32
fit within broader cultural frameworks and how they reflect power dynamics, social hierarchies,
and identity construction in different societies.
Communication experts can contribute by synthesizing insights from these diverse
disciplines and translating them into practical guidelines for individuals and organizations engaged
in intercultural interactions. They can develop frameworks for cross-cultural complaint
management, emphasizing the importance of cultural sensitivity, adaptability, and effective
communication strategies.
Real-Life Training Scenarios: Effective complaint management in intercultural contexts
often requires not only theoretical knowledge but also practical skills. Implementing real-life
training scenarios and simulations in cross-cultural communication courses can be a highly
beneficial approach to help individuals hone their complaint management skills. [4.18]
Develop strategies for recognizing and adapting to different cultural communication styles.
Gain firsthand experience in managing complaints in a controlled and safe environment. Receive
feedback and guidance from trainers or peers, facilitating continuous improvement. Build
confidence in their ability to navigate real-world intercultural complaint situations.
Continued Cultural Research: Cultural dynamics are not static; they evolve over time due
to various factors, including globalization, technological advancements, and changing societal
values. Therefore, ongoing research into cultural norms, values, and communication styles is
essential to ensure that complaint management strategies remain relevant in a rapidly changing
world.
In conclusion, interdisciplinary research, real-life training scenarios, and ongoing cultural
research are essential components of advancing our understanding of the pragmatic aspects of
making and responding to complaints in intercultural contexts. These efforts can lead to more
effective and culturally sensitive communication practices, promoting positive intercultural
interactions and reducing the potential for misunderstandings and conflicts.
REFERENCES:
1.
Brown, P., & Levinson, S. C. (1987). Politeness: Some Universals in Language Usage.
Cambridge University Press.
2.
Gudykunst, W. B. (2005). Bridging Differences: Effective Intergroup Communication. Sage
Publications.
3.
Hofstede, G. (1980). Culture's Consequences: International Differences in Work-Related
Values. Sage Publications.
4.
Kádár, D. Z., & Haugh, M. (2013). Understanding Politeness. Cambridge University Press.
АТЛЫҚЛАРДЫҢ КӨПЛИК ЖАЛҒАЎЛАРЫ СТИЛИСТИКАСЫ
Ержанова Д., PhD, доценти,
Қарақалпақ мәмлекетлик университети
Резюме:
Мақалада қарақалпақ халық шайыры И.Юсупов поэмаларында қолланылған
атлық сөз шақабының көплик жалғаўларынан пайдаланыў шеберлиги, оның ҳәзирги
қарақалпақ әдебий тилиниң раўажланыўындағы роли үйренилген.
Гилт сөзлер:
қарақалпақ тили, поэма, И. Юсупов, атлық, көплик жалғаўы.
33
Биз бул жумысымызда көплеген поэтикалық шығармалардың авторы, көркем сөз
шеберлериниң бири, Өзбекстан ҳәм Қарақалпақстан халық шайыры Ибрайым Юсуповтың
(1929-2008) поэмаларында жумсалған атлық сөз шақабының көплик жалғаўларын талқыға
алдық.
Атлық сөз шақабының стилистикалық өзгешелиги, олардағы көплик, бетлик, сеплик
категориялары ҳәм субъективлик баҳа формаларында көринеди. Тарийхый изертлеўлер
тийкарында бул категориялардың айырым көрсеткишлери қолланыўдан шығып қалған,
олардың орнына жаңа формаларының қолланылыўы нәтийжесинде ҳәр түрли
вариантлылықлар жүзеге келген. Бул вариантлар орны менен өз ара синоним сыпатында
қолланылыўы мүмкин.
Атлықлардың көплик қосымтасы
–лар
ды ала алыў яки ала алмаслығы, бул аффиксти
алған сөзлердиң мәнилик өзгешелиги, ийелик, тийислилик түсинигиниң қабатласыўы,
сеплик қосымталарының атлықларда сақланыўы яки түсип қалыўы, бул категориялардың
гәп ағзаларында қолланылыўы, грамматика менен стилистиканың ўазыйпасы есапланады.
Қарақалпақ тилинде сеплик қосымталарының түрли формаларда келиўи функционал
стиллик көз қарастан әҳмийетли есапланады. Сондай-ақ атлықлардың бириниң орнына
екиншисиниң қолланылыўы, айырым атлық сөзлердиң қосымталарды талап етпейтуғын
жағдайлары да стилистика ушын әҳмийетли есапланады. Айырым сөзлер ҳеш қандай
морфологиялық көрсеткишин қабыл етпестен-ақ лексикалық мәниси менен де көплик
түсинигин береди: халық, ел, пада. Бул сөзлерде көплик мәниси күшли болады, олардың
лексикалық мәнисинен билинип турады. Бул тәрептен көпшилик, азшылық сыяқлы сөзлер
де усы мәниге жақынласады. Бирақ бул сөзлер грамматикалық тәрептен қәлиплескен
улыўмалықты көрсетеди. Шайыр поэмаларында бундай сөзлер жийи ушыасады. Айырым
ўақытлары сөз грамматикалық тәрептен бирлик формада болады, бирақ ол контекст арқалы
көпликти билдиреди. Мәселен,
Жаңа
туқым
усылайынша себилди,
Жерди төктик,
Шигит
септик,
Күш жектик («Жолдас муғаллим»).
Сондай-ақ сөз көплик жалғаўын қабыл етип, бирақ бирлик сыпатында да
қолланылады. Мәселен,
Хош елатым, хош досларым,
жанажан,
Хош бол енди ақ сүт берген, анажан («Жолдас муғаллим»).
Тар қәпесте өскен сорлы Арзыман,
Басларыма
қайғы салды тар заман («Жолдас муғаллим»).
Ойын-заўық пенен
жаслар
гүўлеп жүр,
Кәриймалар
қосық айтып бийлеп жүр («Жолдас муғаллим»).
Жалманар бул
басларың
–
Жалбарынып, сеннен мийрим күтпеймен («Жолдас муғаллим»).
Бул қатарларда қолланылған «елат» сөзи бирлик формада келгени менен көплик
мәнисти аңлатады. Ал «басларыма» сөзи көплик формада қолланылғаны менен бир қыздың
басына көп қыйыншылық түскенин аңлатып тур. Үшинши мысалдағы «Кәриймалар» сөзи
тек бир Кәрийманы емес, Кәрийма менен қатар бир қанша қызларды билдирип тур. Соңғы
34
мысалда көпликти автор шығармада тәсирлиликти арттырыў мақсетинде бирлик мәнисинде
қолланылғаны, кейинги гәп арқалы дәлиллеп көрсетилген.
Ҳәзирги қарақалпақ тилинде көплик түсиниги синтактикалық жол менен де
сәўлеленеди. Бундай форма көплик аффиксин алған синтетикалық форма менен синоним
болып келеди. Салыстырың: үш дәптер – дәптерлер, үш түп терек – тереклер. Бул форма
предметтиң конкрет санын ҳәм анық емес көпликти көрсетиўи менен айырымланады.
Айырым ўақытларда бул типтеги бирикпелер ақырына
–лар
аффикси де қосылып
келеди: көп балалар, жүз кемелер. Бундай қолланылыў стилистикалық тәрептен қәте
есапланады. Себеби атлық алдындағы сөз усы предметтиң көплигин аңлатады. Соның
ушын да
–лар
аффиксин қолланыў артықша, орынсыз есапланады. Бирақ шайыр
поэмаларында бундай жағдайларда
–лар
жалғаўын қабыл етип, поэмаға күшли эмоция
бериў мақсетинде шайыр тәрепинен шеберлик пенен қолланылғанын көремиз. Мәселен,
Көп
жақсылар
кетип Ўатан қорғаўға («Бүлбил уясы»).
Көп
әсирлер
бойы
адам
жолатпай («Дала әрманлары»).
-лар
ҳәзирги қарақалпақ тилинде көпликти көрсетиўши тийкарғы морфологиялық
көрсеткиш болып, бирден көплигин көрсетеди. Усы мәниден басқа мәниде қолланылыўы
оның стилистикалық тәрепи есапланады. Шайыр
–лар
көплик жалғаўын фейилллерге
жалғаў арқалы поэзия тилинде атлықларды қысқартып, фейил арқалы көпликти билдириўде
жийи пайдаланған.
Қуўаныңлар
,
айланыңлар
шынлыққа!
Ояныңлар
, «кет» дең қурғақшылыққа, -
Планетаның ашылмаған
тыңлары
! («Дала әрманлары»).
-
Ғөрек шығарғанлар
уйықламасын, -деп,
Таң атқанша
айналарды
қағамыз («Бүлбил уясы»).
Бәри бир тек мал-мүлкиңди хатлайды,
Хатланғанлар
ала жипти атлайды («Жолдас муғаллим»).
Дем алыңлар
. Биз де ҳәзир боламыз («Жолдас муғаллим»).
Бул қатарлардағы мысалларда «қуўаныңлар, айланыңлар, ояныңлар» сөзлери «сизлер
қуўаның, сизлер айланың, сизлер ояның» мәнисинде, «ғөрек шығарғанлар» - «ғөрек
шығарған адамлар» мәнисинде, «хатланғанлар» - «мал-мүлки хатланған адамлар»
мәнисинде, «дем алыңлар» - «сизлер дем алың» мәнисинде шайыр тәрепинен қысқартылып
қолланылған. Егер бундай қысқартылып қолланылмағанда поэзияның қунлылығы
жоғалып, қара сөздей болып қалған болар еди.
Адамалардың жекке органлары бирликте қолланылады: бас, тил, мурын, жүрек. Олар
бирликте қолланылғанда нейтрал әҳмийетке ийе болса, көплик аффикси менен келгенде
баҳалаў оттенкине ийе болады. Предмет, шахс, сүўретленип атырған ўақыя-ҳәдийсеге
жазыўшының унамлы яки унамсыз қатнасын билдиреди. Шайыр бундай адам мүшелерин
көплик жалғаўы менен қолланыў арқалы шығармаға қосымша мәнис яғный образлылық
жаратыў мақсетинде жийи пайдаланған.
Олар
– өз тусында шынлық табалмай,
Жүреклерде
кеткен сулыў әрмандай («Ески фонтан ертеги»).
Талай
сүйеклерин
дүзде қалдырып,
Салды
олар
шөлден кәрўан жолларды («Дала әрманлары»).
Төкти аўыз суўды
меслерди
жулып,
35
Тиллер
лалаўласты келмей гөўға («Дала әрманлары»).
Күнлер өтер аўыр мийнет тарпыған,
Жүреклерди
жас қайыңдай шарпыған («Бүлбил уясы»).
Бул берилген мысаллар арқалы шайыр адамның бир мүшесин көплик формада бериў
арқалы неше адамлардың ҳал-жағдайларын образлы түрде жарата алған.
Адам ҳәм ҳайўанлардың жуп органларын көрсетиўши сөзлер әдетте бирлик формада
жумсалады. Бундай сөзлер көплик аффикси
–лар
ды қабыл қылғанда, күшейтиў сыяқлы
мәнилерди береди.
Нәркес
кирпиклерден
төгилген жасқа («Ески фонтан ертеги»).
Қамыс қыяқ болды сүйрик
саўсақлар
(«Ески фонтан ертеги»).
Гүмгүм
көзлеринде
яқутлар жанар («Дала әрманлары»).
Оның сәл қысылған өткир
көзлери
(«Дала арманлары»).
Туўған ай
қас-қабақларың
,
Кийикше тик
аяқларың,
- («Тумарис»).
Еплеп услап епсиз
қолларым
менен,
Палапанды салдым өз уясына («Бүлбил уясы»).
Жағыста отырған
шашларын
тарап,
Жаслы көзин
жүзлериме
үйкелеп,
Қолаң шашлар
жүзлериме
шашылды,
Көзлеримнен
қушырланып сүйди де («Бүлбил уясы»).
Искер
қоллар
суўып, бираздан бери («Булбил уясы»).
Қолында китабы
көзлери
ойшаң («Актрисаның ығбалы»).
Шайыр поэмаларында
–лар
жалғаўы айырым ўақытларда шамалаў мәнисин де
аңлатыў ушын қолланылған.
Оны
биреўлерге
шырамытаман…(«Актрисаның ығбалы»).
Әлле бир
аңлар
улысып («Мәмелек ой»).
Сепкил мәйек бир
күнлери
жарылып («Бүлбил уясы»).
Шайыр өз поэмаларында айырым ўақытларда
–лар
жалғаўын бирлик мәнисиндеги
сөзлерге жалғаў арқалы заттың ийесиниң көплигин билдириў ушын қолланған. Мәселен,
Сөйтип, кеште үшеў болып,
Кинолармыз
бир ҳәз етип…(«Акация гүллеген жерде»).
Бул мысалдағы «кинолармыз» сөзи «бизлер үшеўимиз киноға барамыз» мәнисинде
жумсалған.
Белгили адам атларына, фамилияларына жалғанып, сол адамды емес, ал соған усаған
адамларды билдиреди, бул жағдайда меншикли атлық ғалабалық атлыққа өтип кетеди.
Мәселен,
«Туўылар жаңа дала
Дантелери
», -
Деген хабар бардай отырысында…(«Дала әрманлары»).
Ҳәтте, қос мүйизли
Искендерлер
де,
Маған тиси батпай, айланып өткен! («Дала әрманлары»).
Геологлар – дала
робинзонлары
,
Шайыр шығар деймен олардың бәри («Дала әрманлары»).
Шөл
прометейлери
, бахыт устасы! («Дала әрманлары»).
Қудамдалы қоңысылар –
36
Хорезмийлер
, сагдий,
саклар
(«Тумарис»).
Кәриймалар
қосық айтып бийлеп жүр («Жолдас муғаллим»).
Айырым жағдайларда
–лар
қосымтасы қосылғанда аўызеки сөйлеўде элизия
қубылысы ушырасады. Шайыр бундай сөзлерди де өз поэмаларында жий пайдаланған.
Мәселен,
Балалардың
кейпин аңлар күлимлеп,
Муғаллим де сүйкимли еди қаныңдай («Жолдас муғаллим»).
Ушар
баллар
сабақтан кеш қалмасқа,
Жыңғыр-жыңғыр етип күлсе қоңыраў («Жолдас муғаллим»).
Жық-жық қарлығашлар – болельшик
баллар
(«Дала әрманлары»).
И. Юсупов өз поэмаларында атлықтың көплик қосымталарын шеберлик пенен
пайдаланыў арқалы шығарма тилиниң көркем болыўына ерискен.
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЯТЛАР:
1.
Бекбергенов А. Қарақалпақ тилиниң стилистикасы. Нөкис, «Қарақалпақстан», 1990.
2.
Бекбергенов А. Қарақалпақ тилинде сөзлердиң жасалыўы. Нөкис, 1979.
3.
Da’wletov A, Da’wletov M, Qudaybergenov M. Ha’zirgi qaraqalpaq a’debiy tili. Morfemika.
Morfonologiya. So’z jasaliw. Morfologiya. No’kis “Bilim” 2010.
4.
Насыров
Д.С. Қарақалпақ тилинде көплик категориясы. Нөкис, 1961.
SOME QUESTIONS OF STUDYING THE CATEGORY OF FINALITY IN THE
SENTENCE STRUCTURE OF THE ENGLISH LANGUAGE
Eshimbetova Gulzada Davletovna, Senior teacher
Karakalpak State University
Abstract.
This article is devoted to the consideration of the aspect of category of finality in
a sentence structure of the English language. The object of study is to consider the expression of
finality. The expressions of processuality and actionality are proved by means of omission
transformation. The research is carried out both in syntagmatic and paradigmatic terms.
Key words:
final syntaxema, syntactical, paradigmatics, finality category
In traditional grammar, the syntactical analysis of sentences is carried out with the separation
of the main and secondary members. (L.P.Vinokurova, 1954; V.N.Zhigadlo et al. 1956).
Others analyze sentences in terms of structural linguistics. In this regard, R.H.Robins notes
that “structural - an epithet that few linguists would currently reject in their works, as it bears the
imprint of modernity and scientific thinking, no matter how different its applications are ... In the
application to general linguistics as a whole, the term “structural” has a rather definite broad
meaning, namely, it means that the elements and categories of linguistic description and analysis
are established and explained taking into account their mutual relations in the system or systems
of the corresponding language, and not a certain set of units, each of which has its own independent
formal structure or meaning. Applied to syntax, perhaps this term is added less than applied to
other levels of linguistic analysis ” (R.H.Robins, 1961).
