International scientific journal
“Interpretation and researches”
Volume 1 issue 9 (55) | ISSN: 2181-4163 | Impact Factor: 8.2
90
TILSHUNOSLIKDA TEATR LEKSIKASI BILAN BOGʻLIQ ILMIY
FARAZLAR
Mukhammadjon Ergashev
ESL teacher of Foreign Language Department, Kokand State University, Uzbekistan
Elvina Sherefetdinova
ESL teacher of Foreign Language Department, Kokand University, Uzbekistan
Annotatsiya:
Mazkur maqolada zamonaviy tilshunoslikda teatr leksikasini
o‘rganishning nazariy masalalari yoritilgan. Ayniqsa, “termin” tushunchasining ilmiy
asoslari, uning asosiy farazlari hamda teatrga oid leksik birliklarning tarkibi va tasnifi
tahlil qilingan. Shuningdek, teatr terminologiyasining boshqa fanlar bilan aloqasi,
ularning integratsion tahlili orqali ochib berilgan. Maqola teatr tilini o‘rganish uchun
nazariy zamin yaratadi va teatrshunoslik bilan tilshunoslik o‘rtasidagi ilmiy
bog‘liqlikni mustahkamlashga xizmat qiladi.
Kalit so‘zlar:
Teatr leksikasi, termin, zamonaviy tilshunoslik, terminologik
farazlar, sahna san’ati, aktyorlik, dramaturgiya, maxsus leksika, kommunikativ birlik,
til tizimi.
Kirish
Hozirgi kun tilshunoslikning turli sohallarida kuzatilayotgan yangilanishlar va
ilmiy izlanishlar natijasida maxsus leksika, xususan, kasbiy va sohaviy
terminologiyani o'rganish masalasi alohda dolzarb mavzuga aylangan. Xususan, teatr
san'ati bilan bog'liq bo'lgan til birliklarini, ya'ni teatr leksikasini o'rganish, ularning
mazmun-mohiyatini tahlil qilish va nazariy jihatdan yoritish zamonaviy
tilshunoslikning muhim yo'nalishlaridan biridir bo'lib bormoqda.
Teatr tilining o'ziga xosligi, bu sohada paydo bo'lgan terminlarning semantik
boyligi va ularning sahnaviy amaliyot bilan bevosita bog'liqligi ushbu leksik qatlamni
chuqur tadqiq etishni taqozo etadi. Teatr terminlari nafaqat sahna asarlarining
mazmunini ifodalash, balki rejissyorlik, aktyorlik, dekoratsiya, dramaturgiya kabi
teatr san'atining barcha tarkibiy qismlarini tushunishda muhim vosita hisoblanadi.
In Mazkur maqolada, zamonaviy tilshunoslik doirasida teatr leksikasini
o'rganishga oid nazariy masalalar, xususan termin tushunchasining ilmiy asoslari,
uning xususiyatlari va teatr leksikasidagi o'rni muayyan tadqiq qilinadi. Shuningdek,
teatr terminologiyasining o'ziga xosliklari, ularni tasniflash mezonlari va boshqa
fanlar bilan bog'liqligi haqida fikr yuritiladi.
International scientific journal
“Interpretation and researches”
Volume 1 issue 9 (55) | ISSN: 2181-4163 | Impact Factor: 8.2
91
Maqolaning maqsadi — teatrga oid leksik birliklarning tilshunoslikdagi o'rni,
termin sifatida shakllanishi, ularning semantik va stilistik jihatlarini ilmiy asosda
yoritishdan iboratdir. Shu orqali teatr san'ati va tilshunoslik o'rtasidagi uzviy
bog'liqlikni ochib berish ko'zda tutiladi.
1. Termin va uning xususiyatlari haqidagi farazlar
Terminlar tilshunoslikda sohani ifodalovchi asosiy vositalardan biri sifatida
e'tirof etilgan. Ular ilm-fan, texnika, san'at va boshqa turli faoliyat sohalarida aniqlik,
mazmuniy to'liqlik hamda ifoda ixchamligini ta'minlaydi. Terminologik birliklarning
asosiy vazifasi — tushunchalarni nomlash va ularni mantiqiy bog'liqlikda
ifodalashdir. Shunday ekan, terminlarga nisbatan qo'yiladigan talablar ham bejiz
emas. Jumladan, ularning aniqligi, barqarorligi, lisoniy iqtisodiyligi va umumiy til
vositalaridan farqlanishi muhim hisoblanadi.
Teatr terminologiyasini o'rganishda aynan ushbu farazlarga asoslanish zarur.
Misol uchun, "monolog", "sahna", "mizanscena" kabi atamalar o'zining barqaror
ma'nosiga ega bo'lib, boshqa kontekstlarda ko'p ma'noli so'zlar singari turlicha talqin
qilinmaydi. Bu holat ularning termin sifatida tasniflanishiga asos bo'ladi. Bundan
tashqari, teatr terminlari ko'pincha xalqaro leksik qatlamdan kirib kelgan (masalan,
"dramaturgiya", "replika") yoki milliy teatr tajribasiga asoslangan (masalan,
"maqomiy drama", "yuzma-yuz sahna") bo'lishi mumkin.
Zamonaviy tilshunoslikda termin tushunchasi leksik birlik sifatida balki kognitiv
va kommunikativ birlik sifatida ham o'rganilmoqda. Shu degani, terminlar nafaqat til
vositasi, balki ma'lumot uzatish, axborotni kodlash va tushunchalar sistemasi
yaratishda faol ishtirok etuvchi element hisoblanadi. Ayniqsa teatr singari sahnaviy
amaliyot bilan bog'liq tilda bu holat yanada yaqqol namoyon bo'ladi.
2. Teatr leksikasining tarkibi va tasnifi
Teatr leksikasi o'z ichiga teatr san'atiga oid barcha faoliyat jarayonlarini
ifodalovchi termin va atamalarni kiritadi. Ular sahna asarining yaratilishidan tortib,
uning tomoshabinga yetkazilishigacha bo'lgan barcha bosqichlarga oid so'z va
iboralardir. Ushbu terminlar tarkibiy jihatdan turli yo'nalishlarga bo'linadi: aktyorlik
mahorati, rejissyorlik, sahna bezagi, dramaturgiya, musiqa, yoritish texnikasi va
boshqa sohalar. Har bir yo'nalish o'ziga xos terminlarga ega bo'lib, ular umumiy teatr
faoliyati haqida to'liq tasavvur beradi.
Masalan, aktyorlik faoliyatida ishlatiladigan "rol", "intonatsiya", "pauza",
"plastikaning ifodaviyligi" ozlariga kabi so'zlarning aktyorning obraz yaratishdagi
vositalarini
anglatadi.
Rejissyorlikda
esa
"kompozitsiya",
"mizanscena",
"sahnalashtirish rejasi" kabi so'zlarning spektaklning umumiy tuzilishi va ijodiy
yo'nalishini ko'rsatadi. Sahna texnikasiga oid "yoritish", "akustika", "fon" kabi so'zlar
esa sahna muhitini shakllantirishda asosiy ro'l o'ynaydi.
International scientific journal
“Interpretation and researches”
Volume 1 issue 9 (55) | ISSN: 2181-4163 | Impact Factor: 8.2
92
Teatr leksikasining bunday tasnif uni tizimli o'rganishga, teatr tilining strukturasi
va semantik imkoniyatlarini chuqur tahlil qilishga imkon beradi. Shundan tashqari,
bu tasnif teatr tilini boshqa maxsus leksik qatlamlardan ajratib farqlashga ham
yordam beradi. Ushbu farqlash esa teatr tilshunoslikning mustaqil ilmiy yo'nalish
sifatida shakllanishiga zamin yaratadi.
3. Teatr terminologiyasining boshqa sohalar bilan o'zaro aloqasi
Teatr leksikasini tahlil qilishda uning boshqa fanlar bilan aloqadorligini
e'tibordan chetda qoldirib bo'lmaydi. Birinchi navbatda, teatr va adabiyotshunoslik
o'rtasidagi bog'liqlik diqqatga sazovor. Chunki har bir sahna asari o'zining adabiy
matniga tayanadi. "Dialog", "dramaturgik ziddiyat", "ekspozitsiya", "kulminatsiya"
kabi atamalar asosan badiiy tahlil doirasida paydo bo'lgan bo'lsa-da, teatrda ular
amaliy ifodaga ega bo'ladi. Shu bois teatr terminologiyasi ko'p hollarda
adabiyotshunoslik terminlari bilan tutashadi.
Bunday atamalar, shuningdek, aktyorlik faoliyatida qo'llaniladi. Masalan, "ichki
holat", "obraz psixologiyasi", "psixologik yondashuv" kabi so'zlar aktyorning o'z
rolini ijro etish jarayonida psixik jarayonlardan qanday ustoyo'msalik qilinishini
bildiradi. Buning natijasida teatr leksikasining psixologiya bilan bevosita bog'liqligi
ko'rinadi.
Shundan tashqari, estetika, madaniyatshunoslik, hatto kommunikatsiya
nazariyasi teatr leksikasiga yaqin aloqa bor. Teatr — hozir uchun bir marta vizual,
eshitiladigan va ma'naviy-tarbiyaviy anjom manbai bo'lgani uchun, ushbu fanlar teatr
tili uchun har tomonlama o'rganishni turtki beradi. Bu esa so'nggi zamonilarning
tilshunosligi uchun ko'p fanli integratsion yondashuvini taqozo qiladi va teatr tili ning
nazariy asoslarni boyitadi.
Xulosa
Zamonaviy tilshunoslikda teatr leksikasini o'rganish nafaqat til birliklarining
ma'no va shakl jihatdan tahlili, balki ularning madaniy, ijtimoiy hamda funksional
xususiyatlarini chuqur o'rganishni talab qiladi. Maqolada ko'rib chiqilganidek, teatr
terminologiyasi umumiy til leksikasidan o'zining aniq semantik chegaralari, tizimlilik
xususiyati, barqarorligi hamda sahnaviy kontekstga bog'liqligi bilan ajralib turadi.
Teatr terminlari o'z mohiyatiga ko'ra ko'p fanli xususiyatga ega bo'lib, ular
adabiyotshunoslik, psixologiya, estetika, madaniyatshunoslik kabi boshqa fanlar bilan
uzviy aloqada shakllanadi. Ushbu holat teatr tilining nafaqat lingvistik, balki kognitiv
va kommunikativ funksiyalarini ham chuqur o'rganishni taqozo qiladi.
Shu osasda aytish mumkin, leksikasi teatrini o'rganish zamonaviy tilshunoslik
uchun muhim nazariy asos bo'lib xizmat qiladi. Shu yo'nalishda olib boriladigan
tadqiqotlar orqali teatr san'atining tilga bog'liq jihatlari yanada to'liq ochib beriladi va
tilshunoslikning yangi tadqiqot maydonlari shakllanadi.
International scientific journal
“Interpretation and researches”
Volume 1 issue 9 (55) | ISSN: 2181-4163 | Impact Factor: 8.2
93
Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati:
1.
Cabré, M. T. (1999). Terminology: Theory, Methods and Applications.
Amsterdam/Philadelphia: John Benjamins Publishing. A comprehensive resource on
the theoretical foundations of terminology, including the nature and properties of
terms.
2.
Sager, J. C. (1990). A Practical Course in Terminology Processing.
Amsterdam: John Benjamins Publishing
.
Discusses term formation, characteristics,
and the distinction between terms and common words in specialized languages.
3.
Kyozov, M. (2007). Terminologiya asoslari. Toshkent: Fan nashriyoti. A
foundational Uzbek source addressing the nature of terms, their classification, and
linguistic features.
4.
Lotte, D. S. (1982). Osnovy postroeniya nauchno-tekhnicheskoy
terminologii (Foundations of the Construction of Scientific and Technical
Terminology). Moscow: Nauka. A classical Russian work on the principles of term
creation and their linguistic and logical characteristics.
5.
Elvina Rustemovna Sherefetdinova. (2024). IN INTERCULTURAL
CONTEXTS, SOCIAL NORMS, BELIEFS, AND VALUES PLAY A
SIGNIFICANT
ROLE
IN
SHAPING
INTERPRETATIONS
AND
INTERACTIONS.
University
Research
Base,112–123.
Retrieved
from
https://scholar.kokanduni.uz/index.php/rb/article/view/297
6.
Elvina Sherefetdinova (2024). INNOVATIVE APPROACHES IN
TEACHING PHILOLOGICAL SCIENCES. Talqin va tadqiqotlar ilmiy-uslubiy
jurnali, 2 (56), 104-108.
7.
Surayyo
Abidjanova.
(2024).
EFFECTIVENESS
OF
USING
AUTHENTIC MATERIALS IN THE CLASSROOM. Kokand University Research
Base,
34–38.
Retrieved
from
https://scholar.kokanduni.uz/index.php/rb/article/view/284
8.
Surayyo Abidjanova. (2024). USING READING STRATEGIES IN
ELEMENTARY LEVEL CLASROOMS. Kokand University Research Base, 30–33.
Retrieved from
https://scholar.kokanduni.uz/index.php/rb/article/view/283
9.
Sharafutdinov
Nodir
Sultanovich.
(2024).
HISTORY
OF
LINGUOPRAGMATICS STUDY. Kokand University Research Base, 9–15.
Retrieved
from
https://scholar.kokanduni.uz/index.php/rb/article/view/279
Sharafutdinov
Nodir
Sultanovich.
(2024).
STAGES
OF
LEARNING
LINGUOPRAGMATICS. Kokand University Research Base, 239–245. Retrieved
from
https://scholar.kokanduni.uz/index.php/rb/article/view/321
10.
Elvina Rustemovna Sherefetdinova. (2024). IN INTERCULTURAL
CONTEXTS, SOCIAL NORMS, BELIEFS, AND VALUES PLAY A
SIGNIFICANT
ROLE
IN
SHAPING
INTERPRETATIONS
AND
International scientific journal
“Interpretation and researches”
Volume 1 issue 9 (55) | ISSN: 2181-4163 | Impact Factor: 8.2
94
INTERACTIONS. Kokand University Research Base, 112–123. Retrieved from
https://scholar.kokanduni.uz/index.php/rb/article/view/297
11.
Elvina Rustemovna Sherefetdinova. (2024). GLOBALIZATION AND
THE SHIFTING SANDS OF CULTURAL IDENTITY. Kokand University Research
Base,
124–127.
Retrieved
from
https://scholar.kokanduni.uz/index.php/rb/article/view/298
12.
Rakhmanova,
N.
(2023).
LANGUAGE
AND
CULTURE:
INVESTIGATE THE CONNECTION AMONG LANGUAGE AND CULTURE,
ANALYZING HOW LANGUAGE REFLECTS AND SHAPES SOCIAL
STANDARDS, VALUES, AND PERSONALITIES. Talqin Va Tadqiqotlar, 1(31).
извлечено от
https://talqinvatadqiqotlar.uz/index.php/tvt/article/view/1291
13.
Rakhmonova Nilufar Bakhodirovna. (2024). About Some Features of
Authentic Text Materials in Teaching a Foreign Language. Central Asian Journal of
Literature,
Philosophy
and
Culture,
5(1),
45-49.
Retrieved
from
https://cajlpc.centralasianstudies.org/index.php/CAJLPC/article/view/1136
14.
Elvina Rustemovna Sherefetdinova. (2024). GLOBALIZATION AND
THE SHIFTING SANDS OF CULTURAL IDENTITY. University Research Base,
124–127. Retrieved from
15.
https://scholar.kokanduni.uz/index.php/rb/article/view/298
