22
ÁDEBIYATLAR:
1. Алламуратов А. Каракалпакская народная вышивка. -Нөкис, 1977.
2. Алламуратов А. Мәңги мийрас.-Нөкис, 1993.
3. Алламуратов А, Доспанов О, Тлеўмуратов Г. Қарақалпақша көркем-өнер атамаларының
сөзлиги. –Нөкис, 1991
4.Tурсунова Т. Ӯзбек тили амалий санъат лексикаси. – Ташкент, 1978.
5. Тажимуратов А. Шебердиң қолы ортақ. Алматы, 1977
QÍPSHAQLAR SÓZLIGINIŃ QARAQALPAQ TILINE QATNASÍ
Almambetova Periyzat
Ilimiy basshı: PhD. X. Tolıbayev
Qaraqalpaq mámleketlik universiteti
Annotaciya
. Bul maqalada qıpshaqlardıń orta ásirlerdegi esteligi “Kodeks Kumanikus”
sózligi tuwralı maǵlıwmatlar berilgen. Qıpshaq qáwimlik birlespesiniń qaraqalpaqlar
etnogenezinde tutqan ornı tariyxıy dárekler menen keltirilgen. “Kodeks Kumanikus”tıń baspaları,
izertleniwi boyınsha materiallar berilgen. Ásirese, qaraqalpaq tiliniń tariyxın úyreniwde bul
esteliktiń ornı kórsetilgen.
Tayanısh sózler
: qıpshaqlar, Kodeks Kumanikus, qaraqalpaq tili, tyurkologiya, sózlik.
Tildiń rawajlanıw barısındaǵı barlıq ózgeshelikler xalıq ómirindegi waqıyalar menen tıǵız
baylanıslı. Áyyemgi qáwim waqtındaǵı hár túrli urıw hám taypalar tili sol waqıttaǵı jámiyet
rawajlanıwı menen ózgerip, birge jetilip barǵan.
Kúndelikli kún-kóriske baylanıslı jaqın otırǵan birneshe taypa bara-bara ortaqlasıp, xalıqlıq
negizdi qurap, sol toparǵa kirgen urıw, taypa tilleri birige baslaydı. Olardıń ishindegi bir til,
basqalarına qaraǵanda adamlardıń óz ara qarım-qatnas quralı sıpatında basım rol atqaradı. Biraq,
qalǵan urıw hám taypa tilleri ózleriniń grammatikalıq hám leksikalıq ózgesheliklerin ulıwma
joytpaydı.
Búgingi túrkiy tilleriniń tariyxı bunnan onlaǵan ásir keyinge qaytaradı. V. Gumboldt bul
tuwralı bılay degen edi: “Óz ara hám ishki dúzilislik qásiyetine qaray salıstırılıp atırǵan,
semyalarǵa bólingen xalıq tilleri tariyxıy bilimlerdiń oǵada kóp dáregin quraydı, ... olar sizdi
heshbir ápsana jetip barmaytuǵın alıs jasırın uzaqlıqqa alıp baradı. Salıstırmalı til bilimi úlken
keńisliklerge ajıralǵan xalıq qáwimleri, dáslepki dáwirlerde óz ara bir-biri menen baylanısta
bolǵan hám ulıwma bir jasaw ortalıǵınan kelip shıqqanlıǵın kórsetedi” [3: 48].
Túrkiy xalıqlarınıń izertleniwiniń áhmiyeti tuwralı nemis alımı Ernst Dobelxofer: «Его
письменные памятники посвоему возрасту, конечно не могут идти в сравнение с теми
свидетелями 1000 летней истории Древнего Востока, о которых мы говорили до сих пор.
Но за то они происходят из области, являвшейся для всех западных культур «по ту
сторонним миром», из самого сердца Азии, и принадлежат народу, о котором мы данное
время ничего не знали, да и теперь еще знаем черезвычаино мало вот по этому-то они и
представляют огромный интерес» [2: 398] – degen pikir aytadı.
Tariyxta "túrkiy" atı menen belgili bolǵan xalıq erte zamannan berli Orta Aziyanıń hár túrli
aymaqlarınan orın alǵan. Olar bir-biri menen onsha baylanısa bermegen. Biz sóz etpekshi bolǵan
qıpshaq-kumanlar sol túrkiy tiller toparına kiredi. Vizantiya menen Batıs Evropa eski jazba
23
esteliklerinde "kumanlar", rus jılnamalarında - "половецлер", al arab hám túrkiy jazba
esteliklerinde "qıpshaq", qıtay tariyxshılarınıń esteliklerinde "katkin" degen atlar menen atalǵanın
kóremiz. Jáne de, Vengerler "кун" yamasa "палоч" dep atasa, polyak hám chexler "пловцалар",
nemisler “floven”, “falon” dep ataǵan.
Qaysı xalıq atı bolmasın óziniń shıǵıw tariyxı bar. Sonlıqtan da, "половец", "куман",
"қыпшақ" sózleriniń mánislerin alımlar názerin kópten beri ózine qaratıp keldi. Akad A.Kunik
1875-jılı "polovec sóziniń mánisi eski slavyan sózi "saloma" menen birdey degen pikir ayttı. Akad
A. Kunikke shekem "polovec" - pole - dala, dala turǵını mánisinen shıǵarılǵan degen pikirler
aytılǵan. Nemis alımı Y.Markvart "polovec" sózi poloveclerdiń shashlarınıń reńine qarata aytılǵan
degen pikirdi qosadı. Al, monǵol basqınshılıqlarınan keyin qıpshaq dalasın basıp ótken sayaxatshı
Plano Karpnin, polovec qıpshaqlardı tatarlardan ayırmaydı. Jáne de, bul aytılǵan maǵlıwmatlarǵa
“koman” sózi polovecler watanı bolǵan Shıǵıs Kaspiy jaǵasınıń turǵınları túrkiy toparınıń biriniń
atı “turkomman” sóziniń qaldıǵı bolsa kerek degen pikirdi de qostı. Kumanlar tuwralı
maǵlıwmatlardı eń dáslep, biz, III ásirdegi qıtay esteliklerinen, V-VIII ásirde rus jılnamalarınan
ushıratıwımızǵa boladı. Vizantiya dáreklerinde kumanlar tuwralı dáslepki maǵlıwmat 1078-jılı
jazılǵan. Evropalılar bolsa, poloveclerdi X ásirden baslap bilgen.
Aral-Kaspiy aralıǵında, Ámiwdárya, Sirdárya alabında jasaǵan qıpshaqlar hám olardıń etno-
siyasiy birligine kirgen túrkiy tilles qáwimleri qaraqalpaqlardıń xalıq bolıp qáliplesiwine qatnastı.
Qaraqalpaqlardıń ruwlıq dúziminde qıpshaq atınıń saqlanıwı aytqanımızdıń dáliyli boladı.
Solay eken, qıpshaqlar tili, xalqı, mádeniyatı, úrp-ádeti sol dáwirdegi qońsı xalıqlardıń
dıqqatın ózine awdarıp turǵan. Demek, qıpshaqlardıń qonım basqan jeri sawda-satıqtıń eń
rawajlanıp turǵan orınlarınıń biri dep keltirsek te boladı. Sol sebepli, olardıń tili kópshilikti
qızıqtıra otırıp, soǵan baylanıslı olardıń tilin úyrene baslaydı, nátiyjede qıpshaqlar sózligi yaǵnıy
"Kodeks Kumanikus" miyneti jazılǵan. Bul sózlik qıpshaq tilinde jazılǵan diniy tekstler menen
sózliklerden turatuǵın kitap bolıp, 164 betten quralǵan qoljazba bolıp esaplanadı. Birinshi
betindegi "1303" degen jazıwǵa qaraǵanda qoljazba gotikalıq eski jazıw menen XIV ásirdiń
basında – 1303-jılı jazılǵan. "Qıpshaqlar sózligi"niń avtorı belgisiz bolıp, qay jerde hám qashan
jazılǵanı da anıq emes. Bul Altın Orda paytaxtı - Saray qalası, Qırım yaki Vengriya bolıwı múmkin
dep shamalanadı. Tyurkologiyada sońǵı dárekler boyınsha bul miynettiń túp nusqası 1294-jılı
jazılǵan, birinshi kóshirilgen nusqası bolsa 1303-jılı jazılıp, 1330-jılı tolıq kóshirilip bolınǵan [4:
267].
Bul qunlı miynet tiykarınan eki bólimnen turadı:
1. Italyan bólimi 2. Nemis bólimi
"Italyan bólimi" dep atalǵan birinshi bólimi 3 toparǵa bólip qaralǵan. Birinshi bólim - latın
sózleri, ekinshi bólim - parsı, al úshinshisi - qıpshaq sózleri. Bul bólim "Hawa rayı menen aspan
denelerine", "Waqıt hám mezgilge baylanıslı", "Tábiyat qubılıslarına baylanıslı", Zatlardıń atları
hám olardıń sepleniw úlgileri", "Sawda-satıq islerine baylanıslı" sózlikler berilgen [6: 2]. Bul
atamadaǵı sózler tiykarınan sol dáwirde jiyi qollanıp turǵan, sol sebepli usı sózlikke kirgizilgen.
Sózliktiń ekinshi bólimi "nemis bólimi" dep ataladı. Bul bólimde tiykarınan diniy ápsanalar,
jumbaqlar, naqıl-maqallar, ańız-áńgimeler, násiyatlar berilgen. "Taǵı bir aytıp ótetuǵın nárse, usı
"Kodeks"te birinshi ret muzikalıq jazba nusqalarınıń ushrasıwı bolıp esaplanadı. Xristianlardıń
Isusqa sıyınıwın bildiretuǵın tolǵawlarınıń kumansha tekstlerine nota berilgen. Usınday taǵı bir
nota "Kúnniń shıǵıwı haqqındaǵı" kumansha jırǵa berilgen" [8: 95].
24
"Kodeks Kumanikustıń" ilimiy túrde izertlew negizin nemis shıǵıstanıwshısı Genrix Yulius
Klaprot salıp, 1828-jılı Parijde usı miynettiń qıpshaqsha bólimin túp nusqa latınsha negizinde, arab
transkripciyasında hám francuzsha awdarması menen járiyalaydı. 1880-jılı kórnekli venger alımı
Geza Kunn Budapesht qalasında sózlikti házir ilimge belgili bolǵan "Codex Cumanikus" atı menen
tolıq járiyalaydı. 1936-jılı tyurkolog Kare Grenbek qoljazbanıń túp nusqasın Kopengagende
bastırıp shıǵaradı. 1942-jılı ilimpaz usı miynet boyınsha kumansha-nemisshe sózlikti baspadan
shıǵardı.
Bunnan basqa da qazaq iliminde "Kodeks Kumanikus"tı birinshi bolıp tilshi ilimpaz,
filologiya ilimler doktorı, professor Ábjan Qurısjanov izertlep, kóplegen miynetler jazadı. 1956-
jılı ol "Kodeks Kumanikus" tilinde sepliklerdiń tulǵaları menen mánileri" degen temada
kandidatlıq, 1968-jılı "XII-XIV ásirlerdegi eski qıpshaq estelikleri" degen temada doktorlıq
dissertaciya qorǵaydı [5: 248]. 1978-jılı Á.Qurısjanovtıń A.Jubanov, A.Belbotaevlar menen birge
"Kumansha-qazaqsha jiyilik sózlik" degen at penen tayarlap bul esteliktiń qazaq tilindegi tuńǵısh
basılımı baspadan shıqtı [7]. Bunnan basqa da XIII-XVII ásirlerdegi qıpshaq jazba esteliklerin
tolıq izertlegen belgili túrkiytanıwshı, filologiya ilimler doktorı, proffessor Aleksandr Nikolaevich
Gargavec boldı. Ilimpazdıń kóp jıllıq izertlewleri nátiyjesinde 2006-jılı Moskvada "Kodeks
Kumanikus"taǵı qıpshaq tekstleri birinshi ret rus tilinde basılıp shıqtı [1]. "Kodeks Kumanikus"tıń
bul jańa baspasında túrkiy tilles xalıqlarǵa ortaq 47 jumbaq, hár túrli diniy tekstler menen
kumansha ańız-ápsanalar járiyalanǵan.
Monǵollar dáwirinen keyingi qıpshaq awızeki sóylew tiliniń eń belgili esteligi “Kodeks
Kumanikus” esaplanadı. Ol házirgi qıpshaq tilleriniń – qazaq, qaraqalpaq, ózbek tiliniń qıpshaq
govorı, noǵay, qarashay-balkar, qumıq, qarayım, qırım-tatar, bashqurt hám tatar tilleriniń
qáliplesiwi hám rawajlanıwın salıstırmalı-tariyxıy úyreniwde áhmiyetli xızmet atqaradı.
Sonlıqtan, bul esteliktiń qaraqalpaq tili tariyxı ushın, esteliktiń tilinde ushırasatuǵın leksikalıq
birliklerdiń mánisin anıqlaw, jumbaqlardı házirgi qaraqalpaq folklorında saqlanıp qalǵan sáykes
jumbaqlar menen salıstırmalı úyreniw ilimiy áhmiyetke iye.
ÁDEBIYATLAR:
1. Гаргавец А. "Codex Cumanikus половецкие молитвы, гимны и загадки XIII-XIV веков".
Москва, 2006.
2. Добельхофер Э. Знаки и чудеса. –Москва, 1957. - 472 c.
3. Жайлыбай З. Кодекс Куманикус бабалардың болмысының баяны. Алматы, 2010, - 112.
4. Қазақ әдебиетi. Энциклопедиялық анықтамалық . – Алматы: "Аруна Ltd" ЖШС, 2005.
- 576.
5. Қазақ тiлi. Энциклопедия. –Алматы: Қазсқстан даму институты, 1998. – 509.
6. Қорабай С.С. "Кодекс Куманикус" жазба жәдігерінің ғылыми құндылығы. – Алматы,
2021.
7. Құрышжанов А.Қ, Жұбанов.А.Қ, Белботаев.А.Б. "Куманша-қазақша жиілик сөздік". –
Алматы, 1978. - 144.
8. Сүйиншгәлиев Х. "Ғасырлар поэзиясы зерттеулер". – Алматы: Жазушы, 1987. – 216.
