284
ВОЯГА ЕТМАГАНЛАРНИНГ ЎЗ ЖОНИГА ҚАСД ҚИЛИШНИНГ
УМУМИЙ ПРОФИЛАКТИКАСИ
Ахмад ИСМАИЛОВ
,
Ўзбекистон Республикаси Жамоат хавфсизлиги университети
мустақил изланувчиси
ТЕОРЕТИЧЕСКИЕ ПОНЯТИЯ ЭКСТРЕМИЗМА И ЭКСТРЕМИСТСКОЙ
ДЕЯТЕЛЬНОСТИ
Ахмад ИСМАИЛОВ
,
Самостоятельный соискатель Университета общественной безопасности
Республики Узбекистан
THEORETICAL CONCEPTS OF EXTREMISM AND EXTREMIST
ACTIVITY
Ahmad ISMAILOV,
Independent applicant of the University of Public Safety of the Republic of
Uzbekistan
Аннотация
:
Вояга
етмаганлар
томонидан
содир
этиладиган
ҳуқуқбузарликларнинг олдини олиш ҳар доим давлатлар олдида турган долзарб
муаммолардан ҳисобланиб келган
.
Бу борада юртимизда сезиларли ишлар
амалга оширилмоқда
,
норматив-ҳуқуқий ҳужжатлар қабул қилинмоқда
.
Мазкур
мақолада вояга етмаганларнинг ўз жонига қасд қилишнинг олдини олишда
умумий профилактиканинг ўзига хос хусусиятлари ва амалга ошириш
механизмлари таҳлил этилган
.
Аннотация
:
Профилактика правонарушений несовершеннолетних всегда
была одной из актуальных проблем
,
стоящих перед государством
.
В этой связи
в нашей стране проводится значительная работа
,
принимаются нормативно
-
правовые документы
.
В данной статье анализируются особенности и механизмы
реализации общей профилактики суицида несовершеннолетних
.
285
Abstract:
Prevention of juvenile delinquency has always been one of the urgent
problems facing the state. In this regard, significant work is being done in our country,
regulatory documents are being adopted. This article analyzes the features and
mechanisms for the implementation of general prevention of juvenile suicide.
Калит сўзлар
:
вояга етмаганлар
,
ҳуқуқбузарликлар профилактикаси
,
умумий профилактика
,
ўз жонига қасд қилиш
,
ўзини ўзи ўлдириш даражасига
етказиш
,
ўзини ўзи ўлдиришга ундаш
.
Ключевые слова
:
несовершеннолетние
,
профилактика правонарушений
,
общая профилактика
,
суицид
,
склонение к самоубийству
,
доведение до
самоубийства
.
Keywords:
juveniles, crime prevention, general prevention, suicide, inducement
to suicide, incitement to suicide.
Вояга етмаганларнинг ўз жонига қасд қилишнинг умумий олдини олиш
чораларига тўхталишдан олдин жиноятлар жиноятларнинг профилактикаси ва
олдини олиш тушунчасига тўхталиб ўтамиз
.
Жиноятлар профилактикаси ёки
жиноятларнинг олдини олиш
–
давлат органлари
(
шу жумладан
,
ҳуқуқни
муҳофаза қилиш органлари
),
жамоат бирлашмалари
,
ташкилотлар
,
муассасалар
ва фуқароларнинг жиноятлар содир этилишига имконият яратувчи шарт-шароит
ва сабабларни нейтраллаштириш ёки уларга барҳам беришга қаратилган
,
ўз
мазмунига кўра ҳар хил чора-тадбирларни
(
таъсир кўрсатиш чора-тадбирларини
)
қамраб олувчи
,
объектив ташқи омилларга ва муайян жисмоний шахсларга
йўналтирилган фаолиятидир
.
Профилактика фаолиятининг мазмунига кўра
,
унинг икки тури
:
умумижтимоий ва махсус криминологик профилактика фарқланади
.
Умумижтимоий профилактика ҳуқуқбузарликларнинг сабаблари ва шарт
-
шароитларини аниқлаш
,
уларни бартараф этиш ёки нейтраллаштиришга
,
бошқа
ғайриижтимоий қилмишларга қарши курашишга
,
фуқаролар ва мансабдор
шахсларни қонунга ҳурмат руҳида тарбиялашга
,
ижтимоий ахлоқ қоидаларини
286
бузувчиларни қайта тарбиялашга қаратилган ижтимоий-сиёсий
,
ташкилий
,
ҳуқуқий ва тарбиявий тадбирларни қамраб олади
.
Махсус криминологик профилактика
,
кўпгина олимларнинг фикрича
,
жиноятлар содир этилишига имконият яратувчи шарт-шароит ва сабабларни
бартараф этиш ёки нейтраллаштиришга бевосита қаратилган тадбирларни ўз
ичига олади
.
Профилактиканинг бу икки туридан адабиётларда охиргиси
–
махсус
криминологик профилактикага муфассалроқ тавсиф берилган
.
Махсус
криминологик профилактикани таснифлаш замирида ҳар хил мезонлар ётади
.
Жиноятчиликка ва ҳуқуқбузарликлар профилактикасининг турлари ўзига хос
аҳамиятга эга бўлиб
,
жиноятлар ва ҳуқуқбузарликлар профилактикаси умумий
,
махсус
,
якка тартибдаги ва виктимологик профилактикага ажратилади
.
Аксарият
илмий-назарий адабиётларда ҳуқуқбузарликлар умумий профилактикаси
деганда
,
профилактика субъектларининг ҳуқуқбузарликларнинг олдини олиш
,
уларнинг содир этилиш сабабларини ва уларга имкон бераётган шарт
-
шароитларни аниқлаш
,
бартараф этиш бўйича фаолияти тушунилиши
таъкидланган
[1].
2014
йил
14
май куни қабул қилинган
“
Ҳуқуқбузарликлар профилактикаси
тўғрисида”ги қонуннинг
22-
моддасида
“
Ҳуқуқбузарликларнинг умумий
профилактикаси
”
тушунчасига
“
Ҳуқуқбузарликлар профилактикасини амалга
оширувчи ва унда иштирок этувчи органлар ҳамда муассасаларнинг
ҳуқуқбузарликларнинг олдини олиш
,
ҳуқуқбузарликларнинг содир этилиши
сабабларини ва уларга имкон бераётган шарт-шароитларни аниқлаш
,
бартараф
этиш бўйича фаолияти ҳуқуқбузарликларнинг умумий профилактикасидир
”,
деб
таъриф берилган
.
Ушбу таърифда ҳуқуқбузарликлар умумий профилактикасига умумий
тавсиф берилган
,
холос
.
Унда умумий профилактиканинг мақсад ва вазифалари
,
унга хос бўлган индивидуал хусусиятлар ва афзалликлар аниқ ўз ифодасини
топмаган
.
Қайд этиш жоизки
,
ҳуқуқбузарликлар профилактикасининг ҳар бир
287
тури
,
хусусан умумий профилактика ўзига хос жиҳатларга
:
мақсад ва
вазифаларга
,
объектига
,
субъектига
,
профилактик чора-тадбирлар тизимига
,
уларни ўтказиш асослари ва тартибига
,
шунингдек
,
муайян афзалликларга эга
.
Шу боис
,
ҳуқуқбузарликлар профилактикасининг маълум бир турини амалга
ошириш орқали эришиш мумкин бўлган натижаларга профилактиканинг бошқа
тури билан эришиб бўлмайди
.
Назария ва амалиётда
“
ҳуқуқбузарликлар умумий профилактикаси
”
тушунчаси қўлланилиб келинаётганлигига унча кўп вақт бўлмаганлиги боис
,
ҳуқуқбузарликлар умумий профилактикасининг мақсади ҳақидаги фикрлар кам
кузатилади
.
Бироқ мақсадсиз ҳуқуқбузарликлар умумий профилактикасининг
вазифалари ва чора-тадбирлар тизимини ишлаб чиқиб бўлмайди
.
Ўзини ўзи ўлдириш даражасига етказиш ва ўзини ўзи ўлдиришга
ундаганлик
жиноятларнинг
умумий
профилактикасининг
мақсади
,
ҳуқуқбузарликлар профилактикасига кенг жамоатчиликни жалб этиш
,
ушбу
жиноятлар профилактикасига доир қонунчиликни такомиллаштириш
,
аҳолининг
ҳуқуқий онги ва маданиятини юксалтириш
,
ўзини ўзи ўлдириш даражасига
етказиш жиноятни содир этилиши сабабларини ва уларга имкон бераётган шарт
-
шароитларни аниқлаш
,
ҳисобини юритиш
,
таҳлил қилиш ва бартараф этиш чора
-
тадбирларини ишлаб чиқиш ҳамда амалга ошириш
,
кам куч ва вақт сарфлаб
аҳолига профилактик таъсир кўрсатган ҳолда уларда қонунга итоаткорлик хулқ
-
атворини шакллантириш ва ушбу жиноятлар учун жавобгарликнинг
муқаррарлиги ҳиссини уйғотиш
,
шунингдек фуқароларни суициднинг ижтимоий
хавфи ҳақида огоҳ этиш ҳамда улардан ҳимояланишнинг усуллари ва воситалари
тўғрисида хабардор қилиш орқали уларнинг жабрланувчига айланиши хавфини
камайтиришдан иборатдир
.
Илмий адабиётларда ушбу жиноятлар умумий профилактикасининг
вазифалари ўрнига унинг чора-тадбирларига нисбатан кўпроқ эътибор
қаратилган
.
Бироқ
назаримизда
,
мақсад
вазифаларнинг
,
вазифалар
функцияларнинг
,
функциялар эса чора-тадбирларнинг ишлаб чиқилишида асос
288
бўлиб хизмат қилиши лозим
.
Ва ниҳоят
,
чора-тадбирларни амалга оширишнинг
ҳуқуқий тартиби ишлаб чиқилади
.
Ўйлаймизки
,
мазкур мантиққа асосланиб
ишлаб чиқилган ҳар қандай фаолият ўзининг самарали механизмига эга бўлади
.
Ўзини ўзи ўлдириш даражасига етказиш ва ўзини ўзи ўлдиришга
ундаганлик
жиноятларининг
умумий
профилактикасининг
юқорида
шакллантирилган мақсадига асосланиб
,
унинг вазифаларини қуйидагича
белгилаш мақсадга мувофиқдир
:
1)
вояга етмаганларнинг ўз жонига қасд қилишнинг профилактикасига доир
дастурларни ишлаб чиқиш ва рағбатлантириш чора-тадбирларини амалга
ошириш орқали кенг жамоатчиликни ушбу жиноятлар профилактикасига жалб
этиш
;
2)
вояга етмаганларнинг ўз жонига қасд қилишнинг профилактикасига оид
қонун ҳужжатларини ишлаб чиқиш
,
мавжудларига ўзгартиш ва қўшимчалар
киритиш
;
3)
аҳолининг ҳуқуқий онги ва маданиятини юксалтиришга йўналтирилган
чора-тадбирларни ишлаб чиқиш ва амалга ошириш
;
4)
вояга етмаганларнинг ўз жонига қасд қилишнинг содир этилиши
сабабларини ва уларга имкон бераётган шарт-шароитларни аниқлаш
,
ҳисобини
юритиш
,
таҳлил қилиш ва бартараф этиш чора-тадбирларини ишлаб чиқиш
ҳамда амалга ошириш
;
5)
вояга етмаганларнинг ўз жонига қасд қилишнинг профилактикаси
субъектлари фаолиятини назорат қилиш
,
мувофиқлаштириш ва услубий
таъминлаш
;
6)
турли шаклдаги маданий ва маърифий тадбирларни уюштириш орқали
аҳолидаги мавжуд ижобий хулқ-атворни ривожлантириш
;
7)
аҳолида турли шаклдаги хавф ва тажовузлардан ҳимояланишга доир
билим ва кўникмаларни шакллантириш
;
8)
жамоат тартибини сақлаш ва фуқаролар хавфсизлигини таъминлаш
;
9)
аҳоли бандлигини таъминлаш ва ижтимоий ҳимоясини амалга ошириш
;
289
10)
аҳолининг маънан ва ахлоқан юксалишини таъминлашга йўналтирилган
маънавий-ахлоқий чора-тадбирларни ишлаб чиқиш ва амалга ошириш
.
Вояга етмаганларнинг ўз жонига қасд қилишнинг профилактикаси
объектлари ҳақида сўз юритилганида шуни таъкидлаш ўринлики
,
айни пайтда
ушбу объектлар нималардан иборат эканлиги бўйича аниқ назарий-ҳуқуқий
ёндашувнинг мавжуд эмаслиги кузатилади
.
Ҳозирги вақтда адабиётларда ҳам
,
ижтимоий субъектларнинг амалий
фаолиятида ҳам профилактиканинг икки тури
:
умумий ва индивидуал
профилактика кенг тарқалган
.
Умумий профилактика фаолияти давлат ва жамоат ташкилотларининг
жиноятчилик сабабларини
,
ўзини ўзи ўлдириш даражасига етказиш ва ўзини ўзи
ўлдиришга ундаганлик жиноятларига имконият яратувчи шарт-шароитларини
,
шунингдек жиноий натижага эришишни енгиллаштирувчи ҳолатларни аниқлаш
,
ўрганиш ва бартараф этиш фаолиятини ўз ичига олади
.
Шундай қилиб
,
умумий профилактика чора-тадбирларига ижтимоий
-
иқтисодий
,
ижтимоий-маданий
,
мафкуравий
,
ташкилий
,
ҳуқуқий
,
техникавий ва
бошқа чора-тадбирлар киради
.
Жиноятлар ва ҳуқуқбузарликлар виктимологик профилактикасини тадқиқ
қилган ҳуқуқшунос олимлар И.Исмаилов ва Қ.А.Саитқуловлар эса
,
виктимологик профилактик чора-тадбирлар
:
а
)
ҳуқуқбузарликдан жабрланиш
эҳтимоли мавжуд бўлган
;
б
)
ғайриижтимоий хулқ-атворли
;
в
)
ҳуқуқбузарлик
содир этишга мойил бўлган
;
г
)
ҳуқуқбузарлик содир этган шахсларга нисбатан
амалга оширилади деб ҳисоблайдилар
[2].
Вояга етмаганларнинг ўз жонига қасд қилишни профилактикасининг тури
сифатида
,
виктимологик профилактика ўрганилади
.
Яъни
,
виктимологик
профилактика учта асосий
:
махсус ва умумий ва якка тартибнинг ўзаро
боғлиқлигини ўрганиш даражасида олиб борилади
[3].
290
Олимларнинг жиноятлар профилактикаси объектларига нисбатан ушбу
талқинлари фақат шахс билан чекланган бўлиб
,
жамоат тартиби
,
фуқаролар
хавфсизлиги
,
уларнинг ҳаёти каби масалалар унинг эътиборидан четда қолган
.
Баъзи адабиётларда эса ҳуқуқбузарликлар профилактикаси амалиёти
талабларидан келиб чиққан ҳолда ўзини ўзи ўлдириш даражасига етказиш ва
ўзини ўзи ўлдиришга ундаганлик жиноятлар профилактикаси объектлари
сифатида
бир томондан
,
шахсда жамиятга зид йўналишни шакллантирувчи
,
воқеа ва жараёнларни
,
иккинчи томондан
ушбу жиноятларнинг сабаб ва
шароитлари
,
криминоген вазиятлар ҳамда бошқа детерминантларни тушуниш
лозимлиги фикри илгари сурилиб
,
жиноятлар умумий профилактикаси объекти
тариқасида жамиятда жиноятларнинг бўлишини тақозо қилувчи ва уни
озиқлантирувчи ижтимоий муносабатлар
,
асосан салбий хусусиятга эга бўлган
ҳодиса
,
воқеа ва жараёнлар қамраб олиниши эътироф этилади
.
Шу тариқа
,
олимлар ўртасида вояга етмаганларнинг ўз жонига қасд қилиш
жиноятлар умумий профилактикаси объектларига нисбатан тор ва кенг
маънодаги қарашлар шаклланган
.
Бироқ улар ўртасида якдил фикрнинг мавжуд
эмаслиги назарияда жиноятлар умумий профилактикасининг таъсирчанлигини
оширишга хизмат қилувчи қоидаларнинг шаклланишига ва амалиётда
жиноятлар умумий профилактикасини аниқ манзилли ташкил этилишига
ўзининг сезиларли даражадаги салбий таъсирини кўрсатиб келмоқда
.
Ушбу хусусиятларни инобатга олган ҳолда профилактик таъсир кўрсатиш
объектларининг хусусиятига кўра вояга етмаганларнинг ўз жонига қасд қилиш
жиноятлар умумий профилактикасини қуйидаги икки турга ажратиш тавсия
этилади
:
1)
шахсларни жиноят содир этишдан тийишга йўналтирилган
“жиноятларнинг криминологик умумий профилактикаси
”;
2)
шахсларни
жиноятлардан
жабрланишининг
олдини
олишга
йўналтирилган
“
жиноятларнинг виктимологик умумий профилактикаси
”.
291
Хулоса қиладиган бўлсак
, “
вояга етмаганларнинг ўз жонига қасд қилиш
жиноятларнинг
криминологик умумий профилактикаси
–
бу
,
кам куч ва вақт
сарфлаб
,
кенг жамоатчиликка профилактик таъсир кўрсатган ҳолда
,
уларда
қонунга итоаткорлик ва жиноят содир этишдан тийилишга оид хулқ-атворни
шакллантириш ҳамда жиноят учун жавобгарликнинг муқаррарлиги ҳиссини
уйғотишга йўналтирилган фаолиятдир
”.
Адабиётлар рўйхати
;
Библиографические ссылки
; References:
1.
Криминология
.
Умумий қисм
:
ИИВ олий таълим муассасалари учун
дарслик
/
И.Исмаилов
,
Қ.Р.Абдурасулова
,
И.Ю.Фазилов
. –
Т
.:
Ўзбекистон
Республикаси ИИВ Академияси
, 2015. –
Б
.192;
Ҳуқуқбузарликлар
профилактикаси психологияси
.
Дарслик
/
Ё.А.Фарфиев
,
М.З.Зиёдуллаев ва
бошқалар
.
Ўзбекистон Республикаси ИИВ Академияси
, 2015. –
Б
.7.
2.
И.Исмаилов
,
Қ.А.Саитқулов
.
Ҳуқуқбузарликлар
виктимологик
профилактикаси
чора-тадбирлари
//
Ўзбекистон
Республикасининг
“Ҳуқуқбузарликлар
профилактикаси
тўғрисида”ги
қонуни
ижросини
таъминлашнинг асосий йўналишлари
:
Республика илмий-амалий конференция
материаллари
(2015
йил
12
март
). –
Т
.:
Ўзбекистон Республикаси ИИВ
Академияси
, 2015. –
Б
.56.
3.
С.Ниёзова
.
Шахсга қарши зўрлик ишлатиб содир этиладиган
жиноятларнинг виктимологик профилактикаси
.
Монография
. //.
Т
.:
ТДЮУ
.
2017.–
Б
.34.
4.
Рустамбаев
,
М
.
Х
. "
Курс уголовного права Республики Узбекистан
.
Особенная часть
.
Том
3:
Преступления против личности
.
Преступления против
мира и безопасности
.
Учебник для ВУЗов
."
Т
.:
Издательство
«ILM ZIYO (2008):
432.
5.
Расулев
,
Абдулазиз
,
Бобиржон Иззатуллаев
, and
Илмира Расулева
.
"Туркий давлатлар ташкилоти ҳамкорлигининг устувор йўналишлари ва
Ўзбекистоннинг ўрни
."
Общество и инновации
3.9/S (2022): 9-15.
292
6.
Расулев
,
Абдулазиз
, and
Баходир Исмаилов
. "
Развитие системы
международных стандартов и законодательных основ зарубежных стран в сфере
защиты лиц
,
сообщающих о коррупционных правонарушениях
."
Общество и
инновации
1.3 (2020): 116-128.
