INTERNATIONAL JOURNAL OF SCIENTIFIC RESEARCHERS
ISSN: 3030-332X Impact factor: 8,293
Volume 12, issue 1, June 2025
https://wordlyknowledge.uz/index.php/IJSR
worldly knowledge
Index:
google scholar, research gate, research bib, zenodo, open aire.
https://scholar.google.com/scholar?hl=ru&as_sdt=0%2C5&q=wosjournals.com&btnG
https://www.researchgate.net/profile/Worldly-Knowledge
https://journalseeker.researchbib.com/view/issn/3030-332X
266
KIYIM TARAQQIYOTINING IJTIMOIY-ESTETIK ASOSLARI: TARIXIY
DAVLARDA USLUB VA MODANING O‘RNI
Shamsiyeva Marjona Uchqun qizi
Qarshi DU San’atshunoslik fakulteti
2-bosqich talabasi
Annotatsiya:
Ushbu maqolada kiyim-kechakning insoniyat tarixidagi o‘rni, uning uslubiy va
estetik shakllanish bosqichlari, moda bilan bog‘liq ijtimoiy va madaniy jarayonlarga ta’siri
tahlil qilinadi. Turli tarixiy davrlardagi kostyum shakllari orqali insonning estetik ideali,
ijtimoiy mavqei va madaniy qarashlari yoritiladi.
Kalit so‘zlar:
kiyim, uslub, moda, estetik ideal, tarixiy davr, kostyum, garmoniya.
Kiyim insoniyat madaniyatining ajralmas tarkibiy qismi bo‘lib, u nafaqat himoya vositasi,
balki jamiyatning ma’naviy-estetik dunyoqarashini ifoda etuvchi fenomen hisoblanadi. Kiyim
evolyutsiyasi — bu jamiyatning ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyoti, ma’naviy qadriyatlari va
san’atga bo‘lgan munosabatining yaqqol ko‘rinishidir1.
Kiyimning ibtidoiy shakllanishi va uslub tushunchasi
Insoniyatning dastlabki bosqichlarida kiyim hayvon terisi, baliq ichaklari va o‘simlik
tolalaridan tayyorlangan. Bunda asosiy maqsad sovuqdan himoyalanish bo‘lsa-da, vaqt o‘tishi
bilan kiyim estetik va ijtimoiy identifikatorga aylandi2.
Kiyimdagi
uslub
tushunchasi — bu jamiyatning moddiy va ma’naviy madaniyatini
ifodalovchi barqaror badiiy belgilar majmuasidir. Uslub muayyan davrning badiiy tili, estetik
ideali sifatida qaraladi3.
Antik davr: me’yor va garmoniya uyg‘unligi
Qadimgi Yunoniston va Rim davrida estetik
ideal sifatida inson gavdasi markazga chiqarilgan. Bu davrda me’yor (lot. norma) — go‘zallik
mezoni, garmoniya esa barcha qismlarning muvozanati sifatida talqin etilgan4. Yunon
arxitekturasi va kostyumlari “inson gavdasining aks sadosi” tarzida yaratilgan. Kostyumlar
to‘g‘ridan-to‘g‘ri inson shakli bilan uyg‘unlashgan drapirlangan matolardan iborat bo‘lgan.
O‘rta asrlar: estetik idealning o‘zgarishi
Feodalizm va cherkovning mafkuraviy ta’siri ostida o‘rta asrlarda inson tanasi
yashiriladigan estetik ideal shakllandi. Gavda go‘zalligidan zavqlanish gunoh hisoblangan, shu
sababli kostyumlar ko‘p qatlamli, og‘ir va tanani butkul yopuvchi bo‘lgan
5
. Bunday kiyimlar
qattiq korset, shnurlar va cho‘zinchoq poyabzallar orqali gavda plastikasi buzilgan tarzda
shakllantirilgan. Bu davrda disproportsiya va asimmetriya ustuvor bo‘lgan.
1
Karimov A. Moda san’ati va dizayn nazariyasi. Toshkent, 2018.
2
G‘afurova D. Kiyim madaniyati va zamonaviylik. Samarqand, 2021.
3
Platon. Davlat. Toshkent: Afrosiyob nashriyoti, 2010.
4
Aristotel. Poetika. Toshkent: Fan, 1996.
INTERNATIONAL JOURNAL OF SCIENTIFIC RESEARCHERS
ISSN: 3030-332X Impact factor: 8,293
Volume 12, issue 1, June 2025
https://wordlyknowledge.uz/index.php/IJSR
worldly knowledge
Index:
google scholar, research gate, research bib, zenodo, open aire.
https://scholar.google.com/scholar?hl=ru&as_sdt=0%2C5&q=wosjournals.com&btnG
https://www.researchgate.net/profile/Worldly-Knowledge
https://journalseeker.researchbib.com/view/issn/3030-332X
267
Uyg‘onish davri: gumanistik estetika
Uyg‘onish davrida inson tabiatining go‘zalligini ulug‘lovchi estetik qarashlar shakllanadi.
Leonardo da Vinchi, Mikelanjelo, Rafael Santi kabi rassomlar inson gavdasini mukammallik
namunasi sifatida tasvirlaganlar.
Kostyumlar ochiq, nafis, atlas va mo‘yna bilan bezatilgan, estetik va estetik nafosat birligi
yuksak darajaga ko‘tarilgan.
Barokko va Rokoko uslublari: dabdabadorlikdan orzuga
XVII–XVIII asrlarda Barokko uslubi paydo bo‘lib, unda teatrga xos harakatlar,
dabdabadorlik, ijtimoiy mavqe ifodasi ustunlik qiladi. Kostyumlar keng yelka, poshnali
poyabzal, ko‘p qatlamli matolar orqali inson gavdasini katta qilib ko‘rsatishga xizmat qilgan.
Keyinchalik Rokoko uslubi noziklik va orzular dunyosiga yo‘naltirilgan. Kiyimlar engil,
shaffof, «gazsimon» matolardan tikilib, ayol gavdasining bel, ko‘krak va bo‘ksa qismlariga
urg‘u berilgan.
Zamonaviy davr: texnika va estetik erkinlik
XIX asr oxiri va XX asr boshlarida yuz bergan ijtimoiy-iqtisodiy o‘zgarishlar, xususan
Fransuz inqilobi (1789) va sanoat inqilobi oqibatida kiyim-kechakdagi estetik mezonlar tubdan
o‘zgardi. Kiyimlar asta-sekinlik bilan funksionallik, erkinlik va amaliylik tamoyillari asosida
shakllana boshlaydi5. Jamiyatdagi demokratik g‘oyalar, ayollar harakati va texnika rivoji inson
salohiyatini ifodalashda yangi vositalarni taklif qiladi.
Bu davrga qadar ayollar kiyimida mavjud bo‘lgan sun’iy shakllar — korset, krinolin,
turnyur kabi gavda shaklini majburan o‘zgartiruvchi elementlar asta-sekinlik bilan rad etiladi.
Buning o‘rniga inson tanasining tabiiy shaklini ko‘z-ko‘z qiluvchi erkin kiyimlar modaga kiradi.
Bu esa “bashanglik” tushunchasiga yangicha, individuallik va shaxsiy erkinlikni ifodalovchi
mazmun baxsh etadi.
Zamonaviy moda tobora individuallik, o‘zini ifodalash vositasiga aylanadi. Modadagi
uslubiy erkinlik, texnologik yangiliklar (sintetik matolar, ommaviy ishlab chiqarish, konfeksion
tikuvchilik) estetik qadriyatlar xilma-xilligini yuzaga keltiradi. Ayniqsa XX asrda yirik
dizaynerlar — Koko Shanél, Kristin Dior, Yevs Sen-Loran kabi modachilar yangi estetik
idealni shakllantiradi: ayol obrazida kuch, nafislik va zamonaviylik uyg‘unligi paydo bo‘ladi.
Bugungi kunga kelib moda jamiyatdagi jadal o‘zgarishlarning estetik ifodachisiga
aylangan. Unda avvalgidek yagona go‘zallik ideali emas, balki ko‘p qirrali, shaxsiy tanlovga
asoslangan gibrid estetika hukm suradi. Kiyim inson madaniy va estetik dunyoqarashining
tarixiy ifodasidir. Har bir davrning kiyimi o‘zining ijtimoiy-iqtisodiy va mafkuraviy kontekstida
shakllangan bo‘lib, inson go‘zalligi haqidagi tasavvurlarning o‘zgarishini aks ettiradi. Shunday
ekan, kiyim tarixi bu — insoniyat tafakkurining estetik shaklini o‘rganishdir.
Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati:
1.
Karimov A. Moda san’ati va dizayn nazariyasi. Toshkent, 2018.
2.
G‘afurova D. Kiyim madaniyati va zamonaviylik. Samarqand, 2021.
5
G‘afurova, D. (2021). Kiyim madaniyati va zamonaviylik. Samarqand: Ilm ziyo, 56-bet
INTERNATIONAL JOURNAL OF SCIENTIFIC RESEARCHERS
ISSN: 3030-332X Impact factor: 8,293
Volume 12, issue 1, June 2025
https://wordlyknowledge.uz/index.php/IJSR
worldly knowledge
Index:
google scholar, research gate, research bib, zenodo, open aire.
https://scholar.google.com/scholar?hl=ru&as_sdt=0%2C5&q=wosjournals.com&btnG
https://www.researchgate.net/profile/Worldly-Knowledge
https://journalseeker.researchbib.com/view/issn/3030-332X
268
3.
Platon. Davlat. Toshkent: Afrosiyob nashriyoti, 2010.
4.
Aristotel. Poetika. Toshkent: Fan, 1996.
5.
G‘afurova, D. (2021). Kiyim madaniyati va zamonaviylik. Samarqand: Ilm ziyo, 56-bet
