86
НОГИРОНЛИГИ БЎЛГАН ШАХСЛАР ҲУҚУҚЛАРИНИ СУД ОРҚАЛИ
ҲИМОЯ ҚИЛИШ
:
ХАЛҚАРО СТАНДАРТЛАР ВА ХАЛҚАРО СУД
АМАЛИЁТИ ТАҲЛИЛИ
СУРАЙЁ РАҲМОНОВА
ю.ф.д
.,
профессор
,
Жамоат хавфсизлиги университети
ЗАЩИТА ПРАВ ЛИЦ С ИНВАЛИДНОСТЬЮ В СУДЕ
:
АНАЛИЗ
МЕЖДУНАРОДНЫХ СТАНДАРТОВ И МЕЖДУНАРОДНОЙ
СУДЕБНОЙ ПРАКТИКИ
Сурайё РАХМОНОВА
Д.ю.н
.,
профессор
,
профессор кафедры Уголовно-правовых дисциплин
Университета общественной безопасности Республики Узбекистан
PROTECTION OF THE RIGHTS OF PERSONS WITH DISABILITIES IN
COURT: ANALYSIS OF INTERNATIONAL STANDARDS AND
INTERNATIONAL JUDICIAL PRACTICE
Surayo Rakhmonova
Doctor of Law, Professor, Professor of the Department of Criminal Law Disciplines
of the University of Public Safety of the Republic of Uzbekistan
Аннотaция
:
Ногиронлиги бўлган шахсларни ижтимоий-ҳуқуқий ҳимоя
қилиш
–
ҳамиша жаҳон ҳамжамияти ҳамда албатта ривожланган демократик
давлатлар сиёсатининг устувор йўналиши бўлиб келган
.
Шу нуқтаи назардан
мақолада Ўзбекистонда ногиронлиги бўлган шахслар ҳуқуқларини ишончли
таъминлаш учун мазкур тоифа шахслар ҳуқуқларини айнан суд орқали ҳимоя
қилишнинг халқаро ва миллий тажрибаси таҳлил қилинган
.
Аннотaция
:
Социально-правовая защита лиц с инвалидностью всегда
была приоритетом политики мирового сообщества и развитых демократических
стран
.
С этой точки зрения в статье анализируется международный и
отечественный опыт защиты прав данной категории лиц в судебном порядке с
целью надежного обеспечения прав лиц с инвалидностью в Узбекистане
.
87
Abstract:
The social and legal protection of persons with disabilities has always
been a priority of the policy of the world community and developed democratic
countries. From this point of view, the article analyzes international and domestic
experience in protecting the rights of this category of persons in court in order to
reliably ensure the rights of persons with disabilities in Uzbekistan.
Калит сўзлар
:
ногиронлиги бўлган шахс
,
ҳуқуқ
,
суд
,
ҳимоя
,
халқаро
ҳуқуқ
,
халқаро стандартлар
,
конвенция
.
Ключевые слова
:
лица с инвалидностью
,
закон
,
суд
,
защита
,
международное право
,
международные стандарты
,
конвенция
.
Key words:
persons with disabilities, law, court, protection, international law,
international standards, convention.
Жаҳон соғлиқни сақлаш ташкилоти маълумотларига кўра
,
дунёда
тахминан
1
миллиард нафар инсонда ногиронликнинг у ёки бу кўриниши
мавжуд
.
Сўнгги ўн йилликда инсон ҳуқуқларини ҳимоя қилишнинг халқаро
стандартлари ўзгарди ва ҳозирда ногиронлиги бўлган шахсларни ўз ҳуқуқларини
ҳимоя қилиш
,
эркин ва оқилона розилик асосида ўзларининг ҳаётларига
тааллуқли қарорлар қабул қилиш ва жамиятнинг фаол аъзоси бўлишни
таъминлаш муҳимлиги халқаро миқёсида эътироф этилган
.
Ногиронлиги бўлган шахсларнинг ҳуқуқларини чеклашга йўл
қўйилмаслиги ва ижтимоий ҳаётда бошқа фуқаролар билан баравар иштирок
этишини таъминлашга қаратилган иқтисодий
,
ҳуқуқий ва ижтимоий чоралар
тизими халқаро ҳуқуқий ҳужжатлар билан кафолатланган
.
Ўзбекистон Республикасида ногиронлиги бўлган шахслар ҳуқуқларини
ҳимоя қилишга қаратилган қонунчилик умумэътироф этилган халқаро ҳуқуқ
нормаларига уйғун равишда такомиллашиб бормоқда
.
Жумладан
,
ногиронлиги бўлган шахсларнинг ҳуқуқлари тенглиги
,
айниқса
,
аёллар ва болаларнинг таълим олиши
,
саломатлигини сақланиши
,
меҳнат қилиши
,
ўзи ва оиласи учун етарлича турмуш шароитига эга бўлишининг
88
ҳуқуқий кафолатларини белгиловчи халқаро-ҳуқуқий ҳужжат
–
БМТнинг
Ногиронлар ҳуқуқлари тўғрисидаги конвенцияси Ўзбекистонда
2021
йил
28
июлдан
кучга
кирди
.
Шу
жумладан
,
Ўзбекистон
Республикаси
Президентининг
2017
йил
1
декабрдаги
“
Ногиронлиги бўлган шахсларни
давлат томонидан қўллаб-қувватлаш тизимини тубдан такомиллаштириш
чора-тадбирлари тўғрисида
”
ги Фармони қабул қилинди
.
Ўзбекистон
Республикасини ривожлантиришнинг бешта устувор йўналиши бўйича
Ҳаракатлар стратегиясини амалга ошириш доирасида ногиронлиги бўлган
шахсларнинг ижтимоий ҳимояси ва тенглигини кафолатлайдиган бир қатор
қонунлар қабул қилинди
. 2020
йил
15
октябрда қабул қилинган
“
Ногиронлиги
бўлган шахсларнинг ҳуқуқлари тўғрисида
”ги Қонун бундай шахслар
ҳуқуқларини белгилайдиган асосий қонун ҳужжати ҳисобланади
.
“Ногиронлиги бўлган шахсларнинг ҳуқуқлари тўғрисида”ги қонунни
ҳақли равишда миллий қонунчиликнинг катта ютуғи деб ҳисоблаш мумкин
,
чунки илк бор ногиронлик ижтимоий ҳимоя ёки тиббиёт муаммоси эмас
,
балки
биринчи навбатда
,
инсон ҳуқуқлари муаммоси сифатида таърифланди
. A
сосий
янгиликлардан бири бу
—
илгари Ўзбекистон қонунчилигида бўлмаган
“ногиронлик белгисига кўра камситиш
”
тушунчасидир
[1].
Ўзбекистон Республикасининг
“
Судлар тўғрисида
”
Қонуни
4-
моддасида
белгиланганидек
,
суднинг асосий вазифалари фуқароларнинг Ўзбекистон
Республикаси Конституцияси ва бошқа қонунлари
,
халқаро шартномаларида
,
шунингдек инсон ҳуқуқларига оид халқаро ҳужжатларда кафолатланган
ҳуқуқлари ҳамда эркинликларини
,
давлат ва жамоат манфаатларини
,
юридик
шахслар ҳамда якка тартибдаги тадбиркорларнинг ҳуқуқлари ва қонун билан
қўриқланадиган манфаатларини ҳимоя қилишдан иборат
.
Шу нуқтаи назардан Ўзбекистонда ногиронлиги бўлган шахслар
ҳуқуқларини ишончли таъминлаш учун мазкур тоифа шахслар ҳуқуқларини
айнан суд орқали ҳимоя қилишнинг халқаро ва миллий тажрибаси таҳлил қилиш
ниҳоятда муҳим
.
89
Жумладан
,
Халқаро ҳуқуқ ва БМТнинг Ногиронлар ҳуқуқлари
тўғрисидаги Конвенцияда ногиронлиги бўлган шахсларнинг ҳуқуқларининг
вужудга келиши
,
БМТ Ногиронлар ҳуқуқлари бўйича қўмитаси
,
Европа
иттифоқи ва Европа кенгашининг ногиронлиги бўлган шахсларни ҳимоя қилиш
ва рағбатлантиришдаги ролини ўрганган ҳолда халқаро амалий мисоллар
воситасида таҳлил қилишга ҳаракат қиламиз
.
Халқаро ҳуқуқда ногиронлиги бўлган шахслар ҳуқуқларининг вужудга
келиши
борасида гапирар эканмиз
,
қатъий таъкидлаш жоизки
,
Ғарб маданиятида
ногиронликка алоҳида инсоннинг тиббий муаммоси ёки шахсий фожеа сифатида
қараларди
.
Тахминан
1980
йилларга қадар ногиронлик асосан касаллик
,
жароҳат
оқибатида юзага келган шахсий нуқсон ёки соғлиқнинг психологик ёки когнитив
функцияларни қийинлаштирадиган ёки бузадиган ҳолати сифатида қабул
қилинарди
.
Ушбу ёндашув
“
тиббий модель
”
номини олди
,
чунки у муайян шахс
соғлиғининг фактик ҳолати ва бузилишини тиклаш ёки енгиллаштиришга
йўналтирилган даволашга асосланган эди
. 1960
йил охирларидан ногиронлиги
бўлган шахсларнинг ҳуқуқларини ҳимоя қилиш фаоллари
"
ногиронликнинг
ижтимоий модели
”
ни ишлаб чиқа бошлашди
.
Унга мувофиқ
,
ногиронлик
жамият томонидан яратилган чеклов сифатида тушунилар эди
.
Ногиронликнинг
ижтимоий модели эса
,
ногиронлик асосан ижтимоий муҳитнинг ногиронлиги
бўлган шахснинг эҳтиёжлари ва интилишларини қондира олмаслигидан келиб
чиқишига асосланади
.
Ногиронликнинг
"
ижтимоий модели"нинг асосий хусусияти нуқсон
(жисмоний
,
функционал
,
когнитив ёки бошқа чекловлар
)
ва ногиронликни аниқ
фарқлашдан иборат
.
Ногиронлик жисмоний нуқсони бўлган шахснинг эҳтиёжларини
ҳисобга олмайдиган ва бунинг натижасида
,
ижтимоий фаолиятнинг асосий
турларидан уни четлаштирувчи жамиятнинг замонавий ташкил қилиниши
натижасида юзага келадиган ноқулайлик ёки фаолиятнинг чекланишидир
.
90
Ижтимоий модель ногиронлик соҳасидаги халқаро масалаларнинг кун
тартибига охирги
30
йилда ижобий таъсир ўтказди
.
Хусусан
,
ижтимоий модель
назариясининг таъсирини Халқаро соғлиқни сақлаш ташкилоти
(
ХССТ
)
ва
Бирлашган Миллатлар Ташкилотининг
(
БМТ)нинг ҳужжатларида кўриш
мумкин
.
Ижтимоий модель ногиронлик юзага келтирадиган тизимли
тўсиқларни аниқлайди
(
жисмоний
,
ижтимоий
,
хулқ атвор
)
ва
давлатларнинг хукуматига ушбу тўсиқларни тенглик ва ижтимоий адолат
масаласи сифатида бартараф этишни юклайди
.
Ижтимоий тўсиқларга бағишланган
биринчи йирик тавсиявий ҳужжат
–
БМТ томонидан
1993
йилда ишлаб чиқилган Ногиронлар учун тенг
имкониятларни таъминлашнинг стандарт қоидалари
эди
.
Ижтимоий модель ногиронлик соҳасидаги халқаро масалаларнинг кун
тартибига охирги
30
йилда ижобий таъсир ўтказди
.
Хусусан
,
ижтимоий модель назариясининг таъсирини Халқаро соғлиқни
сақлаш ташкилоти
(
ХССТ
)
ва Бирлашган Миллатлар Ташкилотининг
(
БМТ)нинг
ҳужжатларида кўриш мумкин
.
Ижтимоий тўсиқларга бағишланган биринчи
йирик тавсиявий ҳужжат БМТ томонидан
1993
йилда ишлаб чиқилган
Ногиронлар учун тенг имкониятларни таъминлашнинг стандарт қоидалари эди
.
"
Ижтимоий модел"га асосланган биринчи мажбурий ҳуқуқий ҳужжат
,
БМТнинг
2006
йилда БМТ Бош Ассамблеясида қабул қилинган Ногиронлар
ҳуқуқлари тўғрисида Конвенцияси
(
кейинги ўринларда
–
БМТ НҲК
)
бўлди
.
Ижтимоий моделга асосланган БМТ НҲК ногиронлиги бўлган шахснинг
,
инсон ва ҳуқуқ эгаси сифатида
,
унинг ажралмас қадр-қимматини эътироф
этишга асосланган
,
ҳуқуқни ҳимоя қилувчи ёндашувга асосланади
.
1993
йилда қабул қилинган Ногиронлар учун тенг имкониятларни
таъминлашнинг стандарт қоидалари БМТнинг БМТ НҲКга қадар қабул
қилинган энг муҳим тавсиявий ҳужжатидир
.
Халқаро Ногиронлар йилининг
91
асосий натижаси Бутунжаҳон ҳаракатлар дастурининг қабул қилиниши бўлди
[2]
(
БМТ Бош Ассамблеясининг
37/52
резолюцияси
).
Ҳаракатлар дастури ўзининг эътиборини фаолиятнинг учта соҳасида
жамлади
,
яъни
:
профилактика
,
реабилитaция ва тенг имкониятларни таъминлаш
.
Дастлабки икки соҳа ногиронликнинг тиббий модели таъсирида пайдо бўлди
.
Учинчи йўналиш асосида эса
,
аксинча
,
ногиронликнинг ижтимоий модели ётади
.
Унда ногиронлиги бўлган шахсларнинг жамият ҳаётидаги тенг иштирокига
тўсқинлик қилувчи ижтимоий ва атроф-муҳитдаги тўсиқларнинг роли тан
олинган
.
Ногиронлар ҳуқуқлари тўғрисида Конвенция
(
ва унинг Факультатив
протоколи
(A/RES/61/106 (3)
)
Бирлашган Миллатлар Ташкилоти Бош
Ассамблеяси томонидан
2006
йил
13
декабрда қабул қилинди
.
Ногиронлар ҳуқуқлари тўғрисида Конвенция БМТда энг тез суръатда
қабул қилинган шартнома бўлди
.
Бу
XXI
асрдаги инсон ҳуқуқлари соҳасидаги
энг биринчи шартнома
. 2017
йил октябрь ҳолатига кўра
,
у
174
давлат томонидан
ратификaция қилинган ва унга Европа Иттифоқи қўшилган
.
БМТ НҲК ногиронлар соҳасидаги сиёсатнинг муваффақиятлилигини
баҳолаш эталонига айланди
.
У Европа Кенгаши каби минтақавий ташкилотлар
учун илҳом манбаи ва бошланғич ҳисоб нуқтаси бўлиб хизмат қилади
.
Европа
Кенгашининг
2016
йил
30
ноябрда қабул қилинган ногиронлар соҳасидаги
2017–
2023
йиллар учун янги Стратегиясининг устувор йўналишлари НҲКга
асосланади ва бу ҳужжат инсон ҳуқуқлари соҳасида мазкур стандартларнинг
жорий қилинишига алоҳида эътибор қаратади
.
Шунингдек
,
Инсон ҳуқуқлари
бўйича Европа суди
(
ЕИҲС
)
ўзининг қарорларида бир неча бор Конвенция
қоидаларига асосланган
.
БМТ Ногиронлар ҳуқуқлари тўғрисида Конвенциясида
(
кейинги
ўринларда
–
НҲК
)
қуйидаги асосий принциплар мустаҳкамланган
:
92
•
инсонга хос бўлган қадр-қиммат
,
унинг шахсий мустақиллиги
,
шу
жумладан
,
ўзининг мустақил танловини қилиши ва мустақиллигини ҳурмат
қилиш
;
•
дискриминaцияга йўл қўймаслик
;
•
жамият ҳаётига тўлиқ ва самарали жалб қилиш ва қўшиш
;
•
ногиронларнинг
хусусиятларини
ҳурмат
қилиш
ва
уларни
инсониятларнинг хилма-хиллиги таркиби ва инсоният қисми сифатида ҳурмат
қилиш
;
•
имкониятларнинг тенглиги
;
•
тўсиқсиз фойдаланиш
;
•
эркаклар ва аёллар тенглиги
;
•
ногирон болаларнинг ривожланаётган қобилиятларини ҳурмат қилиш ва
ногирон болаларнинг ўзига хослигини сақлашини ҳурмат қилиш
.
Ушбу принциплар уларнинг БМТ НҲК қоидаларига умумий
мувофиқлигини аниқлаш учун
,
улар асосида миллий қонунчилик баҳоланиши
зарур бўлган назорат кўрсаткичларидир
.
БМТ НҲК
“
ногиронларнинг умумий фаровонлик ва уларнинг
ҳамжамиятлари хилма-хиллиги учун қимматли
,
ҳозирги ва потенциал
ҳиссасини ва ногиронларга ўзларининг инсон ҳуқуқ ва эркинликларини
тўлиқ амалга ошириш
,
шунингдек
,
ногиронларнинг тўлақонли
иштирокига ёрдамлашиш уларнинг дахлдорлигини мустаҳкамлаш ва
жамиятни инсоний
,
ижтимоий
,
иқтисодий ривожлантириш
,
қашшоқликни
тугатишда жиддий муваффақиятларга эришиш имконини беришини
”
тан
олади
. (
преамбула
, 13-
б
).
У ногиронлар дуч келадиган
“
чуқур ноқулай ижтимоий ҳолат
”ни
бартараф қилишга йўналтирилган
(
преамбула
, 25
б
.).
БМТ НҲКнинг қўллаш соҳаси жуда кенг
.
Гарчи Конвенцияда
“
ҳар қандай
шахсга нисбатан ногиронлик белгисига кўра дискриминaция шахсга
инсонга хос бўлган шаън ва қадр-қимматни камситишни англатади
”
93
(преамбула
, 8-
б
),
у нафақат ногиронлик белгиси бўйича дискриминaцини
тақиқлайди
,
балки фуқаролик
,
сиёсий
,
маданий ва ижтимоий ҳуқуқларни қамраб
олади
.
Конвенция мақсади
–
ногиронлар учун янги ҳуқуқлар яратиш эмас
.
Аниқроғи
,
унда ногиронлик мисолида инсоннинг мавжуд ҳуқуқлари
аниқлаштирилади ва тушунтирилади
.
У ногиронларнинг сиёсий
,
иқтисодий
,
ижтимоий ва маданий ҳаётда
,
уларнинг ўзига хос хусусиятларини ҳисобга олган
ҳолда фаол иштирокини таъминлашга қаратилган
.
Ижтимоий модель
назариясининг таъсири
1970-
йиллардан бошлаб
,
БМТнинг бир неча ҳужжатларида акс эттирилган
.
1993
йилдаги
Стандарт
қоидалар
ногирон
инсонларнинг
имкониятларини чекланишига олиб келувчи ижтимоий ва экологик
шароитларнинг роли тўлиқ акс эттирилган биринчи ҳужжатдир
.
1970-
йиллардан бошлаб ижтимоий модель назариясининг таъсири
БМТнинг бир қатор ҳужжатларида кузатилади
.
Имконияти чекланган
шахсларнинг тўлиқ ва самарали иштироки принципи ва унинг жамият ҳаётига
интегрaцияси БМТ НҲКнинг асосий мақсадларига оид бўлиб
,
фуқаролик
,
сиёсий
ҳуқуқларни шунингдек
,
ижтимоий
,
иқтисодий ва маданий ҳуқуқларни тўлиқ
амалга ошириш билан узвий боғлиқ
.
Инсон ҳуқуқлари ва асосий эркинларини ҳимоя қилиш тўғрисида
Европа конвенцияси
(
кейинги ўринларда
–
ИҲЕК
)
ўз ичига қуйидаги
кафолатларни олади
:
–
яшаш ҳуқуқи
;
–
адолатли суд муҳокамасига бўлган ҳуқуқ
;
–
шахсий ва оилавий ҳаёт хурмат қилинишига бўлган ҳуқуқ
;
–
фикрни баён қилиш эркинлиги
;
–
виждон ва дин эркинлиги ва мулк ҳимояси
.
94
2006
йилда Европа Кенгаши томонидан ногиронлик соҳасида биринчи
режа
–
Европа Кенгашининг ногиронлиги бўлган шахсларга нисбатан
2006–2015
йилларга мўлжалланган Ҳаракатлар режаси ишлаб чиқилди
.
Мазкур ҳужжат ногиронлик соҳасидаги янгича қонунчилик
,
сиёсат ва
амалиётнинг мослашувчан тавсиявий чегараларини кўзда тутади
.
Ҳаракатлар
режасининг қўлланиш соҳаси кенг бўлиб
,
ногиронлиги бўлган шахслар
ҳаётининг асосий соҳаларини
,
шу жумладан
,
ҳамжамиятдаги ҳаёти
,
қурилиш
,
таълим ва бандлик
,
реабилитaция
,
ижтимоий ва ҳуқуқий ҳимоя ва
хабардорлигини оширишни қамраб олади
.
Ҳаракатлар режаси билан қамраб олинадиган
10
йиллик муддат якунида
унинг амалга оширилиши баҳоланган
.
Баҳолаш жараёнида бир қатор
,
жумладан қонунчилик
,
хизматлар
кўрсатиш
,
табиий муҳит ва ёндашувлар масаласида натижалар қайд этилган
.
Унда шунингдек мавжуд тўсиқлар ва жиддий муаммолар
,
шу жумладан
,
стандартлар ва амалиёт ўртасидаги сезгиларни номувофиқлик
,
катта
интернатлар
,
шунингдек ногиронлиги сабабли алоҳида мактабларда таълим
олаётган ёки умуман таълим ёки профессионал тайёргарлик олмаётган болалар
ва ёшлар мавжудлиги таъкидланган
.
Ногиронлиги бўлган айрим шахслар ўзлари
яшаётган жойга бориш қийинлиги сабабли ишлай олмайди ёки бошқа шахслар
билан учраша олмайди
.
Бошқалар фуқаролик ёки сиёсий ҳуқуқларга эриша
олмайди ва жуда шахсий масалалар бўйича қарор қабул қилади олмайди ва
кўпгина европаликлар ўз-ўзидан бўладиган деб ҳисоблайдиган оддий
масалаларни ҳал қила олмайди
.
2017
йилда Европа Кенгаши ногиронлиги бўлган шахсларнинг тенглиги
,
қадр-қиммати ва тенг имкониятларига Европа Кенгаши ҳисса қўшиши мумкин
бўлган аниқ соҳаларда
2017
–
2023
йиллар учун ногиронлик соҳасида
Стратегия
ни қабул қилди
.
Стратегия беш устувор
соҳалардаги фаолият ва
тадбирларни ўз ичига олади
:
•
тенглик ва дискриминaцияга йўл қўймаслик
;
95
•
хабардорлигини ошириш
;
•
тўсиқсиз фойдаланиш
;
•
қонун олдида тенглик
;
•
эксплуатaциядан
,
зўрлик ва ҳақоратлардан озодлик
;
ЕИ
2020
йилда БМТ НҲКнинг расман иштирокчиси бўлди ва инсон
ҳуқуқлари бўйича шартномани имзолаган ва унда кўрсатилган мажбуриятларни
ўз зиммасига олган биринчи регионал ташкилот бўлди
.
БМТ НҲК ўзининг юқори мақомига мувофиқ ЕИ қонунчилигининг
ажралмас қисмига айланиб
,
ҳозирги вақтда ЕИ нинг ногиронлик соҳасидаги
ташаббуслари баҳоланадиган эталони ҳисобланади
.
БМТ НҲК доирасида
оқилона қулайликни таъминлаш
мажбурияти
,
манфаатдор тарафларнинг кенг
доирасига тааллуқли
,
шу жумладан
:
•
иш берувчилар
,
•
таълим муассасалари
,
•
тиббий муассасалар
,
•
назорат қилувчи ва малака органлари
,
•
товарлар ва хизматларни етказиб берувчилар
•
хусусий ташкилотлар
.
БМТ НҲК иштирокчи давлатлардан барча мазкур субъектлар ногиронлар
жамият ҳаётида иштирок эта олишлари учун сиёсат
,
амалиёт ва шароитларни
ўзгартиришни талаб қилади
.
Мазкур ишда гидротерапевтик бассейн қурилишига рухсат бериш учун
маҳаллий шаҳар режасидан чекиниш оқилона мослашувни англатарди
,
бироқ
Швеция режадан чекиниш номувофиқ харажатларни келтириб чиқаришини
намойиш қилмади
.
Мазкур иш реал тенгликни таъминлаш учун ички қонунчиликни
ногиронлиги бўлган шахсларнинг ҳуқуқлари ва эҳтиёжларидан келиб чиқиб
қўллаш зарурлигини англатади
.
96
Ногиронлар ишлари бўйича қўмита дискриминaцияга йўл қўймаслик ва
оқилона мослашувни бошқа қонунлар шу жумладан соғлиққа бўлган ҳуқуқ ва
реабилитaцияга бўлган ҳуқуқ билан бирга шарҳлашга эътибор қаратди
.
Бу борада бир неча халқаро кейсларни кўриб чиқамиз
.
Хусусан
,
Гримайловс Латвияга қарши ишида
(Grimailovs v. Latvia),
умуртқасида
металл мослама турган аризачи
,
хусусан
,
у фалажланганлиги ва ногиронлик
аравачасига михланиб қолганлиги туфайли турма шароитлари айнан унинг учун
мақбул эмаслиги ҳақида шикоят қилди
.
Суд қарорига кўра
,
Конвенциянинг
3-
моддаси
(
қийноққа солиниши ёки шафқатсиз
,
ғайриинсоний ёки қадр
-
қимматини камситадиган муомала ёки жазога дучор қилмаслик
)
бузилган
.
Аризачи деярли икки ярим йил давомида аравачадаги ногиронларни
сақлаш учун номақбул бўлган оддий тергов изоляторида қамоқда сақланган
.
Бундан ташқари
,
аризачи ўзининг камерадошларига тобеликга мажбур бўлиб
,
махсус тайёргарлик ва махсус малакага эга бўлмасалар-да
,
улар унга кундалик
ҳаётда ва турмада ҳаракатланишда кўмаклашардилар
.
Тиббий персонал аризачидан одатий тиббий кўриклар ўтказиш учун хабар
олсада
,
унинг кундалик ҳаётида унга ҳеч бир кўмак кўрсатмаган
.
Давлатнинг қамоқда сақлашнинг тегишли шарт
-
шароитларини таъминлаш
мажбурияти ўз ичига жисмоний нуқсонга эга маҳбусларни алоҳида
эҳтиёжларини таъминлаш ҳам қамраб олади ва давлат бундай мажбуриятни
ўзидан соқит қилиб
,
уни камерадошлар зиммасига юклаши мумкин эмас
.
Аризачини қамоқда сақлаш шарт
-
шароитлари унинг ногиронлигини инобатга
олган ҳолда
,
хусусан
,
унинг турма хоналаридан
,
шу қаторда санитар хоналардан
фойдаланиш имкониятига эга эмаслиги
,
ва унинг турмада ёки кундалик ҳаётда
ҳаракатланиши эркинлигини таъминлашда бирон бир ташкилий кўмакнинг
мавжуд бўлмаганлиги шу тариқа шафқатсиз муомаланинг минимал даражасига
етиб борган ва инсон қадр-қимматни камситилиши деб баҳоланиши учун етарли
бўлган
.
97
Яна бир мисол
.
Соғлиғи ҳолати бўйича ишда бир неча маротаба
бўлмаганлиги сабабли ишдан бўшатилган
Йетте Ринг хоним ва Лоне Скубо
Верге
хонимнинг бир иш юритувига бирлаштирилган иши қуйидагича
.
Касаба уюшмаси икки аризасининг номидан ҳаракат қилиб
,
ҳар иккала ходим
ногиронлиги бўлган шахс эканлиги ва уларнинг иш берувчиси
2000/78
Директивага
кўра оқилона қулайликни тақдим этиш мажбуриятига мувофиқ қисқартирилган иш
куни таклиф қилишга мажбурлиги ҳақида арз қилди
.
Ҳар икки муҳокамада иш берувчилар аризачиларнинг соғлиғи ҳолати
Директива мазмуни бўйича
"
ногиронлик
"
тушунчаси билан қамраб олинишини
даъво қилдилар
.
Шундай қилиб миллий судлар ЕИ судидан
,
диагностика қилинган касаллик
ҳолати ногиронлик тушунчаси билан қамраб олинадими деб сўради
.
Дастлабки
эътирозларида суд Директива имконият даражасида БМТ НҲК қоидаларига
мувофиқ талқин қилиниши зарурлигини кўрсатди
.
Суд ногиронликнинг БМТ НҲКга мувофиқ
,
ижтимоий модел асосидаги
тушунчасини қабул қилди
.
ЕИ суди Директиванинг таъсир доираси туғма
ногиронлик ёки бахтсиз ҳодиса оқибати билан чекланмаслигини тасдиқлади
.
Шу
сабабли суд касаллик натижасида юзага келадиган узоқ муддатли бузилишлар
,
бошқа тўсиқлар ва ташқи факторлар билан бирга ногиронлик сифатида кўрилиши
мумкинлигини тасдиқлади
.
Суд
,
шунингдек
,
иш вақтини қисқартириш
,
Директивада белгиланган
ногиронлиги бўлган шахслар учун оқилона қулайлик категориясига тушиши
ҳақида қарор қилди
,
бироқ миллий судлар бундай қисқартириш манфаатдор иш
берувчилар учун номутаносиб харажат бўлиши мумкинлигини аниқлаши зарур
.
ЕИ
суди
“
оқилона қулайлик
”
атамасининг ҳам жисмоний ҳам ташкилий мосламаларни
қамраб олувчи кенг талқинини берди
.
Директиванинг
1-
моддасига мувофиқ унинг мақсади
“
аъзо давлатларда тенг
муомала принципини амалга ошириш мақсадида меҳнат ва бандлик соҳасида дин
,
98
эътиқод
,
ногиронлик
,
ёш ёки жинсий ориентaция белгиси бўйича дискриминaцияга
қарши курашнинг умумий асосларини яратишдан иборат
”.
Ринг ва Верге иши
ва кейинги қарорларида ЕИ суди ногиронликнинг
ижтимоий модели ва ногиронликка шундай қарашни қабул қилишга ҳаракат
қилдики
,
унга мувофиқ у бузилишлар ва турли муҳит ва ижтимоий тўсиқларнинг
ўзаро таъсири билан шартланган
.
Суд аниқ қилиб тушунтирдики
, 2000/78
Директива нафақат туғма ёки
бахтсиз ҳодиса натижасида ногиронлик ҳолатларини
,
балки касалликлар
натижасида келиб чиққанларини ҳам қамраб олади
Ва ниҳоят ЕИ суди тан олдики
,
агар
"
жисмоний
,
ақлий ёки руҳий бузилишлар
натижасида келиб чиққан даволанадиган ёки даволаб бўлмайдиган касаллик бошқа
тўсқинликлар билан биргаликда инсоннинг профессионал ҳаётда бошқа ходимлар
билан биргаликда тўлиқ ва самарали иштирокига ҳалал берса ва чекловлар узоқ
муддатли бўлса
,
бундай касаллик
2000/78
Директива мазмунига кўра
"
ногиронлик
"
тушунчасига киритилиши мумкин
.
Хулоса қилиб айтиш мумкинки
,
ногиронлиги бўлган шахсларнинг
ҳуқуқларини таъминлаш борасида халқаро амалиётни таҳлил қилар эканмиз
,
шуни
гувоҳи бўламизки
,
мазкур соҳада халқаро ёндашувнинг энг марказий ғояси бу
–
“
ногиронлиги бўлган шахслар ҳар қандай ҳолатда ҳам жамиятнинг
тўлақонли аъзоси бўлиб
,
давлат ва қонун томонидан уларга берилган
кафолатларни суд йўли билан ҳимоя қилиш ҳуқуқига эга
”.
Айнан ана шу ғоя
негизида барча ривожланган давлатларда ногиронлиги бўлган шахсларнинг
жамиятдаги ўрни
,
уларнинг ҳуқуқий-ижтимоий ҳолати шакллантирилган
.
Шу хусусда
,
Судьялар ва адвокатларнинг мустақиллиги бўйича махсус
ҳисоботчи Диего Гарсия-Саян
2019
йилда Ўзбекистонга қилган иш ташрифи
якунлари бўйича
"
ногиронларнинг бошқалар билан тенг равишда одил судловга
эришиш ҳуқуқига тўсқинлик қиладиган ёки чеклайдиган меъморий ва лингвистик
тўсиқларни олиб ташлаш"ни тавсия этганлигини таъкидлаш ўринли
.
Хусусан
,
у ўз
ҳисоботида
[3]
суд биноларининг қисман ёки тўлиқ кириш имконияти йўқлиги
,
99
айниқса
,
асосий шаҳарлар ташқарисида
,
имо-ишора таржимонларининг
етишмаслиги ва суд ҳужжатлари сенсор
,
интеллектуал ёки психосоциал
(психоижтимоий
)
нуқсонлари бўлган шахслар учун мавжуд форматларда
етишмаслиги юзасидан ташвишларини билдирган эди
.
Албатта
,
бугунги кунда Ўзбекистонда ногиронлиги бўлган шахсларнинг
ҳуқуқлари кафолатлари қонунан мустаҳкамланган
,
бу соҳада тизимли ва изчил
ислоҳотлар амалга оширилмоқда
.
Лекин жамиятимиз мазкур аъзоларининг
ҳуқуқларини реал таъминлашнинг имкони бўлмас экан
,
ушбу кафолатлардан
амалда фойдаланиш мураккаблигича қолаверади
.
Хусусан
,
одил судловга эришиш
имконияти қонун устуворлигининг асосий принципи бўлиб
,
самарали суд
ҳимоясисиз ногиронлиги бўлган шахслар ўз ҳуқуқларини тўлиқ амалга ошириш
,
дискриминaцияга қарши курашиш ва бузилган ҳуқуқларини тиклаш имконига
тўлиқ эга бўла олмайдилар
.
Шу нуқтаи назардан Ўзбекистон суд амалиётида ногиронлиги бўлган
шахсларнинг ҳуқуқларини ҳимоялаш самарали тажрибасини ривожлантириш
,
мазкур йўналишида судьялар салоҳиятини ва касбий малакасини ошириш муҳим
бўлиб
,
таълим жараёнида касбий тайёргарликнинг халқаро инструментларидан
самарали фойдаланиш катта аҳамиятга эга
.
Адабиётлар рўйхати/Библиографические ссылки
/References:
1.
О.Исоқов ва Д.Юсупов
.
Ҳуқуқлар бор
,
лекин уларни амалда қандай қўллаш
мумкин
? //
Газета.Уз
.
интернет нашри
–
29
октябрь
2020
йил
.
всемирная программа действий в отношении инвалидов
(
принятая резолюцией
37/52
генеральной
ассамблеи
от
3
декабря
1982
года
). //
https://www.un.org/ru/documents/decl_conv/conventions/prog.shtml
2.
Доклад Специального докладчика по вопросу о независимости судей и
адвокатов Диего Гарсия-Саян по посещению Узбекистана с
19
по
25
сентября
2019
года
.
Организaция
Объединенных
Нaций
.
//
https://undocs.org/ru/A/HRC/44/47/Add.1?fbclid=IwAR3CUYDpa3HbN8XoUX_eYsbj
3bQiq23X5uGz_C7Hiva1kbRn0WdHYrYYDZU
100
3.
Рустамбаев
,
М
.
Х
. "
Ўзбекистон Республикаси жиноят кодексига шарҳлар
.
Махсус қисм
."
Тошкент
,
Илм зиё
(2006).
