101
YER UCHASTKALARINI XUSUSIYLASHTIRISHNING IJTIMOIY-
IQTISODIY AHAMIYATI
Egamova Dilchehra Adizovna – “TIQXMMI” MTU
Buxoro tabiiy resurslarni boshqarish
instituti tayanch doktoranti
Annotatsiya:
Ushbu
maqolada
xususiylashtirishning
mohiyati,
xususiylashtirilishi mumkin bo’lgan yerlar toifalarini belgilash va kengaytirish
bo’yicha ma’lumotlar tahlil qilingan. Noqishloq xo’jaligi ahamiyatiga molik
yerlarda joylashgan yer uchastkalarini joriy etish va mol-mulk solig’ini qayta
ko’rib chiqish, xususiylashtirish asosida yer bozorini ilmiy-metodologik
asoslarini yaratish bo’yicha taklif va tavsiyalar berilgan
Kalit so’zlar:
Xususiylashtirish, yer uchastkasi, yer bozori, yer kadastri
ma’lumotlari, yer uchastkasining bahosi, ko’chmas mulk, xususiylashtirish
shakllari, bozor iqtisodiyoti, yer resurslari, yer qonunchiligi.
Аннотация:
В данной статье анализируется сущность приватизации,
информация об определении и расширении категорий земель, которые
могут быть приватизированы. Сделаны предложения и рекомендации по
введению
земельных
участков,
расположенных
на
землях
несельскохозяйственного назначения и пересмотру налога на имущество,
созданию научно-методической базы рынка земли на основе приватизации.
Ключевые слова:
приватизация, земельный участок, рынок земли,
земельно-кадастровая информация, цена земли, недвижимость, формы
приватизации, рыночная экономика, земельные ресурсы, земельное
законодательство
Abstract:
This article analyzes the essence of privatization, information on
the definition and expansion of land categories that can be privatized. Proposals
and recommendations were made on the introduction of land plots located on non-
102
agricultural land and the revision of the property tax, the creation of a scientific
and methodological framework for the land market on the basis of privatization.
Keywords
: Privatization, land plot, land market, land cadastre information,
land plot price, real estate, forms of privatization, market economy, land
resources, land legislation
Kirish.
Bozor iqtisodiyotiga asoslangan huquqiy demokratik davlat barpo
etishda mulkdorlarning o‘rni nihoyatda katta. Zero, ular jamiyatdagi
o‘zgarishlarga bevosita daxldor qatlamdir. Xususiy mulkka munosabat esa
jamiyat taqdirini hal qiluvchi omillardan biri.
Yerdan yanada samaraliroq foydalanishni ta’minlash hamda rag‘batlantirishni
ta’minlash uchun uning doimiy va to‘xtovsiz qayta taqsimlanishi kuzatiladi.
Bunday qayta taqsimlash asosan yer uchastkalarini xarid qilish-sotish orqali
bo‘ladi Bugungi kunda O‘zbekistonda yer bozori shakllanmoqda va yer bilan
bog‘liq bitimlar soni ko‘payib bormoqda va bunda yirik shaharlarda ko‘chmas
mulkning narx-navosi o‘sib borishi ham muhim rol o‘ynamoqda. Hozirgacha
mablag‘larni qo‘yishning eng daromadli soxasi uy-joy ko‘chmas mulkini xarid
qilish va uni keyinchalik sotish bo‘lsa, endi esa mablag‘ni yer uchastkasini xarid
qilishga qo‘yish aksariyat jihatdan foydaliroq hisoblanmoqda.
Mavzuning dolzarbligi va ahamiyati.
O‘zbekiston Respublikasi
Prezidentining “Yer munosabatlarida tenglik va shaffoflikni ta’minlash, yerga
bo‘lgan huquqlarni ishonchli himoya qilish va ularni bozor aktiviga aylantirish
chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi 2021-yil 8-iyundagi PF-6243-sonli Farmoni,
“Qishloq xo‘jaligiga mo‘ljallanmagan yer uchastkalarini xususiylashtirish
to‘g‘risida” O‘zbekiston Respublikasining qonuni, O‘zbekiston Respublikasi
Vazirlar mahkamasining “Qishloq xo‘jaligiga mo‘ljallanmagan yer uchastkalarini
xususiylashtirish to‘g‘risida”gi O‘zbekiston Respublikasi Qonunini amalga
oshirish
chora-tadbirlari
haqida
2022-yil
14-fevraldagi
71-sonli qarori va shunga o‘xshash me’yoriy-huquqiy hujjatlarda belgilangan
vazifalarni amalga oshirishga ushbu maqolaning dolzarbligini ifodalaydi.
103
O’zbekistonda amalga oshirilayotgan keng miqyosdagi islohotlar yerga bo’lgan
mulkchilik, ya’ni ma’lum darajada yer bozorini shakllantirish va joriy etishga olib
keldi Yer bozorini respublika va mintaqalar darajasida shakllantirish va tashkil
etishning ilmiy-uslubiy jihatdan asoslanmaganligi va uning aholini iqtisodiy-
ijtimoiy sharoitlariga ta’siri o’rganilmaganligi ham muammoning o’tkirligidan
dalolat beradi. Yer bozorini mintaqaviy shakllantirish bo’yicha ilmiy-uslubiy
yondashuv hamda amaliy yechimlar, yer fondining tejamkor taqsimot uslublari,
qulay yer solig’i tizimini joriy etish, yerdan foydalanishdan olinadigan davlat
byudjet daromadlari, yer ijarasi va qulay yer solig’i tizimini joriy etish
mamlakatimiz yer resurslaridan yanada samarali foydalanish yo’nalishlarini
belgilab beradi.
Yer uchastkasini xususiylashtirishda jahon iqtisodiyoti tajribasi boy tajriba
bo’lib, yer bozorini tartibga solish borasida, usul va ilg’or texnologiylarni qo’llash
darajasiga erishilgani ma’lum. Demak, mamlakatimizda bozor iqtisodiyoti
sharoitida amalga oshirilayotgan agrar islohotlarni hayotga tatbig’i, iqtisodiyot
tarmoqlarining istiqboldagi ravnaqi, yer tanqisligi muammolarining keskinligi,
yer uchastkalarini xususiylashtirishni investitsiyalash zaruriyatlari ham
muammoning dolzarbligini belgilaydi.
Bunda: xususiylashtirishning mohiyati va iqtisodiy-ijtimoiy ahamiyatini
asoslash;
iqtisodiyot tarmoqlarida islohotlarni yanada erkinlashtirish sharoitida yer
uchastklarini xususiylashtirishning mintaqaviy shakllanishi hamda uning
iqtisodiy rivojlanishining nazariy asoslarini tadqiq etish;
yer uchastkalarini xususiylashtirishda rivojlangan davlatlar tajribasini
o’rganish;
yerlarni xususiylashtirish va yer bozori jarayonini tahlil qilish ;
yer uchastkalarni xususiylashtirishning vujudga kelishi, shakllanishi va joriy
etilish qonuniyatlarini tadqiq etish, iqtisodiy mohiyatini va o’ziga xos xususiyatini
aniqlash;
104
yer bozorini mintaqaviy shakllantirish konsepsiyasi va uning asosiy
tamoyillarini ishlab chiqish;
yerning bozor qiymatini aniqlashda yer kadastri ma’lumotlaridan
foydalanish uslublarini takomillashtirish;
yer kadastri ma’lumotlari yer uchastkalarini xususiylashtirishda asos
ekanligini asoslash;
mintaqaviy sharoitlarda yer uchastkasining me’yoriy bahosi va bozor
qiymatini aniqlash uslubini takomillashtirish;
yer uchastkasining me’yoriy (iqtisodiy) bahosini aniqlash uslubini
takomillashtirish;
yer bozorini bosqichma-bosqich shakllantirishda innovatsion taraqqiyot
yutuqlarini qo’llash kabi vazifalarni hal qilish lozim. Ushbu vazifalarni bevosita
yer bozori shakllanishi va rivojlanishining asosiy yo’nalishlarini o’zida to’liq aks
ettirishini ta’kidlagan holda, tadqiqotimizda yuqorida keltirilgan vazifalarni
qishloq xo’jaligida yer resurslaridan foydalanish tizimini takomillashtirish nuqtai
nazaridan tahlillarni amalga oshirilishi ham yerdan foydalanishning bozor
tamoyillariga mos mexanizmini joriy etish uchun asosiy manba bo’lib xizmat
qiladi.
Bugungi kunda fuqarolarga tegishli uy-joylar joylashgan yer uchastkalari,
meros qilib qoldirilgan umrbod egalik qilish huquqidagi yerlar, tadbirkorlik
faoliyati bilan shug‘ullanadigan noturar joy obyektlarining yer uchastkalariga
doimiy foydalanish huquqi berilar edi. Ya’ni bino o‘zingizga tegishli bo‘lsa ham,
uning yeri sizga tegishli emas edi. Mana shu yer uchastkalarini xususiylashtirish
uchun endi jismoniy va yuridik shaxslar Davlat xizmatlari markazlari (DXM)ga
yoki Yagona davlat interaktiv portali (my.gov.uz) orqali ham murojaat qilishi
mumkin. Ariza Kadastr agentligi va Qurilish bo‘limlariga yo‘naltiriladi. Kadastr
bo‘limlari o‘z navbatida ushbu yer uchastkasi ariza bergan fuqaroning nomiga
rasmiylashtirilganmi yoki yo‘qmi, ya’ni ro‘yxatdan o‘tkazilganini tekshiradi.
O‘sha yer uchastkasi o‘zgarmagani, yer uchastkasi bugungi kunda ham reyestrda
mavjudligi haqidagi ma’lumotlarga to‘liq mos kelishi, taqiq va cheklovlar mavjud
105
emasligi – xususiylashtirishga monelik qilmaydigan barcha tomonlar tekshirib
chiqiladi.
Ikkinchi tomondan, qurilish bo‘limlari yer uchastkasi hududi shaharsozlik
me’yorlariga mos kelishi, xususiylashtirish uchun mumkinligini o‘rganadi.
Barcha tekshiruvlardan o‘tgandan keyin fuqaroga to‘lovni amalga oshirish, ya’ni
xususiylashtirish
haqida
xabarnoma
yuboriladi.
Xabarnoma
orqali
xususiylashtirish uchun to‘lovni amalga oshiradi.
Barchamiz yer uchastkasiga yer solig‘i to‘laymiz. Mulkdorlar, yerdan
foydalanuvchilar uchun xususiylashtirish to‘lovi mazkur yer uchastkasi uchun
hisoblangan yer solig‘i miqdorining 20 barobari deb belgilangan. Mana shu to‘lov
amalga oshirilgandan keyin ma’lumotlar billing tizimida hisobga olinib, davlat
organlari tomonidan o‘sha yer uchastkasiga bo‘lgan
davlat orderi
beriladi.
Mazkur order asosida kadastr organlari yer uchastkasiga nisbatan mulk huquqini
davlat ro‘yxatidan o‘tkazadi. Har bir jismoniy va yuridik shaxs o‘ziga tegishli
bo‘lgan yer uchastkasini faqat o‘zi sotib olishi mumkin. Bu auksionga
qo‘yilmaydi va boshqa odam sotib olishi yoki boshqa odamga o‘tib ketishi
mumkin emas. Tadbirkorlik faoliyati bilan shug‘ullanish uchun yer uchastkalari
esa auksion savdolari orqali shaffof tarzda sotib olinadi.
Yer uchastkasini xususiylashtirish mutlaqo ixtiyoriy bunda :
yerga bo‘lgan mulk huquqiga ega bo‘lish;
yerni davlat olib qo‘ya olmaydi, faqat sotib olishi mumkin;
yerni erkin qo‘shish, taqsimlash va ajratish huquqiga ega bo‘lish;
yerdan garov sifatida foydalanish imkoniyati
yuzaga
keladi.
Endilikda xususiylashtirish mumkin bo‘lgan yerlar haqida ma’umotlarni
tahlil qildik va quyidagilar bilan tanishamiz :
yuridik shaxslarga tadbirkorlik va shaharsozlik faoliyatini amalga oshirish
uchun berilgan yer uchastkalari;
O‘zbekiston Respublikasi fuqarolariga yakka tartibda uy-joy qurish va uy-
joyni obodonlashtirish, shuningdek tadbirkorlik va shaharsozlik faoliyatini
amalga oshirish uchun berilgan yer uchastkalari;
106
xususiylashtirilishi lozim bo‘lgan davlat ko‘chmas mulk obektlari
joylashgan yer uchastkalari;
bo‘sh turgan yer uchastkalari.
Quyidagi yer uchastkalari xususiylashtirilmaydi:
foydali qazilma konlari, qonunchilikka muvofiq xususiylashtirilmaydigan
davlat mulki obektlari joylashgan yer uchastkalari;
tabiatni muhofaza qilish, sog‘lomlashtirish, rekreatsiya maqsadlari va
tarixiy-madaniy maqsadlar uchun mo‘ljallangan yerlar tarkibiga kiruvchi yer
uchastkalari, shuningdek o‘rmon hamda suv fondlarining, muhandislik va
transport infratuzilmasi obektlarining muhofaza zonalari, shaharlar va
shaharchalarning umumiy foydalanishdagi yerlari (maydonlar, ko‘chalar, tor
ko‘chalar, yo‘llar, sohil bo‘ylari, skverlar, xiyobonlar, istirohat bog‘lari);
xavfli moddalar bilan zararlangan va biogen zaharlanishga duchor bo‘lgan
yer uchastkalari;
qonunchilikda belgilangan tartibda maxsus iqtisodiy zonalar ishtirokchilariga
taqdim etilgan yer uchastkalari – maxsus iqtisodiy zona faoliyat ko‘rsatadigan
davrda;
ko‘p kvartirali uylar joylashgan, shuningdek ko‘p kvartirali uylarga tutash
yer uchastkalari;
davlat-xususiy sheriklik loyihalarini, ijtimoiy sheriklik to‘g‘risidagi
kelishuvlar va shartnomalarni amalga oshirish uchun berilgan, shuningdek
yuridik shaxslarga davlat va jamiyat ehtiyojlari uchun berilgan yer uchastkalari.
Yer uchastkalari quyidagi shakllarda xususiylashtiriladi:
umrbod egalik qilish huquqi asosida tegishli bo‘lgan yerni sotib olish;
yerni elektron onlayn-auksion orqali sotib olish.
Quyidagi holatlarda xususiylashtirilgan yerni mulkdordan olib qo‘yish
mumkin:
yerga ijro hujjatlari bo‘yicha undiruv qaratilganda;
yer davlat va jamiyat ehtiyojlari uchun sotib olinganda (egasining yozma
roziligi bilan);
107
yer musodara qilinganda;
yer rekvizitsiya qilinganda (epidemiya, tabiiy ofat vaqtida).
Xususiylashtirishdan tushadigan mablag‘lar Davlat budjetiga yo‘naltiriladi.
Yer uchastkalarini xususiylashtirishda fuqarolik qonunchiligida nazarda tutilgan
tartibda o‘zganing yer uchastkasidan cheklangan tarzda foydalanish (servitut)
huquqi belgilanishi mumkin.
Xulosa.
Yuqorida o’rganilgan masalalar yuzasidan quyidagi xulosaga
kelindi. Bugungi kunda
mamlakatimizda yer resusrslaridan foydalanish va ularni
muhofaza qilish yuzasidan islohotlarni yanada chuqurlashtirish, avvalambor,
uning huquqiy jihatdan asoslanishi va mustahkamlanishi hamda huquqiy
asoslarini yanada erkinlashtirishni taqozo qiladi;
Zamonaviy texnologiyalardan foydalangan holda yer uchastkalari va
boshqa ko’chmas mulklar to’g’risidagi axbarotlar bazasini yaratish, shuningdek
axbarotlar va ma’lumotlar bazsini himoyalashni tashkil etish tadbirlarini amalga
oshirish lozim;
Yuridik shaxslar tomonidan yer uchastkalarini xususiylashtirish bozor
qiymatidan kelib chiqib qo’llaniladigan texnologiya jarayonlari, qurilish norma
va qoidalarini hisobga olgan holda ishlab chiqarish faoliyatini amalga oshirish
uchun zarur miqdorlarda amalga oshirilishi lozim. Bunda amaliyotda barcha yer
resurslaridan foydalanuvchilarni yer bilan to’liq ta’minlash har qanday jamiyatda
ham hal qilib bo’lmaydigan vazifa hisoblanishini e’tiborga olish lozim.
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati:
1.
“Yer munosabatlarida tenglik va shaffoflikni ta’minlash, yerga bo‘lgan
huquqlarni ishonchli himoya qilish va ularni bozor aktiviga aylantirish
chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining
Farmoni, PF-6243 8.06.2021
2.
“Qishloq xo‘jaligiga mo‘ljallanmagan yer uchastkalarini xususiylashtirish
to‘g‘risida” O‘zbekiston Respublikasining qonuni, 15.11.2021
3.
“Qishloq xo‘jaligiga mo‘ljallanmagan yer uchastkalarini xususiylashtirish
to‘g‘risidagi O‘zbekiston Respublikasi Qonunini amalga oshirish chora-
108
tadbirlari haqida” O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar mahkamasining
qarori, 2022-yil 14-fevral № 71
4.
Altiyev A.S Yer resurslaridan foydalanish tizimini tartibga solish
muammolari. Monografiya. T.: “Fan ”2018-145b
5.
Egamova Dilchehra Adizovna, Bobojonov Said Utkirovich, &
Mukhamadov Kamariddin Mukhtarovich. (2021). IMPROVEMENT OF
SOIL RECLAMATION (ON THE EXAMPLE OF BUKHARA
REGION). Euro-Asia Conferences, 5(1), 285–286.
6.
Egamova, D. A., Azimova, S. J., Muxamadov, Q. M., & Bobojonov, S.
(2021). LABOR RELATIONS ON THE FARM.
Актуальные научные
исследования в современном мире
, (6-2), 23-26.
7.
SB Adizov, AB Obidovich, MM Maxmudov - Academic Journal of Digital
Economics and Stability, 2021 Rights and Responsibilities of the Spouses
8.
Karimov E.Q. (2020). Improvement Effectiveness of Soil Quality Index
Assessment in Irrigated Areas. Int. J. Adv. Res. Sci. Eng. Technol., 7(3),
13145-13150
9.
Modern Geographic Information Systems in Land Resource Management
JJ Pirimov, FS Khudoyberdiyev, KM Muhamadov, SF Axtamov Academic
Journal of Digital Economics and Stability 8, 66-69 2021
10.
Egamova, D.A, Shukurova N.O, Ahmadov B.O (2020). EFFICIENT AND
RATIONAL USE OF LAND RESOURCES IS A REQUIREMENT OF
THE TIME. In Эффективность применения инновационных
технологий и техники в сельском и водном хозяйстве (pp. 327-328).
REGULATION OF DIVERSIFICATION OF THE USE OF THE FUND
ON THE DISTRICT SCALE
A Altiev
1*
, M Mahsudov
1
