JOURNAL OF NEW CENTURY INNOVATIONS
Volume–77_Issue-2_May-2025
198
198
SAVOD O‘RGATISH DARSLARIDA IZOHLI LUG‘AT
BILAN ISHLASHNING AFZALLIKLARI
Ergasheva Mohinur Turobjon qizi
Qo‘qon DU Boshlang‘ich ta’lim yo‘nalishi 4-bosqich talabasi
Akbarova Munira Shavkatovna
Qo‘qon DU assisent-o‘qituvchisi, PhD
Annotatsiya:
ushbu maqolada boshlang'ich sinf o'quvchilarining lug'at boyligini
oshirish va nutqni rivojlantirishdagi ahamiyati ko'rib chiqiladi. O'qituvchilar
o'quvchilarga yangi so'zlar va iboralarni o'rgatishda alifbe davridan boshlab og'zaki va
yozma ishlarni amalga oshirishlari zarurligi ta'kidlanadi. O'quvchilarning notanish
so'zlarni o'zlashtirish jarayoni, ularning diqqatini lug'at ishlariga jalb qilish va
qiziqtirish usullari ham muhokama qilinadi. Maqola, shuningdek, o'quvchilarda
vatanparvarlik hissini tarbiyalash va ularning dunyoqarashini shakllantirishda lug'at
ishining o'rnini ko'rsatadi.
Kalit so'zlar:
lug'at boyligi, boshlang'ich sinf, o'qituvchi, og'zaki va yozma ishlar,
notanish so'zlar, vatanparvarlik, dunyoqarash, o'qish jarayoni.
Abstract:
This article examines the importance of increasing the vocabulary of
primary school students and developing their speech. It emphasizes the need for
teachers to carry out oral and written work when teaching students new words and
phrases, starting from the alphabet period. The process of students' assimilation of
unfamiliar words, methods of attracting their attention to vocabulary work and
engaging them in it are also discussed. The article also shows the role of vocabulary
work in fostering a sense of patriotism in students and forming their worldview.
Keywords:
vocabulary, primary school, teacher, oral and written work,
unfamiliar words, patriotism, worldview, learning process.
Bola birinchi sinfga kelgach, uning lug’at boyligi tezlik bilan oshib boradi.
Chunki, uning uchun maktabdagi hamma narsa yangi va mana shu narsalarning nomini
o’zlashtira boshlaydi. Boshlang’ich sinflarda lug’at ishini keng olib borish
o’quvchilarning savodxonligini oshirish uchun, grammatik qonun-qoidalarni puxta
bilish uchun, nutqni ostirish uchun va mantiqiy fikrlash malakasini egallashda muhim
ahamiyatga egadir. Lug’at ishi bolalarni ko’p gapirtirish, o’qiganlarni ongli ravishda
o’zlashtirish, shuningdek, sinonim, omonim, antonim jihatidan bir-biriga qarama-
qarshi bo’lishini ayniqsa, bog’lanishli matnlarda so’zlarning yangi-yangi ma’no kasb
etishini tushunishga o’rgatiladi. Dasturning bunday murakkab talablarini amalga
oshirishda, o’quvchini juda yoshligidan boshlab so’z ustasi qilib yetishtirish uchun
alifbe davrida olib boriladigan lug’at ishlarini o’qish darslarida murakkab tarzda
JOURNAL OF NEW CENTURY INNOVATIONS
Volume–77_Issue-2_May-2025
199
199
davom ettirish kerak. Bu esa o’qituvchidan yuksak mahorat talab qiladi. Boshlang’ich
sinf o’quvchisi darslik bilan ishlar ekan, so’zlar ifoda va iboralar ustida ishlab berish
orqali tizimli ravishda amalga oshiriladi.
Boshlangich sinf dasturida lug’at ishiga katta etibor beriladi. Chunonchi,
o’quvchilarning har bir so’zini tushungan holda o’qishlari va o’z nutqlarida bu so’zni
o’rinli ishlatishlari uchun birinchi sinfdanoq lug’at ustidagi ishlar avval og’zaki, o’quv
yilining ikkinchi yarmidan boshlab esa, jadal ravishda yozma ifodalab borilishi kerak,
o’quvchilar shakl jihatidan turlicha bo’lgan so’zlar bir xil yoki yaqin ma’no bildirishini
ba’zi so’zlarning ma’no jihatidan bir-biriga qaramaqarshi bo’lishini, ayniqsa,
bog’lanishli matnlarda so’zlarning yangi-yangi ma’no kasb etishini tushunishga
o’rgatadi. Dasturning bunday murakkab talablarini amalga oshirishda o’quvchini juda
yoshligidan boshlab so’z ustasi qilib etishtirish uchun, alifbe davrida olib boriladigan
lug’at ishlarini o’qish darslarida murakkab tarzda davom ettirish kerak. Bu esa
o’qituvchidan yuksak mahorat talab etadi.
Boshlang’ich sinf o’quvchisi maktabga kelar ekan, u sinfdagi ko’pgina
buyumlarni ko’radi, lekin ularning ayrimlarini nomi nima, qanday belgisi bor,
turmushda qanday ahamiyat kasb etadi, ayrim narsalar hakida aniq tasavvurga ega
bo’lmaydi. Bunday narsalar o’qituvchi tomonidan shu kunning talabi asosida asta
sekinlik bilan o’rgatib boriladi. Og’zaki suhbat jarayonida tushunishi qiyin notanish
so’zlar, so’z birikmalari tushuntirib beriladi. Masalan, o’qituvchi sinf xonasidagi stol,
stul, parta, doska, shkaf va turli xil stendlarda aks etgan ko’rgazmalar orqali
o’quvchilarga lug’at ustida ishlash imkoniyatlari yaratiladi. Shu bilan birga
o’quvchilarni so’z boyligini oshirishda tarqatma materiallardan unumli foydalanish
yangi uchraydigan so’zlarni lug’at daftariga yozib qo’yish, ma’nosini izohlash, yangi
uchraydigan so’zlarga gaplar tuzish, ma’no va mohiyatini anglab yetish orqali
o’quvchilarda lug’at boyligi oshib boradi. O’quvchi to’g’ri yozish malakasini
egallagach, ularga o’rgangan predmetlarining nomlarini notanish va noaniq so’zlarni
lug’at daftarga qayd ettirib boriladi. Kun sayin o’zbek tilimiz yangi-yangi so’z va
iboralar bilan oz davrasini kengaytirib bormoqda. Shakli har-xil bolsa ham, ma’nosi
bir-biriga yaqin so’zlarni katta, buyuk, ulug’, qarama-qarshi ma’noli so’zlarni baland-
past, kattak-ichik, yosh-qari, oq-qora, yaxshi-yomon, achchiq-shirin kabi so’zlardagi
grammatik qonun-qoidalar bilan isbotlash uchun o’quvchilarga misollar topish o’rgatib
boriladi. Biroq yuqoridagi fikrlar boshlang’ich sinf o’quvchilari uchun tushunarli
bo’lavermaydi. Shuning uchun lug’at ustida ishlash talab qilinadi.
O’qituvchi
o’quvchilarning notanish so’zlarni qanday o’zlashtirib
borayotganliklarini tekshirib turadi. O’quvchilarning notanish so’zlarni qanchalik
o’zlashtirganliklari tekshirilganda, ularning diqqatini lug’at ustida ishlashga jalb etish
va bu ishga ularni qiziqtirishga etibor beriladi. Matnda uchragan notanish so’zlar
ishtirok etgan gaplardan ko’rgazmali qurol tayyorlanadi. Notanish so’zlarni faol lug’at
JOURNAL OF NEW CENTURY INNOVATIONS
Volume–77_Issue-2_May-2025
200
200
fondiga aylantirish uchun har xil izchil usullardan foydalaniladi.
So’zlarni yodlab bilib olish ham notanish so’zni bilib olishga yordam beradi.
O’quvchilar lug’atining boyib borishini hisobga olish va baholab berish zarur. Lug’at
ishi orqali o’qishning ongli bolishi va imloni o’zlashtirishi ta’minlanadi, o’quvchining
dunyoqarashi shakllanadi, unda vatanparvarlik hissi tarbiyalanadi.
Alifbe davrida va undan keyingi o’qish darslarida matndagi tushunilishi qiyin
bo’lgan so’zlarning ma’nosi tushuntiriladi. Matndagi obrazli ifodalar, qarama-qarshi
ma’noli, manosi bir biriga yaqin bo’lgan so’zlar o’quvchilarga toptiriladi va shu
so’zlardan o’z nutqida foydalanishga o’rgatiladi.
Xulosa
Maqolada boshlang'ich sinf o'quvchilarining lug'at boyligini oshirishda
o'qituvchilarning roli va metodlari muhim ahamiyatga ega ekanligi ta'kidlangan.
O'quvchilarga yangi so'zlarni o'rgatish jarayonida og'zaki va yozma ifodalar,
ko'rgazmalar va tarqatma materiallardan foydalanish zarurligi ko'rsatiladi.
O'qituvchilar o'quvchilarning notanish so'zlarni o'zlashtirish jarayonini nazorat qilib,
ularni qiziqtirish va diqqatini jalb qilish uchun turli usullardan foydalanishlari kerak.
Bu jarayon o'quvchilarning savodxonligini, nutqini va dunyoqarashini rivojlantirishda
muhim o'rin tutadi.
Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati:
1. O‘zbekiston Respublikasining “Ta’lim to‘g‘risida”gi Qonuni. 2020-yil 23-
sentyabr. O‘RQ-637-son. Xalq so‘zi. – Toshkent, 2020-yil 24-sentabr. No202
(7704). https://lex.uz/ru/docs/-5013007
2. Asaqarova M. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida o‘qish va matnni
tushunish ko‘nikmalarini rivojlantirish. – Namangan, 2020. – 137 b.
3. Aminova F. O‘quvchilarni muloqot matni yaratishga o‘rgatishning didaktik
asoslari.– Toshkent, 2007. – 130 b.
4. Sulton I. Adabiyot nazariyasi. - Toshkent: „ O ‘qituvchi", 1980. 245-bet
5. Homidiy H. va boshq. Adabiyotshunoslik terminlari lug 'ati. — Т.: „ O 'q
ituvchi" , 1967. 92-bet.
6. Pohl S. Longitudinal Multistage Testing. JEM. International Study Center,
Lynch School of Education. – Boston College, Chestnut Hill, 2014. – p. 193.
7. Shavkatovna, A. M. (2023, November). BOSHLANG'ICH SINFLARDA
ERTAKLARNING TURLARI BILAN ISHLASH. In
Proceedings of International
Conference on Scientific Research in Natural and Social Sciences
(Vol. 2, No. 12, pp.
34-39).
8. Shavkatovna, A. M. (2023, November). BOSHLANG‘ICH SINF
O‘QUVCHILARIDA KITOBXONLIK MADANIYATINI SHAKLLANTIRISHDA
ERTAKLARNING TUTGAN O‘RNI. In
Proceedings of International Conference on
JOURNAL OF NEW CENTURY INNOVATIONS
Volume–77_Issue-2_May-2025
201
201
Educational Discoveries and Humanities
(Vol. 2, No. 12, pp. 158-162).
9. Shavkatovna, A. M. (2023, November). BOSHLANG‘ICH SINF
O‘QUVCHILARINI ERTAK JANRI BILAN TANISHTIRISH. In
Proceedings of
International Conference on Scientific Research in Natural and Social Sciences
(Vol.
2, No. 12, pp. 29-33).
10. Shavkatovna, A. M. (2023). UNUSUAL COMPOUNDS AS A FACTOR
INCREASING
THE
LINGUOPOETIC
VALUE
OF
THE
LITERARY
TEXT.
JournalNX-A Multidisciplinary Peer Reviewed Journal
,
9
(5), 311-315.
11. Shavkatovna, A. M. (2023). Unusual Compounds: Oxymoron and
Occasionalism.
Open Access Repository
,
9
(7), 148-150.
12. Shavkatovna, A. M. (2023, November). OKSYUMORON–BADIIY,
LINGVOPOETIK VOSITA. In
Proceedings of International Conference on
Educational Discoveries and Humanities
(Vol. 2, No. 12, pp. 153-157).
13. Shavkatovna, A. M. (2023, November). G‘AYRIODATIY BIRIKMALAR
VA ULARNING BADIIY MATNDA QO‘LLANILISHI. In
Proceedings of
International Conference on Educational Discoveries and Humanities
(Vol. 2, No. 12,
pp. 163-167).
14. Shavkatovna, A. M. (2023). UNUSUAL COMBINATIONS IN THE
INTERPRETATION OF PROFESSOR NIZOMIDDIN MAHMUDOV.
Open Access
Repository
,
9
(11), 137-140.
15. Shavkatovna, A. M. (2023, November). SINESTETIK METAFORA VA
GAYRIODATIY BIRIKMALAR. In
Proceedings of International Conference on
Scientific Research in Natural and Social Sciences
(Vol. 2, No. 12, pp. 40-44).
16.
Shavkatovna,
A.
M.
(2023,
November).
SINESTEZIYA
VA
GAYRIODATIY BIRIKMALAR. In
Proceedings of International Conference on
Educational Discoveries and Humanities
(Vol. 2, No. 12, pp. 148-152).
17. Shavkatovna, A. M. G‘ayriodatiy birikmalar badiiy matnning lingvopoetik
qiymatini oshiruvchi omil sifatida. Муаллим ҳам узликсиз билимлендириў.
Илимий-методикалық журнал, 28-32
