290
7. Musaev A.A.,
Causative semantics in English and Karakalpak. Asian Journal of Research in
Social Sciences and Humanities, ISSN: 2249-7315, Vol. 12, Issue 05, May 2022. DOI:
10.5958/2249-7315.2022.00250.7
8. Musaev A.A., Emotional-expressive causative verbs in English and Karakalpak. Science and
innovation // International scientific journal. 2022, №4, ISSN: 2181-3337. – P. 678-683.
https://doi.org/10.5281/zenodo.6985369
INGLIZ VA O‘ZBEK TILLARIDAGI BOTANIK TERMINLARNING ETIMOLOGIK
TAHLILI
Bahriddinova Yulduzxon Bahriddin qizi,
doktorant, Termiz davlat universiteti
Annotatsiya:
Hozirgi izchillik bilan rivojlanayotgan zamonda jamiyatning har bir
sohasida o’sish va yangi o’zgarishlar jarayoni davom etmoqda. Xususan botanik terminlar va
ularning o’rganilishi ham ushbu davrning ajralmas qismidir. Ushbu maqolada ingliz va o’zbek
tillaridagi botanik terminlarning paydo bo’lishi, tadqiq etilishi va binar nomlanish etimologiyasi
muhokama qilinadi.
Kalit so’zlar: botanik terminlar, binar nomlanish, etimologik tahlil, leksikografiya,
elektron lug’atlar.
Insoniyat o‘simlik dunyosiga bog’liqligini juda erta angladi. Qadim zamonlardan beri
o‘simliklar odamlarga oziq-ovqat, kiyim-kechak, boshpana, dori-darmon manbai bo‘lib xizmat
qilgan. Jamiyat rivojlanishi bilan uning talablarini kengaytirish jarayonida bilimlar to‘plangan va
inson o‘simliklarni etishtirishni, yangi navlarni ko‘paytirishni o‘rgangan, o‘zi uchun oziq-ovqat,
dorivor va ziravor o‘simliklarni tanlashni boshlagan. O‘simliklar haqidagi birinchi yozma risolalar
“botanikaning otasi” deb nom olgan yunon olimi,
Aristotelning shogirdi, mill. avv. 370-285-
yillarda yashab o‘tgan Teofrastning o‘simliklar haqidagi boy ma’lumotlarni o‘z ichiga olgan
“O‘simliklar tarixi” (
Historia plantarum
) asari hisoblanadi.5 U 500 dan ortiq o‘simlik turlarini
tavsiflab, ularni hayot shakllari asosida tasniflashga harakat qilgan. Teofrastning botanika
asarlarini qishloq xo‘jaligi amaliyotchilari, tibbiyot va qadimgi dunyo olimlarining ushbu sohadagi
asarlari haqidagi yagona bilimlar tizimiga asos sifatida qarash mumkin. Teofrast botanikaning
mustaqil fan sifatida asoschisi bo‘lgan va u o‘simliklarning iqtisodiyot va tibbiyotda qo‘llanilishini
tavsiflash bilan bir qatorda nazariy masalalarni ham ko‘rib chiqqan. Tilshunos E.M. Gadjiyevaning
ma’lumotlariga ko‘ra u hatto alohida fitogeografik zonalarni ajratib olishga va ularning har biriga
xos bo‘lgan o‘simliklarni ko‘rsatishga harakat qildi. Shunday qilib Teofrast tog’ o‘simliklari,
vodiylar va boshqalarning o‘ziga xosligini qayd etdi, ammo Teofrastning fitogeografik g’oyalari
na qadimgi Rim olimlari, na o‘rta asr olimlari tomonidan yanada rivojlantirilmagan.6 Botanika
fani va unda qo‘llaniladigan terminlarning paydo bo‘lishi tarixining burilish nuqtasi XV asr
oxirida, ya’ni buyuk geografik kashfiyotlar davrida yuz berdi. Chunki o‘sha paytda bir
mamlakatdan boshqa mamalakatga o‘simliklarning yangi turlari olib kelinishi yoki olib borilishi,
5
Базилевская Н. А., Белоконь И. П., Щербакова А. А.
МОИП. Т. XXXI. Отд. биол.
Секц. ботаники. —
М.
: Наука, 1968. — С. 13
6
Гаджиева Э.М. Основы ботанической терминологии. [электрон ресурс]
storage/files/18/%C9%99cza%C5%9F%C4%B1l%C4%B1q%20botanikas1.pdf
291
yangi ochilgan yerlardagi o‘simliklar bilan tanishish va ularni mahalliylashtirish kabi ishlar jadal
rivojlandi. XVI asr o‘rtalarida gerbarizatsiya boshlandi. Lekin birinchi botanika bog’lari ancha
oldin ya’ni IV asrdan G’arbiy Yevropada tashkil etilgan va ularning dastlabki namunalari monastir
bog’lari bo‘lib, unda dorivor o‘simliklar yetishtirilgan. Undan keyin XIV asrda paydo bo‘lgan
Italiyaning Salerno shahrida va Venetsiyada barpo etildi.7 Bu davrda botanika
terminologiyasining
taraqqiyotida yorqin iz qoldirgan olim Karl Linney edi. U shved shifokori va
tabiatshunosi, o‘simlik va hayvonot dunyosining yagona tizimining yaratuvchisi. U zamonaviy
binominal nomenklaturaning asoslarini yaratdi.8 Ungacha yangi topilgan yoki kashf etilgan
o‘simliklarga kashf qilgan yoki mashxur shaxslarning nomi qo‘yilgan va bu fanda “polinom
nomlari” deyiladi.
Misol uchun
“plueria”
o‘simligini botanik Charls Pluer sharafiga
nomlashgan.9
Lekin bunday nomlarning odamlar tomonidan eslab qolinishi biroz
murakkabliklarga sabab bo‘lgan. Karl Linney sakkiz mingga yaqin yangi o‘simlik turlari va
ko‘plab hayvon turlarini tavsiflab bergan va ulardan bir yarim mingtasi ilgari fanga ma'lum
bo‘lmagan. U o‘simlik shakllarini tavsiflashda ishlatilishi kerak bo‘lgan botanika atamalari
to‘plamini ishlab chiqdi va shu bilan ushbu tavsiflarni birlashtirish uchun asos yaratdi. Unga ko‘ra
o‘simlik nomlari qisqa va aniq bo‘lishi kerak. K. Linney tomonidan doimiy foydalanishga
kiritilgan ikkilik (binar) botanika nomlari ushbu shartga eng mos keladi.10 Karl Linney ikkilik
(binar) ya’ni umumiy va maxsus tur nomenklaturani amaliyotga kiritdi va botanika nomlari
taksonga nomenklatura turi yordamida beriladi. Binomial yoki binar nomenklatura biologik
sistematikada ikki so‘zli nom (binomen) yordamida turlarni belgilashning qabul qilingan usuli
bo‘lib, u ikkita nom yoki ismlarning birikmasidan iborat: botanika terminologiyasiga ko‘ra jins
nomi va tur epitetiga ajratiladi. Bu nomlarni berishda esa Karl Linney nazariyasiga ko‘ra
o‘simliklarning nomlari ko‘plab omillar va sabablarga ko‘ra berilgan. Unga ko‘ra:
- ularning o‘sadigan joyidan;
- o‘sishning ekologik sharoitlaridan;
- morfologik xususiyatlardan (tuzilishi, tashqi ko‘rinishi);
- rang, ta'm, hid kabi o‘simlik xususiyatlaridan;
- boshqa o‘simliklar yoki narsalarga o‘xshashlikdan;
- terapevtik ta'sirdan;
- o‘simlik tomonidan taqdim etilgan toksik ta'sirdan;
- ularni birinchi marta kashf etgan va tavsiflagan olimlar sharafiga.11
Ma’lumotlar tasdig’i sifatida esa bir nechta misollarni ko‘rishimiz mumkin:
Brassica nigra
-
qora xantal
, odatda ziravor sifatida ishlatiladigan toʻq jigarrangdan qora
ranggacha boʻlgan urugʻlari uchun yetishtiriladigan
yillik oʻsimlik. Uning vatani Shimoliy
Afrikaning tropik mintaqalari, Yevropaning moʻtadil mintaqalari va Osiyoning baʼzi hududlari.
7
https://mke.su/doc/BOTANIChESKIYj%20SAD.html
8
https://www.historymed.ru/encyclopedia/doctors/index.php?ELEMENT_ID=4884
9
Кнежевич E.
Плюмерия (Plumeria) или Франжипани (Frangipani).
2010.
https://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%9F%D0%BB%D1%8E%D0%BC%D0%B5%D1%80%D0%B8%D1%8F
10
Strickland H. E., Henslow J. S., John Philipps, Shuckard W. E., John Richardson, Waterhouse G. R., Richard Owen,
Yarrell W., Leonard Jenyns, Darwin C. Broderip W. J., Westwood J. O. «Report of a Committee appointed „to
consider of the rules by which the Nomenclature of Zoology may be established on a uniform and permanent basis.“»
Report on the Twelfth Meeting of the British Association for the Advancement of Science; held at Manchester in
June
1842.
https://ru.wikipedia.org/wiki Биологическая номенклатура#cite_ref-10
11
Гаджиева Э.М. Основы ботанической терминологии. [электрон ресурс]
storage/files/18/%C9%99cza%C5%9F%C4%B1l%C4%B1q%20botanikas1.pdf
292
Bu tur rasman Karl Kox tomonidan 1833-yilda “Deutschlands Flora” asarida tavsiflangan.
Lotincha binar nomi
nigra
qora soʻzidan olingan. Bu nom qora urugʻlar bilan bogʻliqdir.12
Tabiiy o‘simliklarni o‘rganish O‘rta Osiyo mintaqasida ham qadim zamonlardan
boshlangan. O‘rta Osiyo, shu jumladan hozirgi O‘zbekiston o‘simliklariga havolalar bundan bir
necha yuz yil avval yashagan mashhur allomalarimiz asarlarida uchraydi. Insonlar tomonidan
dehqonc'nilik asosini tashkil qiluvchi o‘simliklar va madaniy o‘simliklarni o‘stirish bir necha ming
yil avval amalga oshirilgan. Zardo‘shtiylik dinining ilohiy kitobi “Avesto”da organizmga ta’sir
etuvchi 1000 dan ortiq o‘simliklarning nomlari va ta’sir etish xususiyatlari haqida namunalar
keltirilgan.13 Undan so‘ng buyuk allomalarimizdan Abu Rayhon Beruniy (973 - 1048) tibbiyotga
oid "Kitob as-Saydana fit-tibb" risolasida mamlakatimizda o‘sadigan ko‘plab dorivor o‘simliklar
haqida ma'lumot bergan. Kitobda 880 ta o‘simlik, 107 ta ma’daniy moddalar, 101 ta hayvon
mahsulotlari va a’zolari hamda 30 ta murakkab tarkibli dorilar haqidagi ma’lumotlar jamlangan.14
U o‘simlik nomlarini keltirar ekan, ularning har biriga alohida alohida sharh berib o‘tgan. Bunga
bir qancha misollarni keltirishimiz mumkin:
Abujahl tarvuzi -
qovoqdoshlar oilasiga mansub bir yillik o‘t, o‘simlik. Barglari yirik,
poyasida ketma-ket joylashgan. Iyun-iyul oylarida gullaydi. Gullari bir uyli. Mevasi iyul-avgust
oylarida pishadi. Ildizining tarkibida glikozidlar bor, smola, polisaxaridlari ham bor. Ildizidan
tayyorlanadigan qiyom akofit preparati tayyorlashda ishlatiladi, u og’riq qoldirish, qon to‘xtatish
xususiyatiga ega.15
Botanik terminlarni har jihatdan o‘rganish so‘nggi yillarda ham izchil davom etmoqda.
Xususan, O‘zbek tili botanik terminologiyasi haqida ba'zi ma'lumotlar T. Nugmanov A. Kurbanov,
Y. Ishonqulov, G. Ne'matova, N. Pazlitdinova, M. M. Xoshimxo‘jaeva, B. Mirsanov, O. O.
Bobokalonov, K. F. Sultonova, X. I. Majidova, Y. Saidovning ishlarida ko‘zga tashlanadi va
albatta yuqorida nomlari keltirib o‘tilgan tilshunoslarning xizmatlari ham alohida ahamiyat kasb
etadi.
Terminlar va o‘ziga xos terminologiyani o‘rganishga oid masalalar zamonaviy
tilshunoslikning qiziqishini izchil kuchaytiradi. Amaldagi bilimlar tizimida va insonning barcha
amaliy harakatlarida terminologiyaning o‘ziga xos funksiyasi bunday qiziqishning mavjudligini
belgilaydi.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR.
1.
Bobokalonov. O. O. Fransuz va o‘zbеk tillari shifobaxsh o‘simliklar tеrminosistеmasining
lingvomadaniy va lingvokognitiv xususiyatlari. Filol. fan. fals. dok. (PhD)… diss. avtoref. –
Buxoro, 2022.
2.
Mirsanov B. O‘zbek tili terminologiyasida ikkilamchi nomlashlar va ularning motivlashuvi
(o‘zbek tili zoonimlari va fitonimlari misolida). Filol. fan. fals. dok. (PhD)… diss. avtoref. –
Samarqand, 2019.
3.
Majidova X. I. From the history of the study of botanical terminology in the Turcik languages.
International conference on developments in education. hosted from Toronto, Canada, 2022.
4.
Pazlitdinova N. O‘zbek tili fitonimlarining leksik-semantik xususiyatlari. Filol. fan. fals. dok.
(PhD)… diss. avtoref. Farg’ona, 2018.
12
https://uz.wikipedia.org/wiki/Brassica_nigra
13
Belolipov I.V., Arabova N.Z., Axmedov X., Buxorov K.X., Islamov A.M., Abdurasulov Sh.E.. Botanika va
o‘simliklar fiziologiyasi. -Т.: “Fan va lexnologiya”, 2018. – B. 9.
14
https://oyina.uz/uz/article/2064
professor S. Karimova maqolasiga asosan.
15
293
5.
Sultonova K.F. O‘zbek botanika terminologiyasining tarixiy taraqqiyoti. International scientific
journal «Modern Science Аnd Research» Volume 2 / ISSUE 6 / UIF:8.2 / Modernscience.uz.
ISSN: 2181-3906 2023.
6.
Saidov Y. O‘zbek tili fitonimik leksikasining shakllanishi, manbalari va taraqqiyoti. Innovative
achievement in science. 2023.
COMPARATIVE ANALYSIS OF LINGUACULTURAL FEATURES OF ENGLISH AND
UZBEK FAIRYTALES (BASED ON THE PLOTS OF “TOM THUMB” AND
“NOHATPOLVON”)
PhD Bahtiyarov Mukhtorjon Yakubovich,
UzSWLU Department of practical translation
Tuymaeva Khurshidabonu Khurramovna,
MA student of U zSWLU Comparative linguistics and linguistic translation study
ABSTRACT: The paper examines linguacultural characteristics of English and Uzbek
fairytales. The relevance of the study is determined by great interest of linguistic science to the
issues of national and cultural specificity of folk texts, which is caused by peculiarities of historical
development, beliefs, traditions and customs of people. The objective of the study is to reveal
traditional and cultural characteristics of the English and Uzbek tales by means of their
linguacultural analysis which is based on the plots of the similar fairytales in two languages. This
paper is divided into two sections. The first section examines linguacultural features of the literary
tales in two languages. They are characterised by the variety of lexical and stylistic means and a
diversity of characters and plots. The second section gives an overview of differences and
similarities of fairytales of two different western and eastern cultures. The results of the
investigation can be effectively used for a further profound comparative analysis of sociolinguistic
and linguacultural features of English and Uzbek tales.
Keywords: linguocultural analysis; worldview; folk tales; literary tales; stylistic means;
grammar; adaptation.
In the process of globalisation that inevitably leads to mixing up cultures, it is of vital
importance to save national and cultural identity. Not to disappear in a melting pot of nationalities,
one should know more about his/her roots. The wisdom of people, their world outlook, traditions,
and beliefs are expressed in tales. Fairytales stimulate imagination, creativity, and critical thinking
skills, while also providing comfort, escapism, and teaching empathy. The moral lessons and
values portrayed in fairytales can be applied to real-life situations, making them valuable tools for
personal growth and development. We have also revealed male gender preference in folk tales. By
incorporating fairytales into reading habits, readers can experience the transformative power of
these timeless stories. Thus Albert Einstein once said
“If you want your children to be intelligent,
read them fairy tales. If you want them to be more intelligent, read them more fairy tales.”
Also,
fairy tales as a part of the folk narrative genre system, always serve for the development of
literature, cultural exchanges, and importantly play a great role in the good raising of the young
generations. Learning fairy tales from the scientific point of view is as important as its spirituality
and ethical values. Comparatives studies can give us more access to learn the texts of fairy tales
for which Uzbek and English nations, like others, have their own cultural and scientific aspects.
