JOURNAL OF IQRO – ЖУРНАЛ ИҚРО – IQRO JURNALI – volume 17, issue 01, 2025
ISSN: 2181-4341, IMPACT FACTOR ( RESEARCH BIB ) – 7,245, SJIF – 5,431
ILMIY METODIK JURNAL
Xasanov Xayrullo Mahmudovich
Qo‘qon DPI, “Informatika” kafedrasi v.b. dotsenti
TALABALARDA MEDIASAVODXONLIKNI RIVOJLANTIRISH VA UNING
IJTIMOIY AHAMIYATI
Annotatsiya
. Maqolada mediasavodxonlik ta’riflari va ularning talabalarga ta’siri yoritiladi.
Maqolada mediasavodxonlikning yolg‘on axborot va manipulyatsiyaga qarshi himoyalanish,
demokratik jarayonlarda faol ishtirok etish hamda shaxsiy rivojlanish va farovonlikni
ta’minlashdagi o‘rni haqida fikr yuritiladi.
Kalit so‘zlar
: Mediasavodxonlik, ta’rif, axborot tahlili, tanqidiy fikrlash, yolg‘on axborotdan
himoyalanish, demokratik jarayonlar, axborot manbalari, ijtimoiy barqarorlik, raqamli
savodxonlik.
Bugungi kunda raqamli texnologiyalar tezkor rivojlanayotgani sababli, axborot oqimlaridan
samarali foydalanish ko‘nikmalari zarurati ortib bormoqda. Ushbu sharoitda mediasavodxonlik
jamiyatning har bir a’zosiga, ayniqsa talabalar uchun muhim ahamiyat kasb etmoqda.
Mediasavodxonlik nafaqat axborotni tushunish va tahlil qilish, balki undan ongli foydalanish
madaniyatini ham o‘z ichiga oladi. Mazkur maqolada mediasavodxonlikning zamonaviy ta’riflari
va uning talabalarga ta’siri ko‘rib chiqiladi.
Mediasavodxonlik tushunchasining zamonaviy ta’riflari
Mediasavodxonlik bugungi kunda ko‘plab sohalarda turli xil talqinlarga ega bo‘lib, turli
tadqiqotchi va tashkilotlar tomonidan keng ko‘lamda tavsiflanadi.
1.
UNESCO ta’rifi:
UNESCO mediasavodxonlikni "shaxslarning media va axborot
manbalaridan foydalanish, ularni tahlil qilish, baholash va yaratish qobiliyati" deb ta’riflaydi.
Ushbu ta’rif axborot olish va uni qayta ishlash jarayonlarini o‘z ichiga oladi. UNESCO fikricha,
mediasavodxonlik fuqarolarning axborot xurujlariga qarshi immunitetini shakllantirishning
asosiy vositasidir.
2.
Evropa Ittifoqi qarashlari:
Evropa Ittifoqi mediasavodxonlikni "fuqarolarni tanqidiy
fikrlash va o‘zaro muloqot qilishga undovchi ko‘nikmalar" deb ta’riflaydi. Bu ta’rif axborotni
faqat iste’mol qilish emas, balki uni yaratish, tanqidiy baholash va noto‘g‘ri ma’lumotlarga
qarshi tura olish zaruratini ta’kidlaydi.
3.
Rene Hobbsning ilmiy yondashuvi:
Amerikalik olim Rene Hobbs mediasavodxonlikni
"odamlarning media orqali axborot olish, ularni tahlil qilish, baholash va ma’naviy javobgarlik
bilan foydalanish jarayonlari" deb belgilaydi. Bu ta’rif media resurslaridan oqilona
foydalanishning axloqiy va madaniy jihatlariga e’tibor qaratadi.
4.
Zamonaviy tahlillar asosida umumlashma:
Bugungi kunda mediasavodxonlikni faqat
texnik ko‘nikma sifatida emas, balki kompleks jarayon sifatida tushunish zarur. Bu jarayon
tanqidiy fikrlashni rivojlantirish, axborotni saralash va undan foydali tarzda foydalanish
imkoniyatlarini o‘z ichiga oladi.
Mediasavodxonlikning talabalarga ta’siri.
Mediasavodxonlikning zamonaviy ta’riflari
talabalarga qanday ta’sir qilishini quyidagi yo‘nalishlarda ko‘rib chiqish mumkin:
1. Tanqidiy fikrlash ko‘nikmasini rivojlantirish.
Mediasavodxonlik bugungi global
axborotlashgan dunyoda nafaqat axborotlarni iste’mol qilish, balki ularni tahlil qilish va tanqidiy
JOURNAL OF IQRO – ЖУРНАЛ ИҚРО – IQRO JURNALI – volume 17, issue 01, 2025
ISSN: 2181-4341, IMPACT FACTOR ( RESEARCH BIB ) – 7,245, SJIF – 5,431
ILMIY METODIK JURNAL
baholash imkonini beruvchi muhim ko‘nikmalarni o‘z ichiga oladi. Ayniqsa, talabalar uchun
tanqidiy fikrlash ko‘nikmasi mediasavodxonlikning ajralmas qismi hisoblanadi. Bu ko‘nikma
nafaqat o‘quv jarayonida muvaffaqiyatli bo‘lish, balki hayotiy masalalarda to‘g‘ri qarorlar qabul
qilish uchun ham zarurdir.
Tanqidiy fikrlash va mediasavodxonlikning o‘zaro aloqasi. Tanqidiy fikrlash – bu shaxsning
ma’lumotni tahlil qilish, uning ishonchliligini baholash va turli manbalardan kelayotgan
axborotning asl mohiyatini aniqlash qobiliyatidir. Mediasavodxonlik esa tanqidiy fikrlashning
amaliy ko‘rinishidir, chunki u talabalarga quyidagilarni o‘rgatadi:
-
Har qanday axborot manbasini tanqidiy o‘rganish.
-
Ma’lumotlarning ishonchliligini va haqiqatga mosligini tekshirish.
-
Soxta xabarlar (fake news) va manipulyativ kontentni aniqlash.
-
Ma’lumotlarni turli kontekstlarda tahlil qilish va xolis baholash.
-
Soxta xabarlarni tanib olishdagi tanqidiy fikrlashning roli
So‘nggi yillarda raqamli axborot manbalarining ko‘payishi bilan birga, noto‘g‘ri va manipulyativ
ma’lumotlar ham keng tarqalmoqda. Talabalar uchun tanqidiy fikrlash ko‘nikmasi bunday
xabarlarni aniqlashda muhim ahamiyatga ega. Masalan:
Manba ishonchliligini tekshirish: Talaba xabar yoki maqola qaysi manba tomonidan e’lon
qilinganini, uning ishonchliligini va xolisligini tahlil qilishni o‘rganadi.
Ma’lumotlarni qiyoslash: Turli manbalardan kelayotgan axborotni solishtirib, faktlarni
tekshirish orqali haqiqatga yaqin xulosaga keladi.
Axborot tahlili va bahosi: So‘zlar va tasvirlar orqali manipulyatsiya qilish usullarini aniqlashni
o‘zlashtiradi.
Tanqidiy fikrlash va o‘quv jarayoni. Talabalarning o‘quv jarayonida tanqidiy fikrlashni qo‘llashi
ta’lim sifatini oshiradi. Ular murakkab mavzularni mustaqil o‘rganishga va o‘qituvchilar
tomonidan taqdim etilgan axborotni tanqidiy tahlil qilishga qodir bo‘ladilar. Bu esa:
Ma’lumotlarni yaxshiroq tushunish va ulardan samarali foydalanishga yordam beradi.
-
Muammolarga turli xil yondashuvlarni o‘rganish imkonini yaratadi.
-
O‘z fikrini asoslash va dalillar keltirish qobiliyatini rivojlantiradi.
Tanqidiy fikrlashning hayotiy qarorlarga ta’siri. Mediasavodxonlik orqali shakllangan tanqidiy
fikrlash hayotiy qarorlar qabul qilishda ham katta yordam beradi. Talabalar:
-
Axborotlarning noto‘g‘ri yoki biryoqlama talqin qilinishiga asoslangan qarorlar qabul
qilishdan saqlanadi.
-
Turli reklama va propaganda usullariga berilmay, xolis qarashni saqlab qoladi.
-
Shaxsiy hayotida raqamli xavfsizlikni ta’minlash va axborot madaniyatini shakllantirishda
mustahkam bilim va tajribaga ega bo‘ladi.
Tanqidiy fikrlash – bu mediasavodxonlikning o‘zagini tashkil etuvchi ko‘nikma bo‘lib, u
talabalarni axborotga ongli yondashishga, haqiqat va yolg‘onni ajratishga va xolis qarorlar qabul
qilishga o‘rgatadi. Ushbu ko‘nikmaning rivojlanishi talabalar o‘quv jarayoni va kundalik hayotda
muvaffaqiyatli bo‘lishiga zamin yaratadi. Shu sababli, mediasavodxonlikni rivojlantirish
JOURNAL OF IQRO – ЖУРНАЛ ИҚРО – IQRO JURNALI – volume 17, issue 01, 2025
ISSN: 2181-4341, IMPACT FACTOR ( RESEARCH BIB ) – 7,245, SJIF – 5,431
ILMIY METODIK JURNAL
bo‘yicha ta’lim dasturlariga tanqidiy fikrlash elementlarini kiritish bugungi kunning dolzarb
vazifalaridan biridir.
2. Axborotdan samarali foydalanish
Axborotdan samarali foydalanishning ahamiyati. Bugungi raqamli texnologiyalar davrida
talabalar axborotning cheksiz oqimi bilan o‘ralgan. O‘quv va ilmiy faoliyat jarayonida bu
axborotni samarali boshqarish va ulardan maqsadli foydalanish ko‘nikmasi juda muhimdir.
Mediasavodxonlik talabalarni axborotni tanlash, saralash va tahlil qilishga o‘rgatib, ularni
ko‘proq natijadorlikka erishishiga yordam beradi.
Raqamli muhitda axborot oqimlari. Raqamli texnologiyalar o‘quv jarayonida axborot
manbalaridan foydalanish imkoniyatlarini kengaytirdi. Talabalar o‘quv qo‘llanmalari, ilmiy
maqolalar, onlayn kurslar, video darslar va boshqa resurslarga osongina kirish imkoniga ega. Shu
bilan birga, bu axborot oqimlarini boshqarish qiyinlashmoqda, chunki:
-
Ishonchsiz yoki yolg‘on axborot manbalari tarqalmoqda.
-
Talabalar axborotning katta hajmidan zarur ma’lumotlarni ajratishda qiynalmoqda.
-
Axborotni noto‘g‘ri talqin qilish xavfi ortmoqda.
Mediasavodxonlik ushbu muammolarni hal qilishda muhim vosita sifatida qaraladi.
Axborotni tez va to‘g‘ri saralash. Axborotni samarali boshqarishning birinchi bosqichi bu uni
to‘g‘ri saralashdir. Talabalar mediasavodxonlik ko‘nikmalari yordamida quyidagilarga erishadi:
O‘quv maqsadiga mos axborotni tanlash. Talabalar faqat maqsadga muvofiq axborot
manbalariga e’tibor qaratadi, bu esa vaqtdan samarali foydalanish imkonini beradi. Masalan,
internetdagi ilmiy ma’lumotlar bazalari (Google Scholar, PubMed, JSTOR kabi) yordamida
sifatli va ishonchli ilmiy axborotni tezda topish mumkin.
Nozarur yoki keraksiz ma’lumotlarni chetlab o‘tish. Axborotlarning hajmi kattaligi vaqtni
samarasiz sarflashga olib keladi. Mediasavodxonlik talabalarni ma’lumotni filtrlay olishga
o‘rgatadi. Misol uchun, so‘rov tizimlaridan (search query) samarali foydalanish orqali ortiqcha
natijalarni chetlab o‘tish mumkin.
Ishonchli manbalarni aniqlash. Axborotning ko‘pligi uning ishonchli ekanligini anglatmaydi.
Mediasavodxonlik talabalarni ishonchli manbalarni topish va noto‘g‘ri axborotdan saqlanishga
yordam beradi.
Manba sifatini baholash. Talabalar ma’lumotni manbaga qarab baholaydi:
-
Muallifning ilmiy darajasi va mavqeyi.
-
Nashrning obro‘si va e’tiborliligi.
-
Ma’lumotning yangiligi va dolzarbligi.
Axborotning asoslanish darajasini tahlil qilish. Har bir manbadan kelgan ma’lumotlar uchun
faktlar va dalillar mavjudligini aniqlash talabalarni noto‘g‘ri qarashlardan himoya qiladi. Misol
uchun, ijtimoiy tarmoqlarda tarqatilayotgan ma’lumotni boshqa nufuzli manbalardan tekshirish
mediasavodxon talabalarning odati bo‘lib qolishi kerak.
JOURNAL OF IQRO – ЖУРНАЛ ИҚРО – IQRO JURNALI – volume 17, issue 01, 2025
ISSN: 2181-4341, IMPACT FACTOR ( RESEARCH BIB ) – 7,245, SJIF – 5,431
ILMIY METODIK JURNAL
Axborotni tahlil qilish va undan foydalanish. Mediasavodxonlik faqatgina axborotni topish va
saralash emas, balki uni tahlil qilish va amaliy qo‘llash qobiliyatini ham rivojlantiradi.
Axborotni tahlil qilish. Axborotni turli nuqtai nazardan ko‘rib chiqish va uni mustaqil fikr
asosida baholash imkonini beradi.
Talabalar raqamli kontentning qaysi qismi ularning ilmiy faoliyatiga mos kelishini tahlil qilib,
faqat foydali ma’lumotlardan foydalanadi.
Axborotni qo‘llash. Talabalar olingan ma’lumotni ilmiy tadqiqotlar, esselar yoki taqdimotlar
yaratishda amaliyotga tadbiq qilishni o‘rganadilar. Ishonchli va puxta asoslangan axborotning
ishlatilishi ularning ilmiy natijalarining samaradorligini oshiradi.
Axborotdan samarali foydalanishning ta’lim jarayoniga ta’siri. Axborotni to‘g‘ri saralash, tahlil
qilish va undan foydalanish talabalar ta’lim jarayonini sifatli tashkil etishga yordam beradi. Bu
jarayon:
-
Talabalarni o‘quv materiallarini mustaqil ravishda o‘rganishga undaydi.
-
Ularni chuqur tahliliy yondashuvga ega bo‘lgan ilmiy ishlarni tayyorlashga rag‘batlantiradi.
-
Muloqot va bahs-munozaralarda bilimga asoslangan fikrni bildirish imkonini beradi.
Mediasavodxonlik talabalarni zamonaviy axborotlashgan dunyoda muvaffaqiyatli bo‘lishiga
ko‘maklashuvchi asosiy vositalardan biridir. Bu ularga axborotni to‘g‘ri saralash, ishonchli
manbalarni aniqlash va undan samarali foydalanish qobiliyatlarini beradi. Natijada talabalar
ilmiy va o‘quv faoliyatlarida samarali yondashuvga ega bo‘lib, nafaqat o‘z sohasida, balki
jamiyatda ham faol shaxsga aylanishadi.
3. Mustaqil ta’lim olish imkoniyatlarini kengaytirish.
Mediasavodxonlik talabalarni mustaqil
ta’lim olishga undaydi. Masalan, ular turli onlayn kurslar, ilmiy maqolalar va boshqa raqamli
manbalardan o‘zlari uchun zarur bilimlarni olish imkoniyatiga ega bo‘ladilar. Bugungi raqamli
texnologiyalar davrida talabalar axborotning cheksiz oqimi bilan o‘ralgan. O‘quv va ilmiy
faoliyat jarayonida bu axborotni samarali boshqarish va ulardan maqsadli foydalanish
ko‘nikmasi juda muhimdir. Mediasavodxonlik talabalarni axborotni tanlash, saralash va tahlil
qilishga o‘rgatib, ularni ko‘proq natijadorlikka erishishiga yordam beradi.
4. Ijtimoiy faoliyatni kuchaytirish.
Mediasavodxon talaba ijtimoiy faol bo‘lib, atrofidagi
voqealarga ongli munosabat bildiradi. Bu esa jamiyatda faollikni oshiradi va yoshlarning o‘z
fikrini erkin ifodalashga yordam beradi. Raqamli texnologiyalar o‘quv jarayonida axborot
manbalaridan foydalanish imkoniyatlarini kengaytirdi. Talabalar o‘quv qo‘llanmalari, ilmiy
maqolalar, onlayn kurslar, video darslar va boshqa resurslarga osongina kirish imkoniga ega. Shu
bilan birga, bu axborot oqimlarini boshqarish qiyinlashmoqda, chunki:
Ishonchsiz yoki yolg‘on axborot manbalari tarqalmoqda.
Talabalar axborotning katta hajmidan zarur ma’lumotlarni ajratishda qiynalmoqda.
Axborotni noto‘g‘ri talqin qilish xavfi ortmoqda.
Mediasavodxonlik ushbu muammolarni hal qilishda muhim vosita sifatida qaraladi.
Xulosa qilib shuni aytish mumkinki, axborotni samarali boshqarish mediasavodxonlikning eng
muhim jihatlaridan biridir. Mediasavodxon talabalar ishonchli ma’lumotlarni tez va to‘g‘ri
saralab, ilmiy va o‘quv faoliyatlarida ulardan oqilona foydalanadi. Bu esa nafaqat o‘qishda
muvaffaqiyatga erishishga, balki kelajakda tanqidiy va mas’uliyatli fikrlovchi yetuk shaxs
JOURNAL OF IQRO – ЖУРНАЛ ИҚРО – IQRO JURNALI – volume 17, issue 01, 2025
ISSN: 2181-4341, IMPACT FACTOR ( RESEARCH BIB ) – 7,245, SJIF – 5,431
ILMIY METODIK JURNAL
bo‘lishga yordam beradi. Mediasavodxonlik zamonaviy axborotlashgan jamiyatda talabalar
uchun zarur bo‘lgan asosiy ko‘nikmalardan biridir. Uning zamonaviy ta’riflari tanqidiy fikrlash,
axborotni tahlil qilish va undan samarali foydalanish madaniyatini shakllantirishga qaratilgan.
Mediasavodxonlik talabalarga nafaqat o‘quv jarayonida, balki kundalik hayotda ham
muvaffaqiyatga erishishda yordam beradi. Shu sababli, ta’lim tizimida mediasavodxonlikni
rivojlantirish bo‘yicha kompleks yondashuv zarur.
Foydalanilgan adabiyotlar
1. UNESCO. (2013). Media and Information Literacy Policy and Strategy Guidelines. Paris:
UNESCO Publishing.
2. Hobbs, R. (2011). Digital and Media Literacy: Connecting Culture and Classroom. Thousand
Oaks, CA: Corwin Press.
3. Potter, W. J. (2016). Media Literacy. 8th Edition. Sage Publications.
4. European Commission. (2009). Study on Assessment Criteria for Media Literacy Levels.
Brussels: European Commission.
5. Kovach, B., & Rosenstiel, T. (2014). The Elements of Journalism. New York: Crown
Publishing Group.
6. Xasanov X.M. Mediasavodxonlik nima va uning ahamiyati ISSN 2181-7138 МУҒАЛЛИМ
ҲӘМ ҮЗЛИКСИЗ БИЛИМЛЕНДИРИЎ Илимий-методикалық журнал. 2024, 6-сан. Нөкис.
7. Xayrullo Xasanov Mediasavodxonlik va unga yo‘naltirilgan ta’limning jamiyat hayotidagi hal
qiluvchi roli O‘zMU xabarlari, 2024, [1/10/1] ISSN 2181-7324.
8. Xasanov X.M. Mediasavodxonlikning zamonaviy ta’riflari va ularning talabalarga ta’siri.
ISSN 2181-7138 МУҒАЛЛИМ ҲӘМ ҮЗЛИКСИЗ БИЛИМЛЕНДИРИЎ Илимий-
методикалық журнал. 2025, 2/1-сан. Нөкис
