227
АВСТРАЛИЯ ИТТИФОҚИ ЖИНОЯТ ҚОНУНЧИЛИГИДА
ЖАЗОНИ ЕНГИЛЛАШТИРИШ МАСАЛАЛАРИ
Бунёд ИСЛОМОВ
,
Ўзбекистон Республикаси Жамоат хавфсизлиги университети
мустақил изланувчиси
“КДБ Банк Ўзбекистон
”
АЖ бош юрисконсульти
ВОПРОСЫ СМЯГЧЕНИЯ НАКАЗАНИЯ В УГОЛОВНОМ
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВЕ АВСТРАЛИЙСКОГО СОЮЗА
Бунёд ИСЛОМОВ
,
самостоятельный соискатель Университета
общественной безопасности Республики Узбекистан
,
главный юрисконсульт АО
«
КДБ Банк Узбекистан
»
ISSUES OF MITIGATION OF PUNISHMENT IN THE CRIMINAL
LEGISLATION OF THE COMMONWEALTH OF AUSTRALIA
Bunyod ISLOMOV,
Independent Researcher of the University
of Public Safety of the Republic of Uzbekistan
Senior Legal Adviser of “KDB Bank Uzbekistan” JSC
Аннотация
.
Ушбу мақолада Австралия Иттифоқи жиноят қонунчилигида
жазони енгиллаштириш институти
,
шу жумладан
,
вояга етмаганларга жазо
тайинлаш
,
тамом бўлмаган ҳамда иштирокчиликда содир этилган жиноятлар
учун жазо тайинлаш масалалари таҳлил қилинган
.
Аннотация
.
В данной статье проведен анализ института смягчения
наказания в уголовном законодательстве Австралийского Союза
,
включая
вопросы назначения наказания несовершеннолетним
,
назначения наказания за
неоконченные преступления и преступления
,
совершенные в соучастии
.
Abstract.
This paper provides an analysis of the institution of mitigation of
punishment in the criminal legislation of the Commonwealth of Australia as well as
228
issues of imposition of punishment with respect to juveniles, sentencing for inchoated
offences and criminal complicity.
Калит сўзлар
:
жиноят қонунининг ортга қайтиш кучи
,
енгиллаштирувчи
ҳолатлар
,
оғирлаштирувчи ҳолатлар
,
прецендент ҳуқуқи
,
вояга етмаган шахс
,
жиноят содир этишга суиқасд қилиш
,
қилмишнинг жиноийлигини истисно
қилувчи ҳолатлар
,
жиноятда иштирокчилик
,
чекланган ақли расолик
,
айбга
иқрорлик тўғрисида келишув
,
шартли ҳукм қилиш
,
жазони ўташдан муддатидан
илгари шартли озод қилиш
,
корпоратив жиноий жавобгарлик
.
Ключевые слова
:
обратная сила уголовного закона
,
смягчающие
обстоятельства
,
отягчающие
обстоятельства
,
прецендентное
право
,
несовершеннолетний
,
покушение
на
преступление
,
обстоятельства
исключающие преступность деяния
,
соучастие в преступлении
,
ограниченная
вменяемость
,
соглашение о признании вины
,
условное осуждение
,
условно
-
досрочное освобождение от отбывания наказания
,
корпоративная уголовная
ответственность
.
Keywords:
retroactive effect of criminal law, mitigating factors, aggravating
factors, case law, minor, attempted offence, criminal defences, criminal complicity,
diminished sanity, plea bargain, suspended sentence, parole, corporate criminal
responsibility.
Австралиянинг
1900
йилда қабул қилинган Федерал Конституциясида
биргаликдаги юрисдикция соҳасида федерал қонунчиликнинг штатлар
қонунчилигидан устуворлиги эълон қилинди ҳамда федерал қонун амал
қилишининг экстерриториал принципи мустаҳкамлаб қўйилди
.
Ўз навбатида
,
жиноят ҳуқуқи соҳасида Австралия Иттифоқи парламентининг мутлақ
ваколатлари
,
федерaция ва унинг субъектларининг рақобат қилувчи ваколатлари
ҳамда федерaция субъектларининг ваколатлари белгилаб қўйилди
.
Австралияда
икки категориядаги юрисдикцияларни ажратиб кўрсатиш мумкин бўлиб
,
булар
Квинсленд
,
Ғарбий Австралия
,
Тасмания штатлари ва иттифоқ ҳудуди бўлмиш
229
Шимолий ҳудуднинг ўз Жиноят кодекслари амал қилувчи юрисдикция
(
инг
.
Criminal Code jurisdictions)
ҳамда Виктория
,
Жанубий Австралия
,
Янги Жанубий
Уэльс штатлари ва Пойтахт иттифоқ ҳудуди юрисдикцияси
(
инг
. Common law
jurisdictions)
бўлиб
,
унда алоҳида консолидaциялашган қонунлар қабул қилинган
бўлса-да
,
жиноят ҳуқуқи соҳасида прецендент ҳуқуқига устуворлик берилади
.
Жиноят қонунчилигини унификaция қилиш йўлида амалга оширилган
ислоҳотлар давомида Федерал парламент томонидан
1995
йил март ойида қабул
қилиниб
, 2001
йил
15
декабрь санасидан эътиборан иттифоқ қонунчилигида
назарда тутилган барча федерал жиноят таркибларига нисбатан амалдаги
Жиноят кодексининг
(
кейинги ўринларда
–
Австралия ЖК
) [1]
Умумий қисми
(инг
. General Principles of Criminal Responsibility)
кучга киритилди
.
Бироқ
,
кодификaция қилиш ишлари охирига етмай қолди ҳамда амалдаги ЖК билан бир
қаторда жиноят-ҳуқуқий меъёрларни акс эттирган қатор консолидaциялашган
процессуал
,
маъмурий
,
меҳнат ва шу каби қонунлар амал қилишда давом этиб
келмоқда
[2,
С
.8-26].
Шунингдек
,
Квинсленд
,
Ғарбий Австралия
,
Тасмания
штатлари ҳамда Шимолий ҳудуднинг Жиноят кодекслари ҳам амал қилишда
давом этмоқда
.
Шундай қилиб
,
Австралия ЖК жазони енгиллаштиришнинг қуйидаги
масалаларини тартибга солади
.
Биринчидан
,
ЖКда айбдорнинг аҳволини енгиллаштирадиган ҳолатларда
ушбу жиноят қонунининг ортга қайтиш кучи тўғрисида сўз кетмайди
.
Шунга
қарамасдан
,
айрим олимларнинг таъкидлашича
,
мисол учун Квинсленд ЖК
11-
моддасида акс этган
“nullum crimen, nulla poena, sine lege” (
лот
. “
қонунсиз
жиноят ҳам
,
жазо ҳам йўқ
”)
принципи Австралия жиноят ҳуқуқининг универсал
қоидаси саналиши мумкин эмас
,
сабаби таъқиб ҳам статутлар
,
ҳам умумий ҳуқуқ
асосида юзага келиши мумкин
.
Умумий ҳуқуқнинг жиноят-ҳуқуқий меъёрлари
ортга қайтиш кучига эга
,
чунки австралиялик судьянинг ҳуқуқни яратиш
амалиётида меъёрни эълон қилиш ҳамда уни амалда қўллаш пайти ўзаро мос
келади
[3,
С
.163].
230
Иккинчидан
,
ЖКда на енгиллаштирувчи ҳолатлар тушунчаси
,
на уларнинг
рўйхати келтирилмайди
.
Ва аксинча
,
ЖКда айрим жиноят таркибларига
тааллуқли бўлган жазони оғирлаштирувчи ҳолатлар рўйхати
,
аниқроқ қилиб
айтганда оғирлаштирувчи ҳолатларни ўз ичига олган кўплаб жиноят
таркибларини
(
инг
. Aggravated offences)
учратиш мумкин
(71.13, 73.2, 73.3, 91.6,
122.3, 132.3-
моддалар ва б
.).
Юқоридагиларнинг сабабларидан бири сифатида
,
қоида тариқасида
Австралия жиноят қонунчилигида тегишли жиноят таркиби учун энг кўп жазо
белгиланган ҳолда
,
энг кам жазонинг назарда тутилмаганлигини кўрсатиш
мумкин
.
Шу аснода судьялар ҳар бир аниқ ҳолатда жазо тайинлашда кенг
ҳаракат қилиш эркинлигини сақлаб қоладилар
.
Улар мазкур ишни жазо
тайинлашнинг турли мақсадлари
,
тайинлаш мумкин бўлган жазо турлари ва
ҳисобга олиниши лозим бўлган қатор ҳолатлар
(
оғирлаштирувчи ва
енгиллаштирувчи ҳолатлар)ни қамраб олган жазо тайинлашга доир қонунларни
инобатга олган ҳолда амалга оширадилар
[4, P.1-2].
Мисол учун
,
Жанубий
Австралия штатининг
2017
йилдаги
“
Ҳукм чиқариш тўғрисида”ги Қонунининг
25-
моддасида суднинг муайян жазоларни камайтириш
(
инг
. Reduce),
қўшиш
(инг
. Add)
ёки алмаштириш
(
инг
. Substitute)
ваколати тўғрисида сўз кетади
[5].
Австралия жиноят қонунчилигининг манбаларидан бири прецендент
ҳуқуқи
(
инг
. Case law)
ҳисобланишини инобатга олган ҳолда суд амалиётини
таҳлил қиладиган бўлсак
,
қўплаб қизиқарли ва ўзига хос енгиллаштирувчи
ҳолатларни учратамиз
:
1. “
Фуллер-Каст
” (
инг
. Fuller-Cust)
иши бўйича судья жиноятчининг
абориген
,
яъни азалдан мамлакат ҳудудида истиқомат қилиб келаётган туб аҳоли
вакили
,
сўзма-сўз таржима қилганда
“
маҳрум этилган
(
ўғирланган
)
авлод
” (
инг
.
Stolen generation)
вакили эканлигини енгиллаштирувчи ҳолат деб топади ва
бунда мазкур туб аҳоли вакилларининг лозим даражада бўлмаган тарзда асраб
олувчи оилаларга жойлаштирилганлиги
,
ўз маданий ҳаёт тарзидан
бегоналаштирилганлиги
,
ота-она ва болалар ўртасидаги муомаланинг олди
231
олинганлиги ва мазкур вазиятни тузатиш учун ҳеч қандай ҳаракат амалга
оширилмаганлиги сингари важлар билан суд қарори асослантирилади
[6].
Ўз
одат ҳуқуқи асосида ҳаракат қилган аборигенга нисбатан нафақат қилмишни
қайта малакалаш
(
масалан
,
оддий одам ўлдиришдан қасддан бўлмаган одам
ўлдириш жиноятига
)
усули билан жазо енгиллаштирилиш
,
балки
жавобгарликдан озод этиш ҳам қўлланиши мумкин
[7; 8, P.454; 9, P.452].
Эътиборлиси
,
туб аҳолининг вояга етган вакилларига нисбатан иш
юритиш учун махсус Туб аҳоли ишлари бўйича судлар фаолияти ташкил этилган
[10; 11; 12]
ҳамда туб аҳоли вакили саналган қонунбузарларга нисбатан
фақатгина энг сўнгги чора сифатида озодликдан маҳрум қилишни қўллаш тавсия
этилган
[13, P.153].
2.
Янги Жанубий Уэльс апелляция судининг
“
Р Митчеллга қарши
” (
инг
. R
v Mitchell)
иши бўйича таъкидлашича
,
Митчелл исмли жиноятчи ўн ёки ўн бир
ёшларда бўлган пайтида ўзига нисбатан эҳтимолий равишда жабрланувчи
томонидан содир этилган жинсий зўрлик учун қасос олиш мотиви билан жиноят
содир этганлиги чекланган енгиллаштирувчи аҳамият касб этганлигини
таъкидлаган
[14, P.907].
3.
Бир гуруҳ муаллифларнинг фикрича
,
юздан ортиқ енгиллаштирувчи ва
оғирлаштирувчи ҳолатлар
,
бошқа бир муаллифларнинг фикрича
,
икки юздан
ортиқ енгиллаштирувчи ва оғирлаштирувчи ҳолатлар
[15, P.356],
айрим
манбаларга кўра асосан умумий ҳуқуқдан келиб чиққан уч юздан ортиқ
енгиллаштирувчи ҳолатлар мавжудлиги
[16, P.51],
яна бир гуруҳ
муаллифларнинг фикрича жазони енгиллаштиришга доир ёндашувда асосий ўн
икки нафар енгиллаштирувчи ҳолатлар ажратиб кўрсатилган ҳолда
[17, P.1236],
енгиллаштирувчи ҳолатларни тўртта категорияга ажратиш мумкин
:
а
)
жиноятчининг айбловга муносабатини англатувчи ҳолатларга ўз айбини
тан олиш
,
ҳуқуқни муҳофаза қилувчи органлар билан ҳамкорлик қилиш ва
пушаймонлик киради
;
232
б
)
жиноят содир этиш ҳолатларига доир бўлган ва жиноят содир этилишига
кўмаклашадиган
ҳамда
қайсидир
даражада жиноятни
изоҳлайдиган
енгиллаштирувчи ҳолатларга руҳий ҳолатнинг бузилишлари
,
мажбурлаш ва
провокaция киради
;
в
)
жиноятчининг шахсига доир бўлган енгиллаштирувчи ҳолатларга
биринчи маротаба жиноят содир этилганлиги
,
ёшлик
,
аввалги яхши хулқ-атвор
,
қарилик ва ижобий реабилитaция истиқболлари киритилади
.
Бир гуруҳ
муаллифлар ўтказилган сўровлар асосида мазкур категорияга мансуб бўлиб
,
жиноятнинг оғирлик даражасини камайтириши мумкин бўлган ўн икки нафар
енгиллаштирувчи ҳолатлар
(
чин кўнгилдан пушаймонлик
,
жисмоний касаллик
,
ўз қарамоғидаги қариндошларининг ягона боқувчиси эканлиги ва б
.)
рўйхатини
келтирадилар
[18, P.61];
г
)
санкциянинг таъсирини акс эттирувчи енгиллаштирувчи ҳолатларга
қамоқхоналарда сақлашнинг оғир шароитлари
[16, P.49],
соғлиқнинг ёмон
аҳволда эканлиги ва жамоатчилик танқиди киритилади
[19, P.90].
Айрим тадқиқотларда эса
,
суд амалиётида қўлланилган юзлаб
енгиллаштирувчи ҳолатлар ўрганиб чиқилгани ҳолда
,
асосий
,
яъни
“
калит
енгиллаштирувчи ҳолатлар
”
сифатида ўз айбини тан олганлик
,
ҳуқуқни
муҳофаза қилувчи органларга кўмаклашиш
,
пушаймонлик
[20],
жиноят содир
этилишини ихтиёрий равишда тўхтатиш
,
ихтиёрий равишда жиноят тўғрисида
хабар бериш
,
психиатрик ва руҳий касалликлар
,
ақли заифлик
,
ёшлик
,
реабилитaцияга доир ижобий истиқболлар
,
аввалги яхши характер
,
жазони ижро
этиш
муассасаларининг
оғир
шароитлари
,
оиладаги
нотинчликлар
,
жабрланувчининг жиноятчини кечириши
,
заиф соғлиқ
,
жиноятнинг мажбурлаш
таъсири остида содир этилиши ва провокaция илгари сурилади
[21, P.18].
4.
Австралия фуқароси ҳисобланмайдиган жиноятчиларнинг
“
характерни
текшириш юзасидан тест”дан ўта олмаса
,
депортaция қилиниш хавфининг
мавжуд эканлиги жиноятчи учун қўшимча юк ҳисобланиши туфайли
енгиллаштирувчи ҳолат сифатида инобатга олиниши лозимлиги
[22, P.17]
233
юзасидан ёндашув
“
Валаямкандатил Қироличага қарши
” (
инг
. Valayamkandathil
v The Queen), “
Гуден Қироличага қарши
” (
инг
. Guden v The Queen)
ҳамда
“
ДПП
(Вик
)
Йилдиримга қарши
” (
инг
. DPP (Vic) v Yildirim)
ишларида илгари сурилган
.
Шунингдек
,
Виктория штатида болаларга нисбатан жинсий зўрлик ишлатиш
орқали содир этилган жиноятларда жабрланувчининг розилиги жазони
енгиллаштирмаслиги тан олинган
[19, P.92].
5.
Жиноятчиниг ҳомиладорлиги борасида эса суд амалиётида икки хил
ёндашув учрайди
.
Биринчидан
, “
Авдик Қироличага қарши
” (
инг
. Avdic v The
Queen)
ишида Виктория штати Апелляция суди жиноятчининг жазо тайинлаш
пайтида биринчи фарзандига ҳомиладор эканлиги унга нисбатан жазони
енгиллаштириш имкониятини тақдим этиши мумкин эмаслиги юзасидан қарор
қабул қилган
.
Иккинчидан эса
,
юқоридаги қарор қабул қилинганидан бир йил
муддат ўтгач худди ўша суднинг ўзи
“
Хэнкок Қироличага қарши
” (
инг
. Hancock
v The Queen)
ишида ҳомиладорлик енгиллаштирувчи ҳолат бўлиши мумкин
эканлигини тан олган
[19, P.92-93].
Бошқа бир тадқиқотда баён қилинишича
,
айбланувчининг жинси ўз-ўзидан
мустақил енгиллаштирувчи ҳолат саналмасдан
,
балки айрим ҳолларда
,
масалан
,
айбланувчининг ҳомиладор эканлиги ёки аниқ бир жазо тури унинг
қарамоғидаги болалари учун алоҳида қийинчиликларни келтириб чиқариши
мумкин бўлган ҳолларда муҳим омил саналиб
,
енгилроқ жазо учун асос бўлиши
мумкин
[23, P.278].
6.
Судлар амалиётида жиноят содир этиш пайтида жиноятчининг ўз айби
билан ўзига тасодифий тан жароҳати етказиши
,
масалан ногирон бўлиб қолиши
ҳам енгиллаштирувчи ҳолат сифатида инобатга олинади
.
Бироқ
,
мазкур тан
жароҳати қасддан жиноятчининг ўзига етказилган тақдирда
,
жазони
енгиллаштириш истисно этилади
.
Руҳий жароҳатлар шаклидаги тасодифий
жароҳатлар борасида эса судлар қатъийроқ ёндашувга асосланади
,
шу жумладан
,
Виктория штати Апелляция суди
“
Ходжа Қироличага қарши
” (
инг
. Khoja v The
Queen)
ишида хавфли усулда автомашина бошқариш оқибатида ўз дўстини
234
ўлдирган ва оқибатда стресс ҳамда депрессия ҳолатларига дучор бўлган
жиноятчига нисбатан жазони енгиллаштиришни рад қилган
[16, P.52].
Бошқа бир
“
Р Алпасга қарши
” (
инг
. R v Allpass)
ишида эса
,
жиноятчи ёш
қизга нисбатан жинсий жинояти учун маҳкум қилинади
.
Бунда
,
жинсий зўрлик
ишлатишга доир айбловлар пайдо бўлгач
,
жиноятчи ва унинг рафиқаси
қўрқитиш ва таъқибларга дучор бўлади ҳамда оқибатда жиноятчига руҳий зиён
етказилиб
,
мазкур ҳолат енгиллаштирувчи ҳолат сифатида эътиборга олинади
[16, P.54].
7. “
Р Баннингга қарши
” (
инг
. R v Bunning)
ишида Виктория штати
Апелляция суди жиноятчининг ўз обрў-эътибори
,
иши
(
полициячи сифатида)дан
маҳрум
бўлганлиги
ҳамда
оммавий
камситишга
учраганлигини
енгиллаштирувчи ҳолат деб топган
[16, P.57].
8.
Тадқиқотларнинг кўрсатишича
,
спиртли ичимликлар ёки гиёҳвандлик
воситалари таъсиридаги мастлик ҳолати тегишли ишнинг ҳолатларидан келиб
чиққан ҳолда енгиллаштирувчи ёки оғирлаштирувчи ҳолат вазифасини
бажариши мумкин
.
Масалан
,
жиноятчининг хулқ-атвори ноодатий бўлган ёки
қасднинг мавжуд эмаслигини тасдиқлаган ёҳуд гиёҳвандлик ёки руҳий касаллик
билан боғлиқ бўлган тақдирда
,
гиёҳвандлик воситаларининг истеъмоли жазони
енгиллаштирувчи ҳолат вазифасини ўташи эҳтимоли юқорироқ бўлади
.
Бошқа
тарафдан
,
гиёҳвандлик воситаларининг истеъмоли тасодифий зўрлик ишлатиш
ҳаракатлари ёки умумий мулоҳазасизлик билан бирга кечган тақдирда жиноятни
оғирлаштириши ҳам мумкин
.
Ўз навбатида
,
Янги жанубий Уэльснинг
“Жиноятлар тўғрисида”ги Қонуни
21
А-моддаси шахснинг ўз ихтиёри билан
,
яъни атайин маст бўлиши енгиллаштирувчи ҳолат сифатида инобатга
олинмаслигини мустаҳкамлаб қўйган
[24, P.414].
9. 2011
йилдаги
“
Фелисите Р га қарши
” (
инг
. Felicite v. R)
иши мисолида
жабрланувчининг провокaцияси жиноятчига енгилроқ жазо тайинланишига асос
бўлган
[25, P.140].
235
10. C
уд амалиётидан келиб чиққан хулосага мувофиқ
,
жабрланувчига
етказилган зарар миқдори суд томонидан инобатга олиниши лозим бўлган муҳим
ҳолат саналади
[26, P.197].
Бунда
,
ҳақиқий зарарни оқилона тарзда олдиндан
кўра билиш мумкин бўлганлиги шарти билан оғирлаштирувчи ҳолат бўлиши
мумкин
.
Ва аксинча
,
етказилган ҳақиқий зарар миқдори анча камроқ бўлган
тақдирда жазо енгиллаштирилиши ҳам мумкин
.
Шунингдек
,
судья доимо
жиноят натижасида жабрланувчига бирор бир зиён етказилмаганлигини
инобатга олиши мумкин бўлса
,
бошқа тарафдан
,
ўқимишли судья жиноят содир
этилиши оқибатида жабрланувчига етказилиши мумкин бўлган ҳар қандай
зиённи инобатга олишга ҳақлидир
[27, P.117-118].
11. 1971
йилдаги
“
Р Веббга қарши
” (
инг
. R v Webb [1971] VR 147)
ишида
айбланувчи номусга тегиш жиноятини содир этганликда ўз айбини тан
олганлиги
[27, P.117],
шунингдек бошқа бир иш
(
инг
. AEM and others)
бўйича
,
яъни бир гуруҳ шахслар томонидан содир этилган номусга тегиш жинояти
юзасидан айбланувчилардан бири суд жараёнининг аввалида бўлмаса-да
,
кейинроқ ўз айбини тан олганлиги
[28, P.358]
енгиллаштирувчи ҳолат сифатида
эътиборга олинган
.
12.
Жабрланувчининг айбланувчи билан ҳамкорлик қилаётганлиги факти
,
шунингдек жабрланувчининг ўн олти ёшга тўлмаганлиги ва эътиборсиз
қолдирилган ҳамда ахлоқсиз қизлар сифатида тавсифланганлиги мисолида
жабрланувчининг характери ва ўтмиши ҳам
1971
йилдаги
“
Р Батлерга қарши
”
(инг
. R v Butler [1971] VR)
иши мисолида жазони енгиллаштирувчи ҳолатлар
сифатида инобатга олинган
[27, P.116].
13. 1970
йилдаги
“
Браззиси
” (
инг
. Bruzzese [1970] VR 813)
иши бўйича
жабрланувчининг охир-оқибат жиноятга айланган хатти-ҳаракатларни
рағбатлантирганлиги ёки амалга оширишга кўмаклашганлиги жазони
енгиллаштирувчи ҳолат сифатида эътиборга олинган
[27, P.116].
14. “
С Тасманияга қарши
” (
инг
. S v Tasmania [2007] 173 A Crim R 492)
ва
“Р Викейкка қарши
” (
инг
. R v Wacyk (1996) 66 SASR 530 537)
ишлари тимсолида
236
ёши улуғлик
,
яъни қариялик
(
инг
. Old age)
жазони енгиллаштирувчи ҳолат
сифатида тан олинган
[29, P.271].
15.
Австралияда шунингдек жиноятчининг кам таъминланган оиладан
эканлиги
,
яъни камбағаллик
(
инг
. Disadvantage)
расман енгиллаштирувчи ҳолат
сифатида қабул қилинса
,
АҚШда мазкур ҳолат жазони енгиллаштирмайди
[30,
P.3].
Учинчидан
,
вояга етмаганлар борасида ЖК бир қатор қоидаларни
ўрнатади
.
Жумладан
,
ўн ёшга тўлмаган болалар жиноят учун жиноий
жавобгарликка тортилмайдилар
.
Ўн ёшга тўлган ва ундан катта бўлган
,
бироқ ўн
тўрт ёшга тўлмаган бола ўзининг ҳулқ-атвори ҳуқуққа хилофлигини англаган
тақдирдагина жиноий жавобгар бўлади
.
Боланинг ўз ҳулқ-атвори ҳуқуққа хилоф
эканлигини англаши масаласи фактга доир масала ҳисобланиб
,
ушбу фактни
исботлаш айблов тарафининг мажбурияти саналади
(7.1–7.2-
моддалар
).
Бунда
,
“doli incapax”,
яъни тўлиқ муомалага лаёқатсизлик презумпцияси жиноят
қонунчилигини бузаётган болалар ҳуқуқи учун кафолат вазифасини ўтайди
[31;
32; 33].
Ўн ёшдан ўн тўрт ёшгача бўлган болаларнинг жиноий жавобгарлиги учун
замин яратиш мақсадида
,
уларнинг ўз қилмишини моҳияти ва оқибатларини
англай олиш қобилияти прокуратура томонидан текширилади
[34, P.137].
Ўз навбатида
,
Квинсленд штатининг жиноий юстиция тизимида жазо
тайинлаш ёки тайинламасликни белгилаш
,
шунингдек
,
қўлланилган жариманинг
хусусиятини аниқлашда боланинг ёши енгиллаштирувчи ҳолат саналади
[35,
P.84].
Суд амалиётида ўн беш ёшга тўлган бола томонидан қасддан бўлмаган
одам ўлдириш жинояти содир этилганида енгиллаштирувчи ҳолатлар сифатида
жиноятчининг ёш эканлиги
,
ўз характерига мос бўлмаган тарзда ҳаракат
қилганлиги ва ижобий реабилитaция истиқболларига эга эканлиги ҳисобга
олинган
.
Сабаби ҳаттоки қисқа муддатли озодликдан маҳрум жазоси ҳам мазкур
237
жиноятчининг ижобий реабилитaция истиқболларига салбий таъсир ўтказиши
мумкин эди
[36, P.188].
Шунингдек
,
вояга етмаганларнинг жиноий жавобгарлигига доир айрим
масалалар
1914
йилдаги
“
Жиноятлар тўғрисида”ги
[37]
ҳамда
1975
йилдаги
“Оила ҳуқуқи тўғрисида”ги
[38]
Қонунлар билан ҳам тартибга солинади
.
Тўртинчидан
,
ЖК
7.3-
моддасида жиноят содир этиш пайтида руҳий
заифлик
(
инг
. Mental impairment),
яъни қарилик
(
инг
. Senility),
интеллектуал
жиҳатдан муомалага лаёқатсизлик
(
инг
. Intellectual disability),
руҳий хасталик
(инг
. Mental illness),
мия жароҳати
(
инг
. Brain damage)
ва шахсиятнинг жиддий
бузилиши
(
инг
. Severe personality disorder)
ҳолатида бўлганлиги туфайли жиноий
жавобгарликка тортилмаслиги белгиланган бўлса-да
,
чекланган ақли расолик
ҳолатида содир этилган жиноят учун жавобгарликни истисно қилиши ёки
жазони енгиллаштириш тартиби белгиланмаган
.
Қоида тариқасида
,
мазкур
институтларни суд преценденти тартибга солади
.
Бешинчидан
,
Австралия ЖК тўсатдан ёки фавқулодда юзага келган вазият
(охирги зарурат
) (10.3-
модда
),
зарурий мудофаа
(10.4-
модда
),
қонуний
ваколатни ижро қилиш
(10.5-
модда
)
сингари қилмишнинг жиноийлигини
истисно қилувчи ҳолатларни акс эттирса-да
,
мазкур ҳолатларнинг асосли
чегарасидан четга чиққанлик учун жазони енгиллаштириш тартиби кўзда
тутилмаган
.
Олтинчидан
,
ЖК тамом бўлмаган жиноят босқичлари қаторидан фақатгина
жиноятга суиқасд қилиш
(
инг
. Attempt)
учун жавобгарликни белгилайди
(11.1-
модда
).
Бунда жиноятга суиқасд қилганлик учун худди ушбу жиноят
тамомланган тақдирда тайинланадиган жазо тайинланади
,
яъни суиқасд
босқичида тўхтатилган жиноят учун жазо енгиллаштирилмайди
.
Ўз навбатида
,
мазкур Кодекснинг
11.2 (
иштирокчилик ва умумий жиноий мақсад
), 11.5
(жиноят содир этиш учун тил бириктириш
)
ёки
135.4 (
алдаш учун тил
бириктириш
)-
моддаларида қайд этилган жиноятларга суиқасд қилганлик
жиноий жавобгарликка тортилмайди
.
238
Еттинчидан
,
ЖК
11.2-
моддасида иштирокчилик
(
инг
. Complicity),
яъни
жиноят содир этишга кўмаклашиш
,
далолат қилиш
,
маслаҳат бериш ёки бошқа
бир шахсни жиноят содир этишга ундаш учун жавобгарлик белгиланган бўлса
-
да
,
ЖК
11.4-
моддасининг бешинчи қисмида фақатгина далолатчилик
(
инг
.
Incitement)
учун енгилроқ жазо тайинлашнинг қуйидаги тартиби белгиланган
:
а
)
умрбод озодликдан маҳрум қилиш билан жазоланадиган жиноятга
далолат қилинган тақдирда
,
далолатчига ўн йил муддатга озодликдан маҳрум
қилиш жазоси
;
ёки
b)
ўн тўрт йил ва ундан кўпроқ муддатга озодликдан маҳрум қилиш
,
бироқ
умрбод озодликдан маҳрум қилиш ҳисобланмаган жазо билан жазоланадиган
жиноятга далолат қилинган тақдирда
,
далолатчига етти йил муддатга озодликдан
маҳрум қилиш жазоси
;
ёки
c)
ўн йил ва ундан кўпроқ муддатга озодликдан маҳрум қилиш
,
бироқ ўн
тўрт йил ва ундан кўпроқ муддатга озодликдан маҳрум қилиш ҳисобланмаган
жазо билан жазоланадиган жиноятга далолат қилинган тақдирда
,
далолатчига
беш йил муддатга озодликдан маҳрум қилиш жазоси
;
ёҳуд
d)
бошқа бир муддатга озодликдан маҳрум қилиш билан жазоланадиган
жиноятга далолат қилинган тақдирда
,
далолатчига уч йил муддатга озодликдан
маҳрум қилиш жазоси ёҳуд қанчалик қисқа муддатли бўлишига қарамасдан
,
далолат қилинаётган жиноят учун назарда тутилган энг кўп муддатли
озодликдан маҳрум қилиш жазоси
;
ёҳуд
e)
далолат қилинаётган жиноят учун озодликдан маҳрум қилиш
тариқасидаги жазо назарда тутилмаган тақдирда
,
далолатчига ушбу далолат
қилинаётган жиноят учун кўзда тутилган жарима жазосининг энг кўп муддати
тайинланади
.
Саккизинчидан
,
Австралия
1995
йилда корпоратив маданият муаммосини
айбнинг элементи сифатида кўрувчи корпоратив айбнинг
(
инг
. Corporate
culpability)
замонавий ва мураккаб моделини қабул қилди
[39, P.559].
ЖК
12.1–
12.6-
моддаларида корпорaциялар
,
яъни юридик шахсларнинг жиноий
239
жавобгарлиги
(
инг
. Corporate criminal responsibility)
ўрнатилган бўлса-да
,
уларга
нисбатан жазони енгиллаштиришнинг алоҳида тартиби тилга олинмайди
.
Корпорaция
(
инг
. Corporation)
ҳар қандай жиноят
,
шу жумладан
,
озодликдан
маҳрум қилиш тариқасидаги жазо билан жазоланадиган жиноятни содир этишда
айбдор деб топилиши мумкин
.
Қизиқарлиси
,
жиноятнинг аниқланиши биланоқ корпорaция томонидан
ихтиёрий равишда ҳуқуққа хилоф ҳулқ-атворга чек қўйилиши ҳамда ўзининг
ҳуқуққа хилоф хатти-ҳаракатлари тўғрисида ўз ихтиёрига кўра хабар бериши
қонунга оддийгина амал қилиш сифатида баҳоланиб
,
енгиллаштирувчи ҳолат
сифатида тан олинмаслиги лозим
[40, P.342].
Тўққизинчидан
,
ЖК матнида амнистия ва афв қилиш асосида жазони
енгиллаштириш ёки ундан озод қилиш тартиби
,
пробaция институтлари тилга
олинмаса-да
,
ЖК
105A.3(1)(
а
), 105A.8(1)(f), 105A.13(2)(a), 105A.24-
моддаларида
жазони ўташдан муддатидан илгари шартли озод қилиш
(
инг
. Parole)
тартиби
хусусида сўз юритилади
.
Қайд этиш лозимки
,
сўнгги тилга олинган
институтнинг Австралия жиноят ҳуқуқида амал қилиши ҳамда жиноятчининг
ҳуқуқий мақомини енгиллаштириши масалалари кўплаб олимлар томонидан
батафсил тадқиқ этилган
[41; 42; 43; 44; 45].
Ўнинчидан
,
шартли ҳукм қилиш
(
инг
. Suspended sentence)
институти ҳам
Австралия ЖКда тилга олинмаса-да
,
амалиётда қўлланилади
.
Мазкур институт
шунингдек жазонинг бир қатор мақсадлари учун
,
хусусан ўч олиш
,
тўсқинлик
қилиш
,
маҳкум қилиш
,
реабилитaция
,
жамоатчиликни ҳимоя қилиш
,
муомала
лаёқатини чеклашга хизмат қилади
.
Унинг ўзига хос жозибаси жиноятнинг
оғирлигига урғу берган ва бир вақтда айрим енгиллаштирувчи ҳолатларни тан
олган ҳолда
,
жазо тайинлашнинг айбловчи ҳамда енгиллаштирувчи
элементларини бир пайтнинг ўзида мужассамлаштира олишида намоён бўлади
[46, P.85].
Тадқиқотларнинг далолат беришича
,
юқоридаги институт татбиқ
қилинганидан сўнг фақатгина Виктория штатида озодликдан маҳрум қилиш
240
жазоларини тайинлаш ҳолатининг қисқариши кузатилган бўлса
,
бошқа кўпчилик
ҳолларда эса аксинча озодликдан маҳрум қилиш жазосини тайинлаш
ҳолатларнинг миқдори ортган
[47, P.668].
Ўн биринчидан
,
Австралия ЖКда айбга иқрорлик тўғрисида келишув
юзасидан сўз юритилмаса-да
,
амалиётда ушбу институт фаол қўлланилади
[48;
49].
Мазкур институтнинг жазони енгиллаштиришда тутган муҳим ўрнини
шубҳа остига олиб бўлмайди
[50].
Ўз навбатида
,
Австралия ва Канадада айблов
ҳукмларининг катта қисми жиноятчининг ўз айбини тан олиши
(
инг
. Guilty plea)
воситасида эришилгани ҳолда Австралиянинг барча юрисдикцияларида мазкур
институт енгиллаштирувчи ҳолат сифатида тан олинади
[51, P.29].
Хусусан
,
турли Австралия судларида айбни тан олиш даражаси
73-95%
ни ташкил қилади
.
Бу борада Австралия Олий судининг
2004
йилдаги
“
ГАС Қироличага қарши
”
(инг
. GAS v. The Queen (2004) 217 CLR 198, 210–211)
иши юзасидан қабул қилган
қарори айбга иқрорлик келишувини тан олишга қаратилган етакчи қарор
саналади
[52, P.735].
Юқоридагиларга кўра
,
Австралия жиноят қонунчилигида прецендент
ҳуқуқининг тутган ўрнини инобатга олган ҳолда
,
айнан қайси ҳолатлар жазони
енгиллаштирувчи ҳолат сифатида эътиборга олиниши масаласи суд амалиёти
воситасида белгиланади
.
Шунингдек
,
вояга етмаганларга нисбатан ҳамда
иштирокчиликда содир этилган жиноятлар учун жазони енгиллаштириш
,
жазони
ўташдан муддатидан илгари шартли озод қилиш институтлари ҳам амалдаги
қонунчиликда назарда тутилади
.
Шу ўринда
,
жиноят қонунининг ортга қайтиш
кучи
,
жазони енгиллаштирувчи ҳолатлар рўйхати
,
чекланган ақли расолик
ҳолатида жиноят содир қилиш
,
қилмишнинг жиноийлигини истисно қилувчи
ҳолатларнинг асосли чегарасидан четга чиқиш
,
амнистия
,
афв қилиш
,
шартли
ҳукм қилиш ва айбга иқрорлик юзасидан келишув институтлари бевосита
Жиноят кодекси матнида ўз ифодасини топмаган бўлса-да
,
амалиётда шартли
ҳукм қилиш ва айбга иқрорлик юзасидан келишув институтлари фаол
қўлланилади
.
Ақли норасолик билан боғлиқ масалалар ҳам суд преценденти
241
билан тартибга солинади
.
Мамлакатнинг жиноят қонунчилигида корпоратив
жиноий жавобгарлик ҳам алоҳида ўрин тутади
.
Бундан ташқари
,
Жиноят кодексида тамом бўлмаган жиноят
босқичларидан фақатгина суиқасд босқичи учун жавобгарлик ўз аксини
топганига қарамай
,
мазкур босқичда содир этилган жиноятлар учун жазони
енгиллаштириш тартиби кўзда тутилмайди
.
Шунга қарамай
,
жазони
енгиллаштириш институтини ўрганаётган тадқиқотчилар учун Австралиянинг
бу борадаги бой ва узоқ йиллик тажрибасини ўрганиш катта қизиқиш уйғотиши
шубҳасиз
,
деб ҳисоблаймиз
.
Адабиётлар рўйхати
;
Библиографические ссылки
; References:
1. Criminal Code Act No. 12, 1995 of Australia. URL:
https://www.legislation.gov.au/Details/C2021C00183
2.
Уголовный кодекс Австралии
1995
г
. –
СПб
.:
Изд-во
«
Юридический
центр Пресс
», 2002. – 388
с
.
3.
Козочкин И.Д
.,
Трикоз Е.Н
.
Основные принципы австралийского
уголовного права
//
Вестник РУДН
,
сер
.
Юридические науки
, 2000,
№
2.
С
. 161-
166.
4. Lenny Roth. Mandatory sentencing laws // NSW Parliamentary Research
Service, January 2014 e-brief 1/2014, 15 p.
5. South Australia Sentencing Act 2017. Version: 1.10.2022. URL:
https://www.legislation.sa.gov.au/__legislation/lz/c/a/sentencing%20act%202017/cur
rent/2017.26.auth.pdf
6. Richard Edney. “The Stolen Generation and Sentencing of Indigenous
Offenders” [2003] IndigLawB 16; (2003) 5(23) Indigenous Law Bulletin 10.
7. The Law Reform Commission. Discussion Paper
№
20, March 1984.
Aboriginal Customary Law. The Criminal Law, Evidence and Procedure. Sydney,
1984. URL: http://classic.austlii.edu.au/au/journals/AboriginalLawNt/1984/4.pdf
8. Thalia Anthony. Indigenising Sentencing? Bugmy v The Queen // Sydney
Law Review, 2013, Vol. 35, pp. 451-466.
242
9. Samantha Jeffries and Philip Stenning. Sentencing Aboriginal Offenders:
Law, Policy, and Practice in Three Countries // Canadian Journal of Criminology and
Criminal Justice, Vol. 56, No. 4, July/juillet 2014, pp. 447-494.
10. Elena Marchetti. Australian Indigenous Sentencing Courts: Restoring
Culture in the Sentencing Court Process // Indigenous sentencing courts, Chapter 6,
2012, pp. 100-120.
11. Thomas Clark. Sentencing Indigenous Offenders / / Auckland University
Law Review, Vol 20 (2014), pp. 245-268.
12. Nigel Stobbs, Geraldine Mackenzie. Evaluating the performance of
indigenous sentencing courts // Vol 13 No 2, 2009 AILR, pp. 90-106.
13. Samantha Jeffries, Christine Bond. Does Indigeneity Matter? Sentencing
Indigenous Offenders in South Australia’s Higher Courts // The Australian and New
Zealand Journal of Criminology, 2009, Vol. 42, No. 1, pp. 47-71.
14. Gail Mason and Andrew Dyer. A negation of Australia’s fundamental values:
sentencing prejudice-motivated crime // Melbourne University Law Review, 2013, Vol
36:871, pp. 871-914.
15. Mirko Bagaric. The Punishment Should Fit the Crime - Not the Prior
Convictions of the Person That Committed the Crime: An Argument for Less Impact
Being Accorded to Previous Convictions in Sentencing // San Diego Law Review,
2014, Vol. 51, pp. 343-418.
16. Mirko Bagaric, Lidia Xynas and Victoria Lambropoulos. The irrelevance to
sentencing of (most) incidental hardships suffered by offenders // UNSW Law Journal,
Vol. 39(1), 2016, pp. 47-83.
17. Mirko Bagaric. A Rational Theory of Mitigation and Aggravation in
Sentencing: Why Less is More When It Comes to Punishing Criminals // Buffalo Law
Review, 2014, Vol. 62, No. 5, pp. 1159-1237.
18. Warner, K, Bartels, L, Gelb, K, Davis, J and Spiranovic. Comparing legal
and lay assessments of relevant sentencing factors for sex offences in Australia //
Criminal Law Journal, 2021, Vol. 45, No. 1, pp. 57-74.
243
19. Mirko Bagaric. Sentencing: from vagueness to arbitrariness: the need to
abolish the stain that is the instinctive synthesis // UNSW Law Journal, 2015, Vol.
38(1), pp. 76-113.
20. Michael J. Proeve, David I. Smith, and Diane Mead Niblo. Mitigation
without Definition: Remorse in the Criminal Justice System // The Australian and New
Zealand journal of criminology, 1999, Vol. 32, No. I, pp. 16-26.
21. Mirko Bagaric. An Argument for uniform Australian sentencing law //
Australian Bar Review, 2013, 27 p. Available at SSRN:
https://ssrn.com/abstract=2661894
22. Ellen Moore. Sentencing ‘Crimmigrants’: how migration law creates a
different criminal law for non-citizens // UNSW Law Journal, 2020, Vol. 43(4), 39 p.
23. Lucy Snowball and Don Weatherburn. Does Racial Bias in Sentencing
Contribute to Indigenous Overrepresentation in Prison? // The Australian and New
Zealand Journal of Criminology, 2007, Vol. 40, No. 3, pp. 272-290.
24. Siobhan M Lawler, Emma L Barrett and Lexine A Stapinski, David A Bright,
Maree Teesson. Themes in sentencing young adults charged with serious violent crime
involving alcohol and other drugs // Australian & New Zealand Journal of Criminology
2020, Vol. 53(3): 411-432.
25. Rosemary Hunter, Danielle Tyson. The Implementation of Feminist Law
Reforms: The Case of Post-provocation Sentencing // Social & Legal Studies 2017,
Vol. 26(2): 129-165.
26. Tyrone Kirchengast. Proportionality in Sentencing and the Restorative
Justice Paradigm: ‘Just Deserts’ for Victims and Defendants Alike? // Crim Law and
Philos (2010) 4:197-213.
27. The Hon C.J. Sumner. Taking account of the victim in sentencing in South
Australia // International Review of Victimology, 1994, Vol. 3, pp. 111-119.
28. Kate Warner. Gang Rape in Sydney: Crime, the Media, Politics, Race and
Sentencing // The Australian and New Zealand Journal of Criminology, 2004, Vol. 37,
No. 3, pp. 344-361.
244
29. Marita Carnelley and Shannon Hoctor. Advanced age as a mitigating factor.
OBITER 2008, pp. 268-274.
URL:
https://www.researchgate.net/publication/358560568_ADVANCED_AGE_AS_A_M
ITIGATING_FAC.
30. Mirko Bagaric. Rich Offender, Poor Offender: Why It (Sometimes) Matters
in Sentencing // Minnesota Journal of Law & Inequality, 2015, Vol. 33, Issue 1, pp. 1-
51.
31. Robert van Krieken. Doli incapax and its vicissitudes: childhood and
criminal responsibility in England, Germany and Australia (September 3, 2013).
Available at SSRN:
https://ssrn.com/abstract=2319773 or http://dx.doi.org/10.2139/ssrn.2319773
32. Thomas Crofts. Prosecuting Child Offenders: Factors Relevant to Rebutting
the Presumption of 'Doli Incapax' // Sydney Law Review, 40:3, 2018, pp. 339-365.
33. Wendy O‘Brien and Kate Fitz-Gibbon. The Minimum Age of Criminal
Responsibility in Victoria (Australia): Examining Stakeholders’ Views and the Need
for Principled Reform // Youth Justice 2017, Vol. 17(2) 134-152.
34. Darko M. Markovi
ć
and Ivana Spai
ć
. Minimum Age of Criminal
Responsibility as Part of Criminal Policies // Kultura Polisa, 2022, Vol. 19, Issue 3, pp.
131-155.
35. Terry Hutchinson. Being seventeen in Queensland A human rights
perspective on sentencing in Queensland // AltLJ Vol 32:2 June 2007, pp. 81-85.
36. Sentencing Children and Young People in Victoria. Sentencing Advisory
Council April 2012, 232 p.
37. Crimes Act 1914 (Australia). URL:
https://www.legislation.gov.au/Details/C2023C00023
38. Family Law Act 1975 (
Австралия
). URL:
https://www.legislation.gov.au/Details/C2022C00260
39. Cristina De Maglie. Models of corporate criminal liability in comparative
law // Washington University Global Studies Law Review, 2005, Vol. 4, pp. 547-566.
245
40. Corporate Criminal Responsibility. ALRC Report 136, April 2020, 574 p.
41. Max Henshaw, Lorana Bartels and Anthony Hopkins. Set up to fail?
Examining Australian parole compliance laws through a therapeutic jurisprudence lens
// University of Western Australia Law Review, 2019, Vol 45(1):107, pp. 107-136.
42. Shannon Buglar. The ‘Focal Concerns’ of Parole Board Decision-Making:
A Thematic Analysis // Current Issues in Criminal Justice, March 2016, Vol. 27 No. 3,
pp. 285-302.
43. Shannon Dodd. The Punitive Woman? Gender Differences in Public
Attitudes Toward Parole Among an Australian Sample // International Journal of
Offender Therapy and Comparative Criminology 2018, Vol. 62(10), pp. 3006-3022.
44. Arie Freiberg. Parole, populism and penal policy // Alternative Law Journal
2017, Vol. 42(4) 247. DOI: 10.1177/1037969X17733160.
45. Arie Freiberg, Lorana Bartels, Robin Fitzgerald and Shannon Dodd. Parole,
politics and penal policy // QUT Law Review, Vol. 18, General Issue 1, pp. 191-215.
46. Arie Freiberg. Suspended sentences in Australia: uncertain, unstable,
unpopular, and unnecessary? // Law and Contemporary Problems, 2019, Vol. 82, No.
1, pp. 81-109.
47. Don Weatherburn and Lorana Bartels. The recidivism of offenders given
suspended sentences in New South Wales, Australia // British Journal of Criminology,
(2008) 48, pp. 667-683.
48. Carol A. Brook, Bruno Fiannaca, David Harvey, Paul Marcus, Jenny
McEwan. A Comparative Look at Plea Bargaining in Australia, Canada, England, New
Zealand, and the United States // William & Mary Law Review, 2016, Vol. 57, pp.
1147-1224.
49. Máximo Langer. Plea Bargaining, Conviction Without Trial, and the Global
Administratization of Criminal Convictions // Annual Review of Criminology, 2021,
Vol. 4, pp. 1.1-1.35.
246
50. Asher Flynn. Fortunately we in Victoria are not in that UK situation:
Australian and United Kingdom legal perspectives on plea bargaining reform // Deakin
Law Review, Vol. 16 No. 2, pp. 361-404.
51. Mirko Bagaric, Julie Clarke, William Rininger. Plea Bargaining: From
Patent Unfairness to Transparent Justice // Missouri Law Review, Vol. 84, Iss. 1
[2019], Art. 5, 35 p.
52. Mary Vogel. Plea Bargaining Under the Common Law // Socio-Historical
Origins of Plea Bargaining in America. Chapter 33, 2020, pp. 729-760.
53. Rustamboev, M. X. "O ‘zbekiston Respublikasining Jinoyat kodeksiga
sharh. Maxsus qism." T.:«Adolat» nashriyoti (2016).
