254
O'RMON FONDI YERLARI INFRASTRUKTURASINING
OB'EKTLARINI (OMILLARINI) BAHOLASH. (ROSSIYA
FEDERATSIYASI MISOLIDA)
Кароматов Валихон Шобобо ўғли
«Ер ресурсларидан фойдаланиш ва бошқариш»
мутахассислиги бўйича 2-босқич магистранти
E-mail:
valixonkaromatov@gmail.com
Annotasiya.
Maqolada o‘rmon fondi yerlarini kadastr baholash
metodologiyasini takomillashtirish va tamoyillarini o‘zgartirish zarurligi asoslab
berilgan, shu asosda kelgusida ushbu yerlardan foydalanganlik uchun ijara haqi
belgilanadi.
O'rmon
fondi
yerlarining
kadastr
qiymatini
ularning
infratuzilmasining rivojlanish darajasini hisobga olgan holda aniqlash
metodologiyasi keltirilgan.
O‘rmon fondi yerlarining infratuzilmasi ko‘rib
chiqilib, geoaxborot modellashtirish yordamida bunday infratuzilmani baholash
algoritmi ko‘rsatilgan. Daraxt o'simliklari bilan qoplangan va qoplanmagan
yerlarni samarali va oqilona boshqarish uchun qo'llaniladigan kompleks integral
ko'rsatkichni (infratuzilmani rivojlantirish koeffitsientini) hisoblash usuli
keltirilgan.
Kalit so’zlar.
o'rmon yerlari; kadastr qiymati; modellashtirish; o'rmon fondi
infratuzilmasi; integral sifat omili; ijara stavkasi
Kirish.
Rossiya Federatsiyasi dunyodagi eng katta o'rmonli davlat bo'lib,
dunyo o'rmon qoplamining chorak qismini egallaydi. Ayni paytda davlatimiz
tomonidan o‘rmon fondi yerlarini asrab-avaylash, muhofaza qilish va ulardan
oqilona foydalanishga alohida e’tibor qaratilmoqda. O'rmonlar ko'p funktsiyali
resurs bo'lib, sayyoraviy hodisani ifodalaydi: ular kislorod va karbonat
angidridning aylanishi jarayonlarida ishtirok etadilar, ular atmosferani gazsimon
ifloslantiruvchi moddalardan va qattiq chang zarralaridan tozalash uchun filtrdir,
biosferaning muhim tarkibiy qismidir. uning barqaror ishlashini ta'minlash,
so'nggi paytlarda butun dunyoda o'rmonlarning ekologik funktsiyasi katta
255
ahamiyatga ega. O'rmonlarning qiymatini oshirish, o'rmon infratuzilmasini
rivojlantirish, sanoatni dekriminallashtirish choralarini ko'rish, chunki davlat
o'rmon reestrining ma'lumotlari Rossiya Federatsiyasining federal okruglari
o'rmonlarida uglerod balansi dinamikasini kuzatish uchun asosdir. Islohotga
muvofiq o'rmonlarni muhofaza qilish va muhofaza qilish sohasida davlat
tomonidan tartibga solish chora-tadbirlari islohotning quyidagi natijalari bo'ldi:
yog'ochni yig'ish, tashish, ishlab chiqarish va eksport qilish yo'lini kuzatish uchun
o'rmon xo'jaligi kompleksining yagona federal davlat axborot tizimini yaratish;
davlat o‘rmon reestrini elektron shaklda yuritish, yog‘och va yog‘ochni qayta
ishlash mahsulotlariga qo‘shimcha hujjatlarni rasmiylashtirish, yog‘och
tayyorlash va mahsulot ishlab chiqarishning qonuniyligini tasdiqlovchi hujjatlarni
rasmiylashtirish.
Mavzuning dolzarbligi.
Iqtisodiyotning barcha tarmoqlarida energiya va
resurslarni tejovchi texnologiyalarni keng miqyosda joriy etish, energiya
yo‘qotilishini keskin kamaytirish; aniq qisqartirishlarni sezilarli darajada
qisqartirish yoki butunlay rad etish; eng yaxshi mavjud texnologiyalarni joriy
etish va energiyani yangilash orqali energiya samaradorligini oshirish. Yog'och
kesishning takomillashtirilgan amaliyoti xalqaro yog'och savdosi natijasida
yuzaga keladigan global o'rmonlarning kesilishiga qarshi turishga qaratilgan.
Yog'och mahsulotlariga talab yil sayin ortib borayotganligi sababli ishlab
chiqaruvchilar va iste'molchilarning moddiy javobgarligini kuchaytirish,
o'rmonlarni muhofaza qilish, ularni samarali va oqilona boshqarish chora-
tadbirlarini kuchaytirish orqali o'rmonlarning kesish sur'atlarini sekinlashtirish
mumkin.
Tadqiqot obyekti va usullari.
O'rmon fondining infratuzilmasini baholash
uchun geoinformatsion modellashtirish vositalari qo'llanildi, yog'och industrining
joylashuvi
geokodlash
yordamida
aniqlandi.
O'rmon
fondi
yerlari
infratuzilmasining ilgari ishlab chiqilgan klassifikatsiyasidan infrastruktura
ob'ektlari to'g'risidagi ma'lumotlar to'plandi va geoinformatsiya qatlamlari
ko'rinishida taqdim etildi: o'rmon omborlari (yuqori va quyi), yog'och va o'rmon
256
xo'jaligi yo'llari, magistral yo'llar, suv omborlari (daryolar, ko'llar, ichki suv
yo'llari), o'rmon xo'jaliklari, o'rmon maydoni qiymatiga potentsial ta'sir ko'rsata
oladigan ob'ektlar. Chegaralari ichida, infratuzilmani baholash maqsadida,
mavjud barcha ob'ektlar (omillar) dastlabki bosqichda narxlanadi, shuning uchun
barcha ob'ektlar baholanadi. Shuningdek, "Aholi punktlariga yaqinlik" omilining
ijara haqi miqdoriga ta'sirini hisobga olish uchun o'rmon fondini baholash
joylariga nisbatan aholi punktlarining joylashuvi hisobga olindi.
1-qadam Baholash hududi chegaralaridagi infratuzilma ob'ektlari ro'yxatini
belgilash
2-qadam Infratuzilma spetsifikatsiyasi
2.1 Muayyan infratuzilma ob'ektlari uchun qiymatlarni hisoblash metodologiyasini
tanlash
2.2 Faktor qiymatlarini hisoblash
3-qadam Infratuzilmaning xarajatlar qiymatiga ta'sir darajasini asoslash
O‘rmon fondi yerlarining kadastr qiymatini ularning infratuzilmasining
rivojlanish darajasini hisobga olgan holda aniqlash
Yer ijarasini kapitallashtirish (ijara to'lovi)
O'rmon yerlarining ijara stavkasini hisoblash uchun regressiya modelini qurish
O'rmon fondi infratuzilmasi ob'ektlarini
(omillarini) baholash hududi chegaralarida
baholash
Asosiy soliqqa tortish qiymatini
baholash
257
4-qadam Muhim infratuzilma ob'ektlari ro'yxatini tuzish
5-qadam O'rmon fondi infratuzilmasini rivojlantirishning integral ko'rsatkichi (II)
ni hisoblash
1-rasm. Oʻrmon fondi yerlarining infratuzilmasining rivojlanish darajasini
hisobga olgan holda ularning kadastr bahosini aniqlash metodikasi.
Ijara haqini modellashtirish va o'rmon maydonining kadastr qiymatini
hisoblashda o'rmon fondining infratuzilmasini baholash algoritmi 1-rasmda
ko'rsatilgan. Baholash doirasida infratuzilma obʼektlari boʻyicha maʼlumotlarni
toʻplash bosqichi oʻrmon fondi hududining kartografik materiallarini va boshqa
hujjatlarni oʻrganishdan iborat boʻlib, oʻrmon xoʻjaligi qoidalari, oʻrmon
fondining infratuzilmasi toʻgʻrisidagi maʼlumotlarni oʻz ichiga olgan,
shuningdek, ushbu maʼlumotlarni GIS-dasturlarda ishlash uchun geoinformatsiya
(fazoviy) shaklida taqdim etish. O'rmon fondi infratuzilmasini baholashning
ishlab chiqilgan metodikasini qo'llash Lelingrad viloyatining Shimoliy-G'arbiy
o'rmon xo'jaligining Boltiqbo'yi o'rmon xo'jaligi misolida amalga oshirildi.
Boltiqboʻy oʻrmon xoʻjaligi Lelingrad viloyati Vyborg tumanida, oʻrmon
xoʻjaligining umumiy maydoni 15663 gektar. Boltiqboʻyi oʻrmon xoʻjaligi ushbu
viloyat oʻrmon xoʻjaligining boshqa barcha zonal oʻrmonzorlaridan farqli
oʻlaroq, kuchli oʻrmon patologik xavfi zonasida joylashgan.
Infratuzilma spetsifikatsiyasi - bu alohida infratuzilma ob'ektini (omilini)
baholash texnologiyasini, infratuzilma ob'ektini tavsiflovchi qiymatni hisoblash
Narx omillarini aniqlash
Baholash ob'ekti bozori haqida ma'lumot to'plash va tahlil qilish
258
usulini tanlashni nazarda tutadigan bosqich: izoxronlarni qurish, grafiklarni
yaratish, yo'lning zichligini baholash. tarmoq, qurilish bufer zonalari va
boshqalar. O'rmon xo'jaligini qo'llab-quvvatlovchi muhandislik infratuzilmasi
oqilona logistika zanjiriga ega bo'lishi kerak. Transport mavjudligini baholash
uchun kerakli yo'lni bosib o'tish uchun sarflangan vaqt hisobga olinadi. Shu
sababli, aholi punktlari markazlari, yog'och sanoati korxonalari, o'rmon xo'jaligi
idoralari, yuqori va quyi omborlar kabi ob'ektlarning infratuzilmasini
aniqlashtirish bosqichida har bir baholash uchastkasining mavjudligi hisobga
olinishi kerak.
O'rmon infratuzilmasi ob'ektlaridan foydalanish imkoniyati omillarini
ko'rsatish uchun tarmoq tahlili o'tkazildi. Ob'ektlarning mavjudligi tarmoqlarini
tahlil qilishning eng keng tarqalgan usuli bu izoxronlarni qurishdir (2-rasm).
Izoxronlarni qurish tartibi quyidagicha: 1. Tarmoqlar asbobi yordamida yo'l
tarmog'i grafigi tuziladi, so'ngra yo'l tarmog'i qatlami eng oddiy primitivlarga:
alohida tugunlar va ularni bog'lovchi segmentlarga bo'linadi. Bo'limlar bu
ibtidoiy bo'ylab harakat yo'nalishini va harakat tezligini ko'rsatadi. Harakat tezligi
yo'l qoplamasining turiga qarab hisobga olingan (o'rmon xo'jaligi yo'li uchun -
30, yog'och yo'l uchun - 50, asfaltlanmagan qishloq yo'li uchun - 40, avtomobil -
70 km / soat). Izoxronlar qurish uchun har bir qatlam uchun nazorat nuqtalari
ko'rib chiqiladi. Ofis va yog'och sanoati korxonasi uchun har bir qatlam uchun bir
nuqta, manzilgohlar, yuqori va pastki omborlar uchun - turli nuqtalarni olish
kerak.
259
Rasm 2. Yog'och sanoati korxonasi misolida ishqorlarni qurish algoritmi a -
nuqtalar o'lchanadi; b - nuqtalar belgilanadi; c - nuqtalar ko'pburchak
bilan bog'langan
260
1.GRASS asboblari yordamida yo'l grafigi bo'ylab boshqaruv nuqtalaridan
masofani (2-rasm, a) rejalashtiriladi, u transport vositasi ajratilgan vaqtda bosib
o'tadi.
2. Ko'rsatilgan vaqt interval qadam sifatida ishlatiladi. Nuqtalar grafik
bo'ylab har bir yo'nalishda kechiktirilgan masofa bo'ylab belgilanadi (2-rasm,b),
keyinchalik bir isochron (2-rasm, c) bo'lgan poligonga konussimon bo'ladi.
3. Geometriyani olib tashlash amalga oshirildi: haddan tashqari ko'plik osti
izochronidan chiqarildi, kosmosni yengishga sarflangan vaqt to'g'risida
ma'lumotni o'z ichiga olgan vektor shaklidagi izoxronlarning alohida poligonlari
natija bo'ldi.
4. Kvartiralarga har bir omil uchun alohida-alohida isochron qiymati
tayinlanadi (masalan, o'rmon idorasidan stendning poligoniga qadar bo'lgan
isochronlar): agar sayt bir nechta izokhronlarni kesib o'tsa, eng yaxshi qiymat
olinadi, chunki u infratuzilma ob'ektlarining mavjudligini aks ettiradi, bu esa
og'irlik o'rtacha qiymatini hisoblash zarurligini yo'qotadi.
5. Agar
tanlovlarning
ko'pburchaklarining
geometriyasi
butunlay
isochronga kiritilsa, unga cor javob beruvchi qiymat tayinlanadi. Isochronlarni
qurish natijalari 3-fig.da ko'rsatilgan.
Geometrik panjara o'lchamini asoslash uchun o'rmon fondining odatiy yer
uchastkasining yon tomonlarining o'lchamlarini hisoblash kerak. Tipik o'rmon
bloki kvadrat shakliga ega. Ularning har biri uchun odatiy saytni aniqlash uchun
Rasm 3. O'rmon xo'jaligi idorasi (a) misolidan foydalangan holda ishqorlar
qurilishi, o'rmon kvartiralarining me'zonli dizayni ko'ra o'rmon xo'jaligi idorasiga
kirish imkoniyatiga (b)
1 - o'rmon idorasi; 2 - aholi punktlari; 3 - yer uchastkalari; 4 - yo'l tarmog'i; 5 -
suv organlari; 6 - yo'l tarmog'i
261
4-rasm. O'rmon xo'jaligi hududida geometrik tarmoq qurilishi:
a -
yo'llar zichligi
qiymatlarini tayinlash namunasi;
b -
tipik o'rmon bloklari namunasi.
P - o'rmon kvartalining perimetri bo'lgan joy, km;
S
— oʻrmonlar kvartalining
maydoni, km2.
Konfiguratsiya koefficientining birga yaqin bo'lishi shartiga ko'ra 35 ta odatiy
saytlarning namunasi tuzildi (4-rasm, b).
Bundan tashqari, namunadagi odatiy saytning o'lchamini aniqlash uchun
arifmetik o'rtacha qiymat hisoblab chiqildi, bu radikalga ko'tarildi. Natijada, tipik
uchastkaning yon tomoni 966,75 m ni tashkil etadi. Hisoblash qulayligi uchun
geometrik panjara katakchasining kattaligi odatda 1000x1000 m gacha bo'lgan
joy qiymatiga yaxlitlanadi.
Xulosa.
Tumanda jami 1481 gektar, shundan 948 gektar sug’oriladigan ekin
yer maydonida, 200 gektar lalmi ekin yer maydonida, 12 gektar ko’p yillik
daraxtzorlarda, 277 gektar yaylov, 33 gektar boshqa yerlarda noqonuniy holatlar
aniqlandi.
Foydalanilgan adabiyotlar
262
1.
O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2018 yil
23 apreldagi “Ma’muriy-hududiy birliklar chegaralarini belgilash, yer resurslarini
xatlovdan o’tkazish hamda yaylov va pichanzorlarda geobotanik tadqiqotlarni
o’tkazish tartibini yanada takomillashtirish chorva-tadbirlari to’g’risida”gi 299-
son qarori.
2.
O’zbekiston Respublikasi yer resurslarining holati to’g’risida Milliy
Hisobot. -Toshkent: “Yergeodezkadastr” davlat qo’mitasi, 2015. - 25-26b.
3.
O’zbekiston Respublikasi yer resurslarining holati to’g’risida Milliy
Hisobot. - Toshkent: Davgeodezkadastr qo’mitasi, 2020. – 26-27 b.
4.
O’zbekiston Respublikasi Statistika qo’mitasining Stat.uz sayti
ma’lumotlar, 2019.
5.
Altiyev A.S. “Yer resurslaridan foydalanish tizimini tartibga solish
mexanizmlarini takomillashtirish” Toshkent, 2018, 274 b.
6.
Babajanov A.R., Ro’ziboyev S.B. Aholi yashash joylari kadastri.
Toshkent, Tafakkur, 2011
7.
Avezboyev S., Volkov S.N. Yer tuzishni loyihalash / Darslik. - Toshkent:
“Yangi asr avlodi”, 2004. - 590 b.
8.
УДК 656.665.2
