarini tatbiq etishning ekologik samaradorligi tahlil qilinadi. Aylana iqtisodiyot
modelining chiqindilarni qisqartirish, energiya va resurslarni tejash, shuningdek, ifloslanishni
kamaytirishga ta’siri o‘rganiladi. Xitoy kabi mamlakatlardagi amaliy misollar asosida, ushbu
yondashuvning ekologik va iqtisodiy foydalari ko‘rsatib o‘tiladi. Shuningdek, aylanma
iqtisodiyotga o‘tishda duch kelinadigan texnologik, iqtisodiy va me’yoriy to‘siqlar hamda ularni
yengish imkoniyatlari muhokama qilinadi. Maqola yakunida davlat, xususiy sektor va
jamoatchilikning ekologik barqarorlikka erishishdagi roli bo‘yicha tavsiyalar berilgan.
Kalit so‘zlar:
Aylanma iqtisodiyot, sanoat chiqindilari kamayishi, ekologik samaradorlik, qayta
ishlash, yashil texnologiyalar, resurslarni tejash, ifloslanishni kamaytirish, barqaror rivojlanish,
investitsiyalar, davlat siyosati.
Аннотатция.
В данной статье анализируется экологическая эффективность снижения
промышленных отходов и внедрения принципов циркулярной экономики. Рассматривается
влияние модели циркулярной экономики на сокращение отходов, экономию энергии и
ресурсов, а также уменьшение загрязнения окружающей среды. На примере таких стран,
как Китай, демонстрируются экологические и экономические преимущества данного
подхода. Также обсуждаются технологические, экономические и нормативные препятствия
при переходе к циркулярной экономике и возможности их преодоления. В заключении
приводятся рекомендации по роли государства, частного сектора и общества в достижении
экологической устойчивости.
Ключевые слова:
Циркулярная экономика, снижение промышленных отходов,
экологическая эффективность, переработка, зеленые технологии, экономия ресурсов,
снижение загрязнения, устойчивое развитие, инвестиции, государственная политика.
Abstract.
This article analyzes the environmental efficiency of reducing industrial waste and
implementing circular economy principles. It examines the impact of the circular economy model
on waste reduction, energy and resource savings, as well as pollution prevention. Based on
practical examples from countries like China, the article highlights the ecological and economic
benefits of this approach. The technological, economic, and regulatory challenges faced during
the transition to a circular economy and potential solutions are also discussed. Finally,
recommendations are provided regarding the roles of government, private sector, and society in
achieving environmental sustainability.
Keywords:
Circular economy, industrial waste reduction, environmental efficiency, recycling,
green technologies, resource saving, pollution reduction, sustainable development, investments,
government policy.
Kirish
Sanoat
inqilobi va texnologik taraqqiyot natijasida dunyo bo‘ylab ishlab chiqarish hajmi sezilarli darajada
oshdi. Shu bilan birga, sanoat faoliyatining intensivlashuvi sanoat chiqindilarining miqdorini ham
keskin oshirishga sabab bo‘lmoqda. Jahon miqyosida hosil bo‘layotgan sanoat chiqindilari
PEDAGOGIK ISLOHOTLAR VA ULARNING YECHIMLARI
166
miqdori yil sayin o‘sib, atrof-muhitning holatiga salbiy ta’sir ko‘rsatmoqda. Bu chiqindilar
nafaqat tuproq, suv va havoning ifloslanishiga olib keladi, balki inson salomatligi va biologik
xilma-xillikka ham jiddiy xavf tug‘diradi.
Atrof-muhit muammolarini samarali hal etish uchun ishlab chiqarish jarayonlarida resurslardan
oqilona foydalanish, chiqindilarni kamaytirish va ularni qayta ishlash tamoyillarini joriy etish
zaruriyati tug‘ildi. Shu maqsadda so‘nggi yillarda "aylana iqtisodiyot" (circular economy)
tushunchasi keng tarqaldi. Aylana iqtisodiyot – bu resurslarni samarali aylantirish, chiqindilarni
minimal darajaga tushirish va ishlab chiqarish jarayonlarida ekologik barqarorlikni ta’minlashga
qaratilgan tizimli yondashuvdir. Bu yondashuv an’anaviy “ol–ishlat–tashla” iqtisodiy modelidan
farq qilib, mahsulotlar va materiallarni imkon qadar uzoqroq davrda va qayta foydalanishga
yaroqli shaklda saqlashni maqsad qiladi.
Maqolaning maqsadi — sanoat chiqindilarini kamaytirish va aylana iqtisodiyot tamoyillarini
tatbiq etish orqali ekologik samaradorlikni oshirish yo‘llarini o‘rganish, shuningdek, ushbu
tamoyillarni amaliyotga joriy qilishdagi imkoniyatlar va to‘siqlarni tahlil qilishdir. Maqolada
quyidagi vazifalar bajariladi: sanoat chiqindilarining turlari va ularning atrof-muhitga ta’siri
haqida umumiy ma’lumot berish, aylana iqtisodiyot tamoyillarining mohiyati va ahamiyatini
ko‘rsatish, shuningdek, ekologik samaradorlikka erishish yo‘llarini ochib berish.
Bugungi kunda atrof-muhitni muhofaza qilish va sanoat chiqindilarini kamaytirish masalalarini
samarali hal qilish uchun yangi yondashuvlar zarur. Shu jumladan,
aylana iqtisodiyot
konsepsiyasi atrof-muhitni himoya qilish va resurslardan oqilona foydalanishda asosiy rol
o‘ynamoqda.
Aylana iqtisodiyot — bu resurslardan uzluksiz foydalanish va chiqindilarni minimal darajaga
tushirishga qaratilgan iqtisodiy modeldir. Ushbu konsepsiya mahsulotlarning umrini uzaytirish,
ularni qayta ishlash va qayta foydalanishga yo‘naltirish orqali tabiiy resurslar sarfini
kamaytirishni maqsad qiladi. Aylana iqtisodiyotda ishlab chiqarish jarayonlari va iste’mol
faoliyati uzluksiz aylanish zanjiri shaklida tashkil etiladi, bu esa atrof-muhitni muhofaza qilish va
iqtisodiy samaradorlikni oshirishga xizmat qiladi.
Traditsion “ol–ishlat–tashla” modelidan farqli jihatlari
An’anaviy iqtisodiy model, ya’ni “ol–ishlat–tashla” printsipi asosida ishlab chiqarish jarayonida
tabiiy resurslardan foydalaniladi, keyin esa mahsulot muddati tugagach, u chiqindiga aylanadi. Bu
modelda chiqindilarni boshqarish va qayta ishlash yetarli darajada e’tiborga olinmaydi, natijada
tabiiy resurslarning qisqarishi va atrof-muhit ifloslanishi yuzaga keladi.
Aylana iqtisodiyot esa mahsulot va materiallarni “tashlab yuborish” o‘rniga, ularni qayta ishlash,
ta’mirlash, yangilash va qayta foydalanishga yo‘naltiradi. Bu modelda chiqindilarni maksimal
darajada kamaytirish, resurslar samaradorligini oshirish va atrof-muhitni muhofaza qilish asosiy
maqsad hisoblanadi.
Aylana iqtisodiyotning asosiy tamoyillari
1.
Qayta ishlash (Recycling):
Mahsulotlar yoki ularning qismlari foydalanilganidan so‘ng
qayta ishlab chiqarishga kiradi. Bu tamoyil tabiiy resurslarga bo‘lgan talabni kamaytirishga
yordam beradi.
PEDAGOGIK ISLOHOTLAR VA ULARNING YECHIMLARI
167
2.
Takror foydalanish (Reuse):
Mahsulot yoki uning elementlarini to‘g‘ridan-to‘g‘ri qayta
ishlashdan oldin, imkon qadar yana bir yoki bir necha marta ishlatish. Bu chiqindilarni
kamaytirish va resurslar samaradorligini oshirishga xizmat qiladi.
3.
Chiqindisiz ishlab chiqarish (Waste-free production):
Ishlab chiqarish jarayonlarini
shunday tashkil etishki, chiqindilar yuzaga kelmasin yoki minimal bo‘lsin. Bu tamoyil ekologik
toza texnologiyalar va innovatsiyalar joriy etilishini talab qiladi.
Sanoat chiqindilari turlari va ularga sabab bo‘luvchi omillar
Aylana iqtisodiyot tamoyillarini tatbiq etishda avvalo sanoat chiqindilarining turli turlari va ularni
yuzaga keltiruvchi asosiy omillarni chuqur tushunish zarur. Sanoat faoliyatida hosil bo‘ladigan
chiqindilar atrof-muhitning turli sohalariga salbiy ta’sir ko‘rsatadi va ularning samarali
boshqarilishi ekologik barqarorlikni ta’minlashning asosi hisoblanadi.
Sanoat chiqindilari quyidagi asosiy turlarga bo‘linadi:
Qattiq chiqindilar:
Ishlab chiqarish jarayonida yuzaga keladigan qattiq chiqindilar (metal, shisha,
plastmassa, toshqin, chang va boshqalar) ko‘plab sanoat korxonalarida asosiy ekologik muammo
hisoblanadi. Ularning noto‘g‘ri utilizatsiyasi tuproq va suv resurslarini ifloslantirishi mumkin.
Suv chiqindilari:
Sanoat suvlari tarkibida kimyoviy moddalar, zararli mikroorganizmlar va
boshqa ifloslovchilar bo‘lib, ularning to‘g‘ri tozalab yuborilmasligi suv havzalarining ekologik
holatini yomonlashtiradi.
Havoni ifloslantiruvchi chiqindilar:
Gaz va chang chiqindilari sanoat tarmoqlarida havoni
ifloslantirishning asosiy manbalaridan biridir. Ular inson salomatligi va atmosferaning sifatiga
zarar yetkazadi.
Resurslardan noto‘g‘ri foydalanish:
Sanoatda tabiiy resurslarning oqilona ishlatilmasligi,
ortiqcha energiya va xomashyo sarfi nafaqat chiqindilarni ko‘paytiradi, balki ishlab chiqarish
samaradorligini pasaytiradi va atrof-muhitga salbiy ta’sir ko‘rsatadi.
Yuqorida sanab o‘tilgan chiqindilarni kamaytirish va resurslardan oqilona foydalanish uchun
aylana iqtisodiyot tamoyillarini ishlab chiqarish jarayonlariga joriy etish muhim ahamiyatga ega.
Aylanma iqtisodiyot tamoyillarini ishlab chiqarishda tatbiq etish orqali nafaqat chiqindilarni
kamaytirish, balki iqtisodiy samaradorlikni oshirish va atrof-muhitni himoya qilish imkoniyati
yuzaga keladi. Bu yondashuv butun dunyoda tobora keng tarqalib bormoqda va ko‘plab sanoat
korxonalari tomonidan muvaffaqiyatli amalga oshirilmoqda.
Mahalliy tajribalar
O‘zbekistonda ham so‘nggi yillarda aylana iqtisodiyotga e’tibor oshmoqda. Masalan, paxta
tozalash va to‘qimachilik sanoatida chiqindilarni qayta ishlash bo‘yicha loyihalar amalga
oshirilmoqda. Shuningdek, O‘zbekiston Respublikasi hukumati ekologik barqarorlik va
chiqindilarni kamaytirishga qaratilgan strategiyalarni ishlab chiqmoqda, bu esa sanoat
korxonalarini qayta tiklanadigan resurslardan foydalanishga va chiqindilarni qayta ishlashga
undamoqda.
PEDAGOGIK ISLOHOTLAR VA ULARNING YECHIMLARI
168
Xalqaro tajribalar
IKEA:
Bu yirik mebel ishlab chiqaruvchi kompaniya o‘z faoliyatida aylana iqtisodiyot
tamoyillarini keng qo‘llaydi. IKEA mahsulotlarida qayta ishlangan materiallardan foydalanish,
mahsulotlarni ta’mirlash va qayta ishlash xizmatlarini taklif qilish orqali chiqindilarni kamaytiradi.
Kompaniya 2030 yilga borib, barcha mahsulotlarini qayta ishlangan yoki qayta tiklanadigan
materiallardan tayyorlashni maqsad qilgan.
Tesla:
Avtomobilsozlik sanoatida Tesla kompaniyasi batareyalarni qayta ishlash va elektr
transport vositalarining umrini uzaytirish orqali ekologik samaradorlikni oshirishga intilmoqda.
Shuningdek, Tesla zavodlari energiya samaradorligini oshirish uchun quyosh energiyasidan
foydalanadi.
Xitoy ishlab chiqaruvchilari:
Xitoyda ko‘plab sanoat korxonalari chiqindilarni qayta ishlash,
energiya tejamkor texnologiyalarni joriy etish va chiqindisiz ishlab chiqarishga o‘tish bo‘yicha
yirik dasturlarni amalga oshirmoqda. Bu mamlakatda aylana iqtisodiyot tamoyillari davlat siyosati
darajasida qo‘llab-quvvatlanmoqda.
Raqamlar va natijalar
IKEA kompaniyasi qayta ishlangan materiallar ulushini 2020 yilda 60% ga yetkazdi, bu
esa chiqindilarni kamaytirish va resurslardan samarali foydalanishga imkon berdi.
Tesla batareyalarni qayta ishlash orqali yiliga minglab tonna zaharli chiqindilarni
kamaytirmoqda.
Xitoyda aylana iqtisodiyot dasturlarining natijasida sanoat chiqindilarining umumiy
miqdori 15% ga kamaydi.
Albatta! Quyida 5, 6 va 7-bo‘limlarning ma’lumotlarini bitta izchil, mantiqan bog‘langan
matn shaklida taqdim etaman:
Ekologik samaradorlik tahlili, to‘siqlar va imkoniyatlar hamda xulosa va tavsiyalar
Aylanma iqtisodiyot tamoyillarini sanoat sohasida keng joriy etish ekologik barqarorlik va
resurslarni samarali boshqarishda muhim ahamiyat kasb etadi. Bu modelning eng asosiy ekologik
samaradorlik jihatlaridan biri sanoat chiqindilarining kamayishidir. Qayta ishlash va takror
foydalanish tizimlari chiqindilarni ikkilamchi xom ashyo sifatida qabul qilib, chiqindi miqdorini
sezilarli darajada pasaytiradi. Masalan, Xitoy tajribasida sanoat chiqindilarining hajmi 15% ga
kamaygani kuzatilgan.
Shuningdek, aylanma iqtisodiyot energiya va tabiiy resurslarni tejashga olib keladi. Qayta
ishlangan materiallardan foydalanish tabiiy resurslarga bo‘lgan bosimni kamaytiradi, ishlab
chiqarish jarayonlarida energiya tejamkor uskunalardan foydalanish esa umumiy energiya sarfini
pasaytiradi. Natijada karbon izi kamayadi, bu esa global iqlim o‘zgarishlariga qarshi kurashishda
muhim omildir.
Aylanma iqtisodiyot shuningdek, atrof-muhitning ifloslanishini oldini olishda muhim rol o‘ynaydi.
Suv, havo va tuproqning ifloslanish darajasi kamayib, tabiiy ekotizimlarning sog‘lom saqlanishi
ta’minlanadi. Yashil texnologiyalarni, masalan, chiqindisiz ishlab chiqarish, energiya samarador
uskunalar va raqamli monitoring tizimlarini tatbiq etish orqali esa sanoat yanada ekologik toza va
samarali bo‘lib bormoqda.
PEDAGOGIK ISLOHOTLAR VA ULARNING YECHIMLARI
169
Biroq, aylanma iqtisodiyotga o‘tishda bir qator to‘siqlar ham mavjud. Texnologik jihatdan,
ko‘plab sanoat korxonalari mavjud ishlab chiqarish liniyalarini qayta ishlashga moslashtira
olmaydi. Iqtisodiy tomondan esa yangi ekologik texnologiyalarni joriy qilish uchun katta
investitsiyalar talab qilinadi. Shuningdek, me’yoriy-huquqiy bazaning yetarli darajada
rivojlanmaganligi yoki amalda samarali ishlamasligi muammolarni kuchaytiradi. Bu omillar
ishlab chiqaruvchilarni aylanma iqtisodiyot tamoyillarini to‘liq qabul qilishdan to‘sadi.
Bunday holatda davlatning roli ayniqsa muhim hisoblanadi. Hukumat tomonidan soliq imtiyozlari,
subsidiyalar va ekologik fondlar tashkil etilishi xususiy sektorni rag‘batlantiradi, investitsiyalar
oqimini oshiradi va qonunchilikni takomillashtiradi. Xususiy sektor esa ekologik innovatsiyalarni
ishlab chiqish va joriy etishda yetakchi bo‘lishi lozim. Shuningdek, jamoatchilik ekologik ongni
oshirish va chiqindilarni kamaytirish jarayonlarida faol ishtirok etishi kerak.
Xulosa qilib aytganda, aylanma iqtisodiyot sanoat chiqindilarinikamaytirish, resurslardan oqilona
foydalanish va atrof-muhitni muhofaza qilish uchun samarali vositadir. Ushbu modelni keng joriy
etish orqali sanoat ishlab chiqarishining ekologik samaradorligini oshirish, chiqindilarni
kamaytirish va ijtimoiy-iqtisodiy barqarorlikni ta’minlash mumkin. Shu bois, davlat, xususiy
sektor va jamoatchilik o‘rtasida samarali hamkorlik va aniq siyosat ishlab chiqish muhimdir.
Foydalanilgan adabiyotlar royxati:
1.Kirchherr, J., Reike, D., & Hekkert, M. (2017). Conceptualizing the circular economy: An
analysis of 114 definitions. Resources, Conservation and Recycling, 127, 221–
232. https://doi.org/10.1016/j.resconrec.2017.09.005
2. Yuan, Z., Bi, J., & Moriguichi, Y. (2006). The circular economy: A new development strategy
in
China.
Journal
of
Industrial
Ecology,
10(1-2),
4–
8. https://doi.org/10.1162/108819806775545321
3. IKEA Sustainability Report 2020 https://www.ikea.com/gb/en/files/pdf/52/1e/521ed2ff/ikea-
sustainability-report-2020.pdf
4. Tesla Impact Report 2021 https://www.tesla.com/ns_videos/2021-tesla-impact-report.pdf
5. United Nations Environment Programme (UNEP). (2021). From Pollution to Solution: A global
assessment of marine litter and plastic pollution. https://www.unep.org/resources/pollution-
solution-global-assessment-marine-litter-and-plastic-pollution
6. European Commission. Circular Economy Action Plan (2020)
https://ec.europa.eu/environment/strategy/circular-economy-action-plan_en
7. World Bank. (2020). The Circular Economy: A Framework for Inclusion in the Global South.
https://openknowledge.worldbank.org/handle/10986/35113
8. OECD – Waste and Material Resources Programme https://www.oecd.org/environment/waste/
