84
a message. E. Hall noted that there is a close connection between the linguistic meaning and the
meaning of culture. According to this researcher, value orientations influence the choice of an
individual's communication style, regulate it in any situational context and influence the perception
of reality (space, time), building relationships (individualism, power, competition, social structure)
and way of thinking. [2.412]
On the whole, it can be concluded that the analysis of all systems of non-verbal
communication shows that they undoubtedly play a large auxiliary role (and sometimes
independent) in the communicative process. All elements of non-verbal communication help to
fully reveal the semantic side of information, which is possible only if the participants in the
communication process fully understand the meaning of the signs used. Possessing the ability not
only to strengthen or weaken the verbal impact, all systems of non-verbal communication help to
identify such an essential parameter of the communicative process as the intention of its
participants. Together with the verbal communication system, these systems provide the exchange
of information that people need to organize joint activities. Kinesic means can be interpreted in
different ways, based on the cultural characteristics of communicators (encoder and decoder).
REFERENCES:
1. Ferdinand de Saussure. Course of General Linguistics - M.: Librokom, 2011. - 256 p.
2. Hall Е. The Silent Language. – N.–Y., 1959. – 412 p.
3.Ilyina I.E., Morozova O.N., Lyabina O.G., Shmakov S.I. Non-verbal communication // Bulletin
of the Tambov State Technical University. 2014. V. 20. No. 2. pp. 386-396.
4. Kristeva YU. Gesture: practice or communication? // Kristeva Y. Selected Works: The
Destruction of Poetics. Moscow: ROSSPEN, 2004, pp. 114–135.
5. Kunitsyna O. M. Features of the construction and perception of polycode texts in modern
communication // Vestnik MSLU. Humanitarian sciences. 2020. Issue. 9 (838) - pp. 71-73.
QUS ATAMALARINDAG’I KO’P MA’NILILIK
A.Nurimbetova, QMU magistrantı
Annotaciya
: Bul teziste avtor qaraqalpaq ha’m inglis tillerindegi ornitonimlerdin` ko’z
qarastan talqilay otirip, bir yamasa bir nesh so’z dizbeginin’ o’zinen so’z etilip atirg’an adamnin’
jeke o’zgeshelikleri atap aytatug’in bolsaq onin’ Ornitonimlerdi teoriyalıq jaqtan izertlew, olardıń
tildegi qollanılıw órisin, etimologiyasın, genetikalıq qatlamların, basqa leksika-semantikalıq
kategoriyalardaǵı sózler menen baylanısın, qurılısına qaray túrlerin, jasalıw modelьlerin hám
stilistikalıq ózgesheliklerin anıqlaw haqqinda mag’liwmatqa iye boliw mumkinligi haqqinda so’z
etedi
Gilt so’zler:
Kóp mánili sózler, birikken atamalar, qus atamaları, qospa so`zler,
ekstralingvistikalıq faktorlar, leksemalar
Qaraqalpaq tilinde kóp mánililik ornitonim sózlerde de ushırasadı. Olar ierarxiyalıq
baylanıslı bolıp, sózdiń tiykarǵı tuwra mánisi hám awıspalı ekinshi dárejeli mánilerge bólinedi.
Ilimpaz Kacnelsonnıń kórsetiwinshe, baslı orındı barlıq waqıtta sózdiń tiykarǵı yamasa baslı
mánisi iyeleydi, qalǵan barlıq mánileri tikkeley yamasa qosımsha baslı mánige baǵınadı1.
1
Кацнельсон С.О. Содержание слова значение и обозначение. – Ленинград: Наука, 1965. – с. 59.
85
Izertlewler sonı kórsetedi, qaraqalpaq tilindegi tariyxıy shıǵısı jaǵınan túrkiy túbir sózler arasında
kóp mánililik ushırasadı, al qurama ornitonimler tiykarınan terminologiyalıq sıpatqa iye hám bir
mánili bolıp keledi. Qaraqalpaq tilindegi ornitonimler boyınsha jıynalǵan materiallardıń ishinde
qus atamalarınıń semantikalıq qurılısı eki yamasa úsh mániden kóp emes. Máselen, bóktergi sózi
«Qaraqalpaq tiliniń túsindirme sózligi»nde «attıń ústine bókterilip júklengen júk» mánisin
bildiredi. «Bóktergi» ornitonimi quladin qustıń bir túrin ańlatıp, hátteki bir-eki metr tereńliktegi
balıqtı da uslap, suwdıń betine shıǵarıp jeytuǵın qustı ańlatıw ushın jumsaladı. Qaraqalpaq tilinde
«jılqıshı» sózi tuwra mánisinde jılqı baǵatuǵın adam, jılqıman degen túsinikti bildirse, «jılqıshı»
ornitonimi Ústirit tegisligi, Qızılqum hám Ámiwdárya deltasında jasaytuǵın qustıń túrin bildirip,
informatorlardıń bergen maǵlıwmatlarına qaraǵanda, jılqı, atlardıń úyiriniń ústinde ushıp
sayraytuǵın qustı ańlatadı. Qaraqalpaq tilinde «ılayshı» sóziniń tiykarǵı tuwra mánisi topıraqtı
qarıstırıp, ılay tayarlaytuǵın yamasa gerbish óriwshilerge ılay jetkerip beretuǵın adamdı ańlatsa,
«ılayshı» ornitonim sıpatında tiykarınan batpaqlıq jerlerde jasaytuǵın qustıń túrin bildiredi. Bul
qus ózbek tilinde de «loyxwrak» dep ataladı. Qaraqalpaq tilinde «atkónek» sózi atxana mánisin
ańlatadı. «Atkónek» ornitonimi sarı shımshıqlar semyasına kiretuǵın qustıń atın bildiredi.
Qaraqalpaq tilinde «suqsır» sózi awıspalı mánisinde miyrimsiz, ońbaǵan, jawız mánilerin
bildiredi2, ornitonim mánisinde bolsa, «uzın ushqır úyrek, úyrektiń bir túri»n ańlatıw ushın
jumsaladı. Sonday-aq, «qarlıǵash» sózi óziniń tuwra mánisinde «quyrıǵı, qanatı uzın, ushqısh,
bizde jazda jasaytuǵın qara ala kishkene qus»tı ańlatsa, awıspalı mánisinde tómendegidey
mánilerde jumsaladı: a) birewdi, ásirese jas balalardı jaqsı kórgende aytılatuǵın teńew sóz; b) Bir
jańalıqtı, isti dáslepki baslawshı3; в) Hayal-qızlarǵa qoyılatuǵın at, isim.
Kóp mánili sózlerdi izertlewshiler, kóp mánili sóz – bul birden-bir semantikalıq kompleks,
mániler sisteması ekenligin aytadı. Kóp mánili sózdiń mánileri ortasında ulıwmalıq semantikalıq
associaciya (metafora, metonimiya hám funkcional ulıwmalıqtı ańlatatuǵın qatnaslar boladı.
Qaraqalpaq tilindegi ornitonimlerdiń semantikalıq qurılısında da máni awısıwı, tarayıwı, keńeyiwi
sıyaqlı semantikalıq procesler belgili bir modeller tiykarında ámelge asadı. Bunday modellerdiń
ayırımlarına toqtalamız:
1) Qustıń atamaları – adamnıń atamaları modeli. Bul mániniń metaforalıq tipi bolıp, ádette
ekspressivlik hám bahalaw mánilerin ańlatıwı menen sıpatlanadı. Qaraqalpaq tilinde «búrkit,
suńqar» sózleri márt, kúshli degen mánilerdi bildirse, «búlbil» sózi sózge sheber, sheshen, talantlı
shayır degendi ańlatadı: Berdaq – sahra búlbili. Qaraqalpaq tilinde «ǵallıǵalaq» sózi óziniń tuwra
mánisinde ǵazdıń palapanı, ǵazdıń shójesi mánilerin bildiredi: Ǵazdıń bir ǵallıǵalaǵın atańnıń
qunınday dawlasıp, kóterilis shıǵardıń (K.Sultanov). Ushıp ketse ǵallıǵalaq, Órtenbey me ǵárip
ana-aq! (Sh.Seytov). Awıspalı mánisinde minez-qulıqqa baylanıslı ótirikshi, suw juqtırmas
mánilerinde jumsaladı: Ol júrgen bir ǵallıǵalaq (J.Aymurzaev).
Sonday-aq, qarlıǵash, qarshıǵa, lashın, torǵay, totı, qumırı, búrkit sózleri qus atamaların
bildiriw menen birge adam atların da bildiredi. Bul atamalar erkeletiw mánisinde de jumsalıp, kishi
jastaǵı balalarǵa, er hám hayal adamlarǵa baylanıslı qollanıladı. Mısallar: Lashınım, suńqarım,
kúnim jan balam (Xalıq qosıǵı). Men sizlerdi úyde kútip otıraman, barıń shójelerim,
aylanayınlarım (Sh.Seytov). Joǵaltqan qusım ba ediń, Qarshıǵam – tumalaǵım (Sh.Seytov).
Ashılǵan baǵda gúlim, Baǵda shámen búlbilim («Edige» dástanınan). Joldasbay, Quwatbay eki
shıraǵım, Sayrap qalǵan búlbillerim xosh endi (Xalıq qosıǵı).
2
Қарақалпақ тилиниң түсиндирме сөзлиги. Т. IV. Нөкис – «Қарақалпақстан», 1992, – Б. 224.
3
Қарақалпақ тилиниң түсиндирме сөзлиги. Т. III. Нөкис – «Қарақалпақстан», 1988, – Б. 134.
86
Ayırım jaǵdaylarda ornitonimler adamnıń minez-qulqındaǵı unamsız táreplerin, kemshiligin
kórsetiw ushın da jumsaladı: jarıqtaǵı jarǵanat, bayıwlı, ǵarǵa, suqsır, quzǵın hám t.b.
2. Qustıń ataması – haywanatlardıń, basqa da janlı jánliklerdiń atamaları modeli. «Tarlan»
sózi qaraqalpaq tiliniń arqa dialektinde qarshıǵanıń qartayǵanın ańlatıw ushın jumsaladı .
«Alpamıs» dástanında «tarlan» sózi Tayshaxannıń atınıń atı: Taqır jerge kelgende, Tarlan zorlıq
qıladı, Qumlıq jerge kelgende, Bayshubar zorlıq qıladı. Sonday-aq, qaraqalpaq xalqında «tarlan»
iyttiń atın da bildiredi. Bul mısallar «tarlan» sóziniń kóp mánililigin bildirip, bul semalardıń barlıǵı
ushın ortaq máni «qustıń alǵırı, sheber ań awlawshı qus», «attıń eń júyrigi», «iyttiń basqa iytlerge
salıstırǵanda alǵır, ań awlawshı tazı iyti» ne baylanıslı mánileri ortasında jaqınlıq bar.
3) Qustıń ataması – azıq-awqattıń ataması modeli. Metaforalıq awıspalı mánige
salıstırǵanda, metonimiyaǵa tiykarlanǵan mániniń bul tipi stilistikalıq jaqtan neitral boladı.
Máselen, asxana, restoranlardıń awqatlar diziminde tawıq, shóje, ǵaz, úyrek sózleri tawıq, shóje,
úyrek hám ǵaz góshlerinen tayarlanǵan awqat degendi ańlatadı. Joqarıda aytıp ótkenimizdey,
sózdiń bul awısıwında emocional-ekspressivlilik máni kúshli bolmaydı, neitral stilde jumsaladı.
4. Quslardıń ataması – predmet hám qubılıslardıń ataması. Balıqshılar tilinde qayıqtıń bası
qara qus dep ataladı. Bul qayıqtıń basınıń qus qonıp otırǵanǵa usatıp isleniwine baylanıslı payda
bolǵan ekinshi mánisi esaplanadı. Qaraqalpaq tilinde «qarlıǵash» sózi qus mánisi menen birge,
gimnastikalıq figuranı da ańlatıp keledi. Kórsetilgen predmetler arasında formalıq jaqtan uqsaslıq
bar. «Jarǵanat», «Torǵay», «Tarlan», «Kepter muxallesi» baqsı namaların bildiredi4. «Qus qanat»,
«qus tili», «ǵaz moyın», «ǵarǵa tırnaq», «ǵarǵa tuyaq» sózleri qaraqalpaq tili qol óneri
leksikasında milliy naǵıslardı ańlatıw ushın jumsaladı.
Kóp mánili sózdiń mánileri ortasındaǵı baylanıstıń úziliwi nátiyjesinde omonim sózler
payda boladı. Máselen, qaraqalpaq tilinde «qarqara» sózi tuwra mánisinde «qutan»dı bildirse,
«qarqara» tóbesi biyik, ernegi qundız Ben en jiyeklengen bas kiyimdi ańlatadı
PAYDALANÍLǴAN ÁDEBIYATLAR:
1. Абаев В.И. О принципах eтимологического исследования // Вопросы методики
сравнительно-исторического изучения индоевропейских языков. Москва, 1956.
2. Абдиназимов Ш. Бердақ шығармалары тили. – Ташкент: ФАН, 2006. –262 б.
3. Акопова С.Л. О зоонимической лексике // РЯШ, 1983. №3.
4. Алланиязова Ш. Қарақалпақ тилиниң қол өнери лексикасы. – Нөкис, 1997. – 52 б.
5. Базарова Д.Х. История формирования и развитие зоологической терминологии
узбекского языка. – Ташкент: Фан, 1978. – 224 с.
6. Баскаков Н.А. Каракалпакский язык. Т. ІІ. Фонетика и морфология, част 1. (части речи и
словообразование). Москва, 1952.
7. Қарақалпақ тилиниң түсиндирме сөзлиги. I том. – Нөкис: Қарақалпақстан, 1982. – 376 б.
8. Қарақалпақ тилиниң түсиндирме сөзлиги. II том. – Нөкис: Қарақалпақстан, 1984. – 382 б.
9. Қарақалпақ тилиниң түсиндирме сөзлиги. III том. – Нөкис: Қарақалпақстан, 1988. – 367
б.
10. Қарақалпақ тилиниң түсиндирме сөзлиги. IV том. – Нөкис: Қарақалпақстан, 1992. – 633
б.
4
Алламуратов А., Доспанов О., Тилеўмуратов Г. Қарақалпақ көркем өнер атамаларының сөзлиги. – Нөкис:
Билим, 1991. –Б. 30.
