46
Uzbekistan: Language and Culture 2024/1(2)
ISSN 2181-922X 46
—
58
Badiiy asarda xarakter
Yulduz Turdiyeva
1
Abstrakt
Mazkur maqolada badiiy asardagi xarakter tushunchasi haqida
atroflicha fikr yuritilib, uning ilmiy va nazariy ta’riflari tahlilga tortiladi.
“Xarakter”ga xos jihatlar, mezonlar asosan, Luqmon Bo‘rixonning “Jazira-
madagi odamlar” romani asosida ko‘rib chiqilib, yozuvchining xarakter
yaratishdagi individual uslubiga ham e’tibor qaratiladi. Bu o‘rinda qiyo-
siy-tahliliy metod asosida Ulug‘bek Hamdamning “Ota” romanidan ham
unumli foydalanilib, xarakter yaratishda ishtirok etuvchi vositalarning
qay tarzda qo‘llanilish darajasi bu ikki romandan keltirilgan parchalar
orqali qiyosiy solishtirilib baholanadi.
Kalit so‘zlar:
xarakter,
xususiyat, maqsad, o
‘
ziga xoslik, reallik, ma-
horat, individual uslub, syujet, kompozitsiya, dialog,monolog, ekspozitsiya,
kulminatsiya, portret, til, muallif nutqi, personaj nutqi, obyektiv, subyektiv.
Kirish
Asarda kitobxonga qahramonlarni yaqindan tanishtiruvchi,
ular haqidagi ma’lum xulosa, tasavvurning hosil bo‘lishiga sabab
bo‘luvchi hodisalardan biri xarakterdir. Umuman olganda, xarakter
deyilganda, kishilarga xos xususiyatlar, ularning individualligini
ko‘rsatib turuvchi jihatlar nazarda tutiladi va dunyoda bir xil barmoq
iziga ega odamlar bo‘lmaganidek, bir xil xarakterli kishilar ham
mavjud emas, faqatgina o‘xshash xarakterli insonlar bo‘lishi mumkin.
Umumiy psixologiyada xarakterga “shaxsdagi shunday psixologik,
sub’yektiv munosabatlar majmuyiki, ular uning borliqqa, odamlarga,
predmetli faoliyatga hamda o‘z-o‘ziga munosabatini ifodalaydi” deya
ta’rif beriladi. Demak, xarakter, asosan, munosabatlarda namoyon
bo‘ladigan holatdir. Adabiyotshunoslik lug‘atida esa xarakterga
quyidagicha ilmiy ta’rif beriladi: “Xarakter (y. character – iz, belgi,
farqlovchi xususiyat) – badiiy xarakter; muayyan davr va muhit
kishilariga xos eng muhim umumiy xususiyatlar bilan alohida
shaxsga xos individual xususiyatlarni o‘zida uyg‘un mujassam etgan
1
Turdiyeva Yulduz Zayniddin qizi
– Alisher Navoiy nomidagi Toshkent davlat
o’zbek tili va adabiyoti universiteti tayanch doktoranti.
E-pochta:
y.turdiyeva@yandex.com
ORCID ID:
0009-0007-0401-7749
Iqtibos uchun:
Turdiyeva, Y. 2024. “Badiiy asarda xarakter”.
O‘zbekiston: til va
madaniyat 1(2)
: 46-58.
Badiiy asarda xarakter
47
inson obrazi” [ Қуронов 2013, 354].
Asosiy qism
Badiiy adabiyotda xarakterga turli talablar qo‘yiladi, g‘oyaviy
vazifalar yuklatiladi. Xarakterga bo‘lgan munosabat qadimgi davr
adabiyotida ham muhim ahamiyatga ega bo‘lgan va buning isboti
sifatida Arastuning “Poetika” asarida xarakter mavzusiga alohida
to‘xtalib, uning to‘rt maqsadi batafsil tushuntirib berilganini
ko‘rishimiz mumkin. Arastu xarakterning eng birinchi va asosiy
maqsadi – bu uning oliyjanobligidir deydi. Bunda faylasuf shaxsning
har bir gapi va harakatida ma’lum maqsad yotgan bo‘lsa, bu xarakter
bo‘la olishini ta’kidlaydi: “Agar shaxs yaxshi maqsadlarni ko‘zlasa,
xarakteri ham yaxshi bo‘ladi. Bu har bir odamda mavjud bo‘lishi
mumkin: ayol ham, hatto qul ham yaxshi bo‘lishi ehtimol, birinchisi
(erkakdan) yomonroq, qul esa undan ham yomonroq bo‘lishi ham
mumkin” [Арасту 2011, 40]. Albatta, yozuvchi asarga kiritayotgan
har bir qahramoniga u xoh bosh, xoh epizodik obraz bo‘lsin, ma’lum
ma’naviy g‘oya yuklaydi, o‘z o‘rnida bu g‘oyani yuzaga chiqishi
uchun unga mos xarakter tasvirini yaratadi, Arastu yozganidek,
xarakter – bu maqsad demakdir. Darhaqiqat, xarakter insonning
ichki dunyosi mahsuli, uning maqsadlari yo‘lidagi harakatlarida
o‘zligini namoyon qiladigan jarayondir. O‘z o‘rnida, yozuvchi ham
qahramoni yaxshi yoki yomon inson obrazini gavdalantirishiga
ko‘ra, salbiy yoxud ijobiy jihatlardan birini ko‘proq miqdorda uning
xarakteriga singdiradi, asar g‘oyasini ifodalashga xizmat qiladigan
turli toifadagi personajlarni shu tariqa yaratadi. Shu kabi Luqmon
Bo‘rixonning “Jaziramadagi odamlar” romanida qishloqdagi bir
marosimga taklif etilgan beva kampir asarda biror muhim gapni
aytib yoki bo‘lmasa, ahamiyatga ega bo‘lgan bir muhim ishni
bajarmasa-da, uning bir zumga asar voqealarida paydo bo‘lishi,
tashqi ko‘rinishining qarimsiq tasviri, romanning asosiy g‘oyasini
ochib berishga xizmat qilib ketadi. Ya’ni, yosh beva Lolaxon bu kampir
timsolida o‘z kelajagini ko‘rgandek bo‘ladi, shunchalar ardoqda,
shon-u shuhratda yashayotgan kampirning qalbida baribir kemtik
borligi, mehrga, suyanadigan insonga muhtojligi Lolaxonga achchiq
haqiqatni oshkor qiladi, u ham qishloqdoshlari, yaqinlari tomonidan
qanchalar e’zozlanmasin, qadrlanmasin qalban yolg‘iz, mehrga
tashna. Asrlar oshsa-da o‘z ahamiyatini yo‘qotmagan xarakterning
bu jihati, qahramonga yuklatilgan vazifani ado etishda samarali usul
hisoblanadi.
Xarakterning ikkinchi maqsadi, ya’ni xususiyati bu uning
48
Yulduz TURDIYEVA
o‘ziga xosligi deya belgilanadi: “Ikkinchidan, xarakterlar o‘ziga
xos bo‘lishi kerak: xarakter mardona bo‘lishi mumkin, ammo ayol
kishiga mardlik bilan kuchlilik yarashmaydi” [Арасту 2011, 40].
Albatta, shoh bilan oddiy avomni farqlashda ularning yurish-turishi,
kiyinishidan tashqari, fikrlashi, dunyoqarashi, gap-so‘zlari asosiy
farqlovchi vosita ekan, xuddi shu kabi asarlardagi bir maqomda
tasvirlangan ayollar obrazi o‘rtasidagi farqlar ularning xarakter
qirralarida o‘z aksini topadi. O‘ziga xoslik xarakterning eng asosiy
mezonlaridan biri bo‘lib, yozuvchidan ulkan mahorat ham talab
qiladi. Zero, yozuvchi asarida birgina kurash tushuvchi polvon
yoki chavandoz obrazini yaratishi uchun ularga xos xarakter
xususiyatlarini, ularning fikrlash tarzini chuqur o‘rganmog‘i va to‘gri
qo‘llay olmog‘i lozim. Xususan, Luqmon Bo‘rixon “Jaziramadagi
odamlar” romanida asar voqealarini bolakay Samad tilidan hikoya
qilar ekan, ularni Samadning xarakteriga, dunyoqarashiga monand
beg‘ubor, sodda, kulguli tarzda tasvirlaydi, asar voqealari bayonini
uning xarakteriga moslab gapirib beradi. Bu o‘rinda, Samadning
xarakteri uning boshqa tengdoshlari To‘lqin yoki Durbeknikidan
farqli, o‘ziga xos bo‘lib, Luqmon Bo‘rixon Samad yoshidagi bollar
dunyosi chuqur tahlil etgani va ulardagi ham bolalarni ham
kattalarni yodga soladigan jihatlarni uyg‘unlashtirganini ko‘ramiz.
Yoki Shabnam bilan Lolaxon ikkalasi ham balog‘atga yetgan, sevgan,
sevilgan qizlar lekin ularning sevgiga bo‘lgan munosabati ularning
xarakterida o‘z aksini turlicha topgan, ya’ni xarakterdagi o‘ziga xoslik
Shabnamni bir tomonga, Lolaxonni boshqa tomonga qo‘yib qo‘yadi.
“Uchinchidan, xarakterlar (hayotiy) haqqoniy bo‘lishi kerak:
bu yuqorida aytilgandan mutlaq boshqacha bo‘lib, ularni yaxshi yoki
yarashiqli qilib tasvirlash kerak degan gap emas” [Арасту 2011, 40].
Umuman olganda, ijodkor qahramonini yaratayotganda, hayotdagi
turli xarakterli insonlarning u yoki bu jihatlarini umumlashtirib
tasvirlaydi, bu jarayonda obrazning hayotiyligini ta’minlashda,
albatta, uni kamchiliklardan, qusurlardan holi tasvirlay olmaydi,
yo‘qsa hayotda mutloq yaxshi yoki yomon odam bo‘lmaganidek,
asardagi benuqson qahramon ham o‘zining soxtaligini fosh qilib
qo‘yadi, kitobxon ishonchini qozonolmaydi, shu boisdan ham
Arastu xarakter yaratishda bu jihatni ham inobatga olish lozimligini
keltirib o‘tadi. Xuddi shunday, agar romanda Shunqor Hobilning
kundaligidan keltirilgan parchada Lolaxonni ham baxtga tashna
yosh beva ekanligiga ishora qiluvchi jumlalar berilmaganda, o‘quvchi
Lolaxonni “ehtiyojlarsiz yashuvchi ma’buda” timsolida ko‘rar,
hayotda esa bunday insonlar bo‘lmasligiga, ular faqat ertaklarda
Badiiy asarda xarakter
49
mavjudligiga ishonar bu esa asarning muvaffaqiyatiga soya solishi
mumkin edi. Xarakterning to‘rtinchi maqsadi yoxud xususiyati
esa uning izchilligidadir deyiladi. Aslini olganda, badiiy asarda
xarakterga ulkan vazifa yuklatiladi, zero, qahramonning xarakteri,
nafaqat, bir shaxsga xos xarakter va jihatlarni, shuningek, asar
g‘oyasini, muallif niyatini ifodalashga xizmat qiluvchi, qahramon
yashayotgan jamiyat, davr, ijtimoiy borliqning nafasini berib
turuvchi xususiyatiyatlarni-da, o‘zida mujassam etmog‘i lozim.
“Darhaqiqat, xarakter badiiy asarning asosidir, Barcha harakatlar,
tasvirlar xarakterning mohiyatini ochib berishga qaratiladi” [Қаю-
мов 2018, 60]. Shu boisdan, xarakter yaratish yozuvchidan nozik
sezgirlik, kuzatuvchanlik va mahorat talab qiladi. U qahramonining
kasbiga, yoshiga, asarda egallagan o‘rniga, vazifasiga mutanosib
ravishda unga mos xarakter qirralarini yaratishi yoxud tanlab olishi
lozim. Vaholanki, o‘rniga kelganda, oddiy chavandozga xos xarakter
bilan raisga xos bo‘lgan xarakter xususiyatlarining o‘ziyoq ularning
darajasini namoyon qilib qo‘yishi lozimdir (L.Bo‘rixon “Jaziramadagi
odamlar”).
Shuning uchun ham, “Xarakter badiiy ijodning juda ko‘p
unsurlari (syujet, kompozitsiya, til kabi)ni o‘zida jamlaydi, to‘g‘risi
o‘ziga “ishlashga” majbur qiladi. Ya’ni xarakter asar mazmuniga
nisbatan shakl bo‘lsa, xarakterga nisbatan syujet, kompozitsiya, til
(uslubning butun hiyla-nayranglari) shakldir” [Umurov 2004, 48].
Darhaqiqat, peronaj xarakteri asar voqealari rivojida, ekspozit-
siyada, kulminatsiyada, konfliktda, muallif yoki hikoyachi nutqida,
portret, dialog, monolog kabi tasviriy vositalarda ochilib boraveradi.
Xususan, Ulug‘bek Hamdamning “Ota” romanida asar voqealari
Oychechak opaning gapi bilan boshlanadi, avvaliga bu ayolning
kimligini anglamagan kitobxon, keyingi keltirilgan ta’rif, tushuntirish
(ekspozitsiya)dan ham bu oiladagi sharoit haqida, ham oz bo‘lsa-
da Oychechak opaning xarakteri haqida ma’lumotga ega bo‘ladi:
“Har galgidek, butun oilani bir o‘zi “gah desa qo‘liga qo‘ndirgan”,
o‘ziga xon, ko‘lankasi maydon”, “Buni yaxshi biladigan Oychechak
opa o‘g‘lining bo‘ynini qayriladigan joyidan tutdi: uni kelinposhsha
orqali “tog‘ri” yo‘lga soldi” [Hamdam 2022, 5] kabi ekspozitsiya
ichidagi, muallif tilidan berilgan ta’riflarda muallif mashhur xalq
iboralaridan unumli foydalanib, bu personaj xarakteri haqida
atroflicha tasavvur beradi, kitobxon Oychechak opaning bir so‘zli,
gapidan qaytmaydigan, tadbirli, hammaga so‘zini o‘tkazadigan opa
ekanligini darrov tushunib yetadi, keyingi voqealar rivojida esa, bu
xarakter xususiyatlari yanada yorqinlashib boradi. Shu kabi Luqmon
50
Yulduz TURDIYEVA
Bo‘rixonning “Jaziramadagi odamlar” romanida o‘z qishlog‘ini
kitobxonga tanishtirayotgan Samad (asardagi hikoyachi bola)
romandagi qahramonlar haqida birma-bir ma’lumot berarkan, bu
qahramonlarga xos xarakter xususiyatlarni o‘z tilidan hikoya qilar,
gohida bu ma’lumotlarni asardagi boshqa bir personajlar tomonidan
ham to‘ldirib ketadi. Masalan, asar voqealari Samadning otasi unga
yozgan maktubdan, ya’ni Ashurning qamoqdan chiqqanligi haqidagi
xabar- tugundan boshlanarkan, shu o‘rinda Samad otasi Ergash
akaning maktub yozish odatini tasvirlab: “Odatda u salom-alik,
uch-to‘rt og‘iz nasihatdan nari o‘tmas, men bu bitiklarni talabalar
yotoqxonasining ikkinchi qavatidagi hujramga kirib borguncha o‘qib
bitqazar, hatto xatjild-qog‘ozga, otamning behafsala husnixatiga
ko‘z yugurtirib, maktubning qay bir sharoitda, qay bir kayfiyatda
yozilganini o‘zimcha tusmollab ulgurar edim” [Бўрихон 2012, 5];
ota va o‘g‘il o‘rtasidagi munosabatni ochiqlar, Ergash akaning jiddiy,
og‘ir-vazmin, hissiyotlarga berilavermaydigan shaxs ekanligiga
ishora qilardi. Keyingi o‘rinlarda otasining porteritini chizar ekan,
Samad shu bilan birga uning xarakteriga ham biroz to‘xtaladi, ammo
asosiy ta’riflarni onasi va qishloq raisi Chinor Moyliyevga qoldiradi.
“Gaplaringiz qursin, - deb nolib qoladi onam ba’zan. – Eshitsang asal
yutasan, ma’nisini chaqsang zahar qusasan…”, “Qichitqi o‘t silliqqina,
silagan qo‘lga xush yoqadi, birozdan so‘ng qichitib zorillatadi.
Ergashboy, sening gaplaring shu alafga o‘xshaydi” [Бўрихон
2012, 11] (rais Chinor Moyliyev). Yozuvchi o‘zigagina xos uslubiga
ko‘ra, bu ta’riflarda xalq maqoli bilan birga, kinoyaga, satiraga boy
o‘xshatishdan unumli foydalanadi, bu tasvirlar kitobxonda yengil
kulgu ham uyg‘otadi.
Personajlar xarakterini ochib beradigan vositalardan yana
biri bu dialoglardir. Ikki kishi o‘rtasidagi suhbat, ayniqsa bu aniq va
oshkora bo‘lsa, ularning ichki dunyosini namoyon qilib qo‘yuvchi bir
ko‘zgu misolidir. “Jaziramadagi odamlar” romanidagi yaqin do‘stlar
Ergash suvchi va Chinor raisning qisqa dialogini olaylik, yuqoridagi
ta’riflarda Ergash aka haqida bir muncha ma’lumot berilganligiga
qaramasdan, rais Chinorning hayot yo‘li haqidagi hikoyani
aytmaganda, uning xarakteri, dunyoqarashi haqida na muallif
tomonidan, na hikoyachi bola Samad tilidan ma’lum izoh keltiril-
maydi, lekin mana shu ikki do‘st o‘rtasidagi suhbat, kitobxonning
“rais”lar haqidagi xulosasini bir muncha o‘zgarishiga sabab bo‘ladi.
G‘alamislar tomonidan chaqirilgan tekshiruvchilar hujumidan
muvaffaqiyatli qutilib chiqishsa-da chiroyi yorishmayotgan raisdan
buni sababini so‘ragan Ergashga Chinor “Sho‘rlab ketayapmiz… cho‘l
Badiiy asarda xarakter
51
qarshilik ko‘rsatyapti…tag‘in, uch-to‘rt yildan so‘ng hosil olish nari
tursin, urug‘ ham unmay qoladi” [Бўрихон 2012, 21], deya bolalarga,
keyingi avlodga nima qoldiryapmiz deb qayg‘uradi, o‘sha davrdagi
aksariyat raislar kabi faqat o‘zining shon-shuhrati, obro‘yi yoki
nafsini o‘ylab ish qilmaydi, uning tilidan keltirilgan bu dardli fikrlar
raisning sofdil, jonkuyar, halol va vijdonli inson ekanligini ko‘rsatib
turibdi. Bu o‘rinda Luqmon Bo‘rixon jamiyatdagi ayrim qusurlar,
kamchiliklarni to‘g‘ridan-to‘g‘ri qalamga olmasdan “teskari” usulda
kitobxonga havola qiladi, ya’ni muallif o‘zi aytganidek: “narsaning bir
tomonini ko‘rsatib boshqa tomoniga ishora qiladi”. Yozuvchi hamma
borgan yo‘ldan bormaydi, hech kimni, hech narsani qoralamaydi,
oshkora fosh qilmaydi, shunchaki, Chinorning xarakteridagi kelajak
avlod, ularning keyingi hayotini, bu avlodan ularga nima meros bo‘lib
qolayotganini tahlil qilish jihati – uyg‘oq vijdon - o‘sha davr, jamiyat
uchun aktual, zarur ekanligiga ishora qiladi. Shuningdek, “Ota”
romanida Ulug‘bek Hamdam, ba’zi bir kishilarga xos buzuqfe’llilik,
xudbinlik, bemehrlik, vijdonsizlik kabi xarakter xusuiyatlarni
toshkentlik azayimxonga navbatda turgan Po‘lat va tug‘ishgan ukasi
bilan uy talashayotgan, shu sababli ukasini o‘z ixtiyori bilan uydan voz
kechishiga azayimxonga o‘qitishga kelgan barzangi yigit o‘rtasidagi
dialogda ochib tashlaydi. Bunda yozuvchi nafaqat odamlardagi
salbiy xarakter jihatlarini, meros sabab o‘z jigaridan voz kechayotgan
oqibatsiz aka-uka, opa-singillarning ham haqiqiy yuzini barzangi
yigit qiyofasida namoyon qiladi, shuningdek, qahramoni Po‘latning
dunyoqarashini, uning qanchalik oriyatli, vijdonli inson ekanligini
ham ko‘rsatib beradi. Yozuvchi bu dialogni personajlar o‘rtasidagi
bir nechta savol-javoblar zamiriga quradi, ammo bir qarashda,
navbatda turib zerikkan odamlarning shunchaki oddiy suhbatidek
ko‘ringan bu dialog o‘zida chuqur ma’no ifodalaydi.
Asardagi kulminatsion nuqtalar, nafaqat asar voqealarining
cho‘qqiga yetgan joyi, shuningdek, qahramonlar xarakteri namoyon
bo‘lishining ham cho‘qqi nuqtasidir. Zero, kulminatsion nuqtalar,
asosan keskin, ziddiyatli, hayajonga boy daqiqalarda ro‘y berar
ekan, shaxs xarakterining yashirin, ochilmagan, o‘tkir qirralari
aynan shu fursatlarda fosh bo‘ladi. Ulug‘bek Hamdamning “Ota”
romaniga yana bir bor murojaat qiladigan bo‘lsak, asar kulminatsion
nuqtalaridan – Toshdomlaning Oychechak opaning belidagi grijasini
davolash uchun o‘qib qo‘yaman deya, ayolni boshidan tortib,
ko‘zini televizordan uzmagan holda to‘g‘ri kelgan joyiga arqon
bilan savalashi, Qur’on qiroati bilan televizorda ovozi baland qilib
qo‘yilgan partiya majlisining xunuk ovozining qorishib ketishi -
Yulduz TURDIYEVA
52
bularning barchasi Po‘latni jumbo‘shga keltiradi, g‘azabini qo‘zg‘aydi,
bu firibgar domlaning o‘zini soqolidan tutib, shu arqon bilan savalab
tashlashidan otasining imoli qarashi zo‘rg‘a to‘xtatadi. Aqlli-hushli
insonlarning mana shu tovlamachiga “ma’bud”dek ishonib e’tiqod
qilishi, o‘zlarini har ko‘yga solishga tayyor ekanliklari nafaqat asar,
balki haqiqiy hayot kulminatsiyasidir. Bu jarayonda Oychechak
opaning shu yoshiga qaramay, domlaning qamchisiga turib berib,
o‘lar holatga kelib qolsa-da, bundan norozi emasligi, uning qanchalik
ma’nan qashshoq ayol ekanligini, bid’atlarga bo‘lgan yuqori ixlosini,
ilmsizligini namoyon etsa, domlaning harakatlari, o‘zining tutishi esa
uning uchun faqat pul qiziqligi, odamlarning dardi, tashvishi uning
uchun umuman ahamiyatga ega emasligi, takabbur va ochko‘zligini
ko‘rsatib turibdi. Bu aslida birgina toshkentlik azayimxonga xos
jihatlar emas, balki barcha firibgar folbin-u, soxta domlalarning
haqiqiy yuzlari edi. Kulminatsion vaziyatlar murakkab ruhiy
holatlarni, tuyg‘ular jo‘mbo‘shini hosil qilar, hislarni titratar ekan,
bunday voqeliklar ba’zan kishilarning irodasini sinar, kimlarningdir
asl dunyosini namoyon etardi, ko‘pincha bunday vaziyatlarda kishi
o‘zini nazorat qila olmas, aksincha, kimlardir vaziyatdan foydalanib
qolishardi. “Jaziramadagi odamlar”da ko‘pgina qahramonlarga
hikoyachi Samad tilidan batafsil ta’riflar berib o‘tilsa-da, ba’zi
qahramonlarning kimligini ularning turli vaziyatdagi holatlari,
harakatlari fosh qiladi.
Xususan, asarda asosiy voqealar rivojiga hadeb arala-
shavermasa-da, o‘ziga xos mavqega ega qahramon – Abdulla aka
obrazi boshqa personajlar tomonidan “shaharlik buqa” deya
kamsitilib, anchagina qoralandi, ammo na muallif va na hikoyachi
bu fiklarning to‘g‘ri yoki noto‘g‘riligini isbotlashga harakat
qilmaydi. O‘z ishi bilan ovora, boshqalarga deyarli qo‘shilmaydigan,
odamoviroq, sovuqqonroq bo‘lib ko‘ringan Abdulla aka xarakteri
asar kulminatsiyalaridan biri – O‘roqning halok bo‘lishi voqealarida
anchagina ravshanlashadi. Akasining o‘g‘li – O‘roqning harbiy
xizmatdan tirik qaytmagani asardagi tomoshabinlar-u, asardan
tashqaridagi “tomoshabinlar”ga marosimlarda boshqalar kabi
yolchitib dod-voy solmagan Abdulla akaning muz qalbini go‘yoki
eritolmagandek ko‘rinadi. Darhaqiqat, akasining uyiga – azali uyga
kelgan Abdulla aka darvoza yonida xiyla begonadek uyga kirish
– kirmasligini o‘ylanib turadi, paypaslanib uyga kirgach akasini
shunchaki bag‘riga bosib, yig‘isini ichiga yutadi, boshqalar kutgan-
dek, judolikdan ay-u hannos solib hushidan ketmaydi va tezgina
yugurib chiqib ketadi. Ayniqsa, uning bu harakatlari “Odamgarchiligi
Badiiy asarda xarakter
53
zo‘r anovi” deya ta’riflangan Lolaxonning tog‘asi bilan parallel
ravishda tasvirlanar ekan, Abdulla akanining qoralanayotgan nomi
yanada qoraga bo‘yalardi. Janozada marhumning yaqinlari ahvolidan
ko‘ra, ta’sirliroq berilgan bu tasvirlar Abdulla akani kitobxonga
bir muncha yaqinlashtiradi, ayniqsa atrofdagilar tomonidan
“odamgarchiligi yo‘q” deyilgan bu insonning asl ichki dunyosi
asardagi boshqa bir bolakay tilidan, ochib beriladi. To‘lqinning
Abdulla aka haqidagi o‘z ko‘zi bilan ko‘rgan haqiqatlari, hikoyachi
bola tilidan ham tasdiqlanmay shubha ostiga olingan bo‘lsa-da,
o‘quvchiga uning asl inson ekanligini bir karra isbotlab beradi, go‘yo
shu bilan bu qishloq odamlarining Abdulla akani yomonlashlari
ham ahamiyatsiz, bekorchi gap-so‘zlar ekaniligiga ishontiradi. Zero,
boshqalar kabi soxta munosabatlarga berilmagan, o‘zini yolg‘on,
omonat yaqinliklardan olib qochgan Abdulla aka, chin inson
ekanligi, uning dardi ichida, aslida haqiqiy dardli inson bu narsani
boshqalarga ko‘rsata olmasligi, chin tuyg‘ular ko‘z-ko‘z qilinmasligini
o‘z xarakterida jo qiladi. Luqmon Bo‘rixon voqealar tasvirida
tarafkashlikka yo‘l qo‘ymaydi, asar davomida biror marta Abdulla
akani yonini olib, u haqida samimiy, iliq fikr qoldirmaydi, ammo
asarda marosimdan chiqib, uyiga kirar-kirmas o‘kirib yig‘lagan,
kelinlari suyashida uyiga kirib olgan bu qahramonining kimligini,
asliyatini mahorat bilan birgina vaziyat asnosida o‘quvchiga ko‘rsa-
tib qo‘yadi.
Badiiy asarlarda personaj xarakterini ochib berishga xizmat
qiluvchi vositalardan yana biri - bu asar tilidir. Obrazning qanday
shaxs ekanligi, asosan, hikoyachi nutqi va muallif nutqida ko‘proq
namoyon bo‘ladi, lekin “Jaziramadagi odamlar” romanida hikoyachi
va muallif nutq bir butun bo‘lib ketganligini ko‘ramiz. Yozuvchi
qahramonlariga hikoyachi bola – Samad tilidan ta’rif beradi va
bunda, albatta, bolaning yoshi, beg‘ubor olamini hisobga olgan
holda, tavsiflar samimiy, sodda, shuningdek bolalarcha rostgo‘ylikka
yo‘g‘rilgan bo‘ladi. Asarda muallif nutqi ko‘zga tashlanmaydi, shu
bois muallif o‘z fikrlarini ham Samad nutqida ifoda etadi, go‘yo.
Yuqorida asardan keltirilgan bir nechta misollardan ham ko‘rdikki,
qahramonlarga berilgan ta’rif-tavsif, ya’ni ilmiy tilda aytilganda
xarakteristika Samad nutqida keladi. Uning bolalarcha to‘gri
so‘zligi qahramonlar ta’rifida xolislikni ta’minlaydi, ham roman
voqea-hodisalari Samad nigohida kuzatilib, asar tili va uslubi
individuallashtiriladi. Albatta, personajning xarakterini to‘liq
namoyon etishda, uning o‘z tili asosiy o‘rin egallaydi. Personaj nutqi
– bu asardagi qahramonlar tili bo‘lib, yozuvchi har bir qahramoni
Yulduz TURDIYEVA
54
uchun ularga xos va mos nutq uslubini yaratadi, albatta, buning uchun
muallif turli yoshdagi, kasbdagi, darajadagi, turli jihatdagi odamlar
tilini tahlil qiladi, o‘rganadi, ularning eng kerakliklarini tanlab oladi
va personaji nutqiga singdiradi, bu o‘rinda nutq personaj ichki
dunyosiga, dunyoqarashiga mos tushmog‘i, qahramon xarakterini
namoyish qilishi lozim. “Odatda, qahramonning individual tili uning
o‘z hayot tajribasi, dunyoqarashi, fahm-idroki, xulq-atvori, madaniy
saviyasi, psixologiyasi va kasb-korini ravshan xarakterlab beradi.
Qahramonning nutqi orqali uning qanday odam ekanligini payqab
olish mumkin. Har bir qahramonning tili o‘ziga xos xususiyatga ega
bo‘ladi. Yozuvchi personaj nutqini uning asarda tasvirlangan vo-
qealardagi o‘rniga, individual xarakter-xususiyatlariga qarab ishlab
chiqadi” [Бобоев 2001, 168]. Darhaqiqat, Safarmurod chavandoz
tilidagi ot, uloq kabi so‘zlar, balandparvoz gaplari, kichik voqeani
ham oshirib-toshirib hikoya qilishi, yetmagan joyiga o‘zidanda
qo‘shib-chatib gapirishi uning shaxsiyatini, guppi, jaydari, hovliqma,
laqma obraz xarakterini ochiqlab beradi. Yoxud, romanda qisqagina
portreti chizilgan, hikoyachi tilidan xarakteristika berilmagan Chinor
Moyliyevning ayoli Maysara yanga personaji, asarning faqatgina
uch o‘rnida asar boshlanmasida rais Chinor o‘tmishini yorituvchi
hikoyada, O‘roq va Lolaxonning to‘yida toshkentlik mehmon ayollar
davraga chiqqanda va rasining xiyonatidan xabar topib, tamoman
ko‘rpa-to‘shak qilib yotib olganidagina sahnaga chiqadi va mana
shu uch o‘rinda kelgan bu personajning nutqi uning qanday ayol
ekanligidan, xarakter jihatlaridan xabar beradi. Ergashboyning
u haqidagi masxaralariga (filga o‘xshatishi) bergan o‘tkir javobi:
“Hay, man fildan ham kalonman. – Shunchalar kalonmanki, butimga
hazor Ergashboylarning bo‘yi yetmaydi…”, to‘yda raisning ayoli deya
xushomad qilishsa-da to‘rga o‘tmay, hamsoyalari bilan chetdan
o‘rin olishi, hammaga qarshi chiqib, turmushga chiqqan erining
xiyonatiga-da, ko‘z yumishi Maysara yanganing so‘zga o‘tkir, jaydari
ammo, ko‘nglida kiri yo‘q, jaydari, hokisor, sodda, kamtarin, fidokor
va sadoqatli ayol ekaligini ko‘rsatib beradi. Umuman olganda,
romanda yozuvchi ayollar obraziga keng ta’rif yoki xarakteristika
deyarli bermaydi, bosh qahramonlardan Lolaxon obrazining
voqealar rivoji davomida turli portertlari chizib borilganini inobatga
olmaganda, asarda kelgan boshqa ayol qahramonlar: Zumrad yanga,
Toshbibi checha, Qunduz muallim, Xosiyat xolalar xarakteri deyarli
yoritilmaydi.
Bundan tashqari, ilmiy adabiyotlarda xarakterning mazmunini
aniqlaydigan ikki xususiyati keltiriladi. “Birinchisi, bu bir shaxsni
Badiiy asarda xarakter
55
ikkinchi bir shaxsdan ajratib turadigan axloqiy va psixologik belgilar
majmuasidan iboratdir. Hayotda shunday kishilarni uchratish
mumkin: qilayotgan ishiga hamohang qilib biror harakatni odat qilib
olgan bo‘ladi: gapirayotganda burnining uchini qashib qo‘yadi yo
o‘ylayotganda barmoqlari bilan sochini taraydi va hokazo. Psixologik
jihatdan esa har bir shaxsning biror xususiyati bo‘rtgan bo‘ladi: o‘jar
yo tajang, og‘ir yo yengil, kamgap yo ko‘p gapiradigan va hokazo”
[Umurov 2004, 48]. H.Umurov xarakterning bu xususiyati haqida
ma’lumot berar ekan, bu belgilar obrazni “individuallashtirish”
uchun zarur ekanligini ta’kidlab o‘tadilar. Haqiqatdan ham, bir
personajni boshqalardan ajratib turuvchi jihatlardan biri ham
shu alohida odatlari va xarakter xususiyatlaridir. Shu boisdanmi,
O‘roqning “pismiqlarcha yuvvoshligi”, kamgapligi uning jahldor,
urushqoq, qo‘pol va shuhratparast tug‘ishgan ukasidan - Ashurdan
tamoman ajratib turar, bir ota-onaning farzandlari bo‘lgan opa-
singillar Shabnam va Shahinaning sevgi deb atalmish beg‘ubor
tuyg‘uga bo‘lgan ikki xil munosabatlari: Shabnamning “sevgini
saqichdek alishtirib”, eskirsa yangisini olib chaynashi va singlisi
Shahinaning o‘zidek o‘ta kamsuqum bo‘lgan muhabbatiga sadoqati
ularning o‘ziga xos psixologik jihatlari birining kalandimog‘ligi,
o‘ziga bino qo‘yganli-yu boshqasining o‘ta kamtar, qanoatli va
sabrliligida namoyon bo‘lardi. Mulla Mirzaning esa eski tuzumdan
qolgan odati: marosimlarda bosh kiyimini bir pasga qo‘lga olib
qayta kiyishga o‘rganib qolgani va buning uchun qishloqdoshlaridan
naqd balolarga, ta’na-dashnomlarga qolib, keyingi safar ham shu
xatosini qilib qo‘ymaslik uchun bosh kiyimini boshidan olmay
ushlab, ushlab qo‘yishi undagi tobe’lik, o‘ziga bo‘lgan ishonchning
pastligi, qo‘rqoqlik, jur’atsizlik kabi xususiyatlarini fosh qiladi. Yoxud
nuqul bostirib papiros chekishni odat qilgan Shunqor Hobilning bu
axloqiy belgisi uning shoirlarga xos xarakter jihatlaridan: mudom
ichki bir dard bilan yurishiga, ko‘rgan, eshitgan har bir narsani qalb
prizmalaridan o‘tkazishiga, yurak tubidagi ruhiy kechinmalariga
ishora qiladi. “Ikkinchisi, bu individual belgilarni ham o‘z ichiga olgan
holda ma’lum bir ijtimoiy sharoitda paydo bo‘lgan, ijtimoiy ma’no
kasb qilgan shaxs iroda yo‘nalishi va bu iroda yo‘nalishining asardagi
badiiy ifodasidan iboratdir” [Umurov 2004, 48]. Ijtimoiy sharoit
asnosida paydo bo‘lgan shaxs xarakteri asarning asosiy g‘oyasini
ifodalashda muhim ahamiyatga ega hisoblanadi. Bunga misol
sifatida adabiyotshunos olim ijtimoiy muhit ta’sirida shakllangan va
o‘zgarib borgan Yo‘lchi xarakterini keltirib o‘tadilar. “Jaziramadagi
odamlar” romanida qahramonlar xaraketrini keskin o‘zgartirib
56
Yulduz TURDIYEVA
yuboradigan, ularni qayta shakllantiradigan keskin va shiddatli
voqea-hodisalarga boy ijtimoiy muhit mavjud bo‘lmasa-da, qishloq
ahli yaratgan muhit, jamiyat qonun-qoidalari ba’zi qahramonlarning
xarakter qirralarini o‘zgarishiga turtki bo‘lganligiga guvoh bo‘lamiz.
Xususan, asardagi shoir Shunqor Hobil ilk bora Lolaxonni ko‘rganida
uning chiroyiga mahliyo bo‘lib, unga xushomadlar qilishni boshlaydi,
uning yarimta ko‘ngli bilan ko‘ngilxushlik qilishga harakat qiladi,
bir qarashda ko‘zimizga “xulqi buzuq” shaxs bo‘lib ko‘ringan shoir
biroz o‘tib o‘z harakatlaridan pushaymon bo‘ladi, qishloqdoshlari
tomonidan “sadoqat timsoli”ga aylangan bu bevaga qilgan muomala-
sidan uyaladi, ha Lolaxon o‘rab turgan, uni e’zozlagan jamiyat
Shunqor Hobilning qarashlarini o‘zgartiradi, uni ko‘zlarini ochib
qo‘yadi: “Naqadar or-nomusli xalq! Inson qadr-qimmatini, sha’nini
ko‘z qorachig‘idek asrovchi xalq! Ular qahramon o‘g‘lonining pok
xotirasini, unga yurak rishtalarini bog‘lab shu cho‘l-u biyobonlar
bag‘riga kelib qolgan, qattol qismatning qattol ko‘rguliklariga
bo‘ysunmay, hanuz sevikli yoridan yurak rishtalarini uzmagan
ayol sha’nini menga xo‘rlatib, toptatib qo‘yarmidi?! Yo‘q, also! Men
buyuk elning xohish-irodasiga bo‘ysunaman! Qon tomirimning uchi
shu xalq bilan bog‘liqligidan faxrlanaman. Men bilib-bilmay ular-
ning muqaddas tuyg‘ularini tahqirladim, shekilli?! Ularga munosib
farzand sifatida o‘z qilmishlarim uchun g‘oyibona kechirim so‘ray-
man…” [Бўрихон 2012, 268].
“Adabiyotshunoslik lug‘ati”da xarakter haqidagi ta’rif bilan
birga uning ob’yektiv va sub’yektiv jihatlari haqida ham ma’lumot
beriladi. Unga ko‘ra, “Inson hayotining ijtimoiy-psixologik realligi
(bu o‘rinda xarakterning real asosi, ya’ni uning hayotiy kuzatish-
lar yoki muayyan prototip asosida yaratilgani nazarda tutiladi)
badiiy xarakterning ob’yektiv tomoni bo‘lsa, uning ijodkor tomoni-
dan hissiy idrok etilishi va g‘oyaviy-hissiy baholanishi sub’yektiv
tomonidir” [Қуронов 2013, 352] deya izohlanadi. Xarakterning
obyektiv tomoni xususida to‘xtaladigan bo‘lsak, asarlardagi barcha
qahramonlar ular xoh kichik, xoh bosh bo‘lsin, mualliflarning uzoq
kuzatishlari natijasidir, yozuvchi hatto kichik personajni ham asari-
ga kiritar ekan, unga ma’lum badiiy g‘oya yuklaydi va o‘z o‘rnida bu
g‘oyani uning xarakteriga singdiradi shunday ekan, bu personajning
yaratilishi uchun chuqur izlanadi; hayotdan uning prototipini topadi
yoxud kishilardagi unga xos jihatlarni yig‘ib, uni o‘zi yaratadi. “Jazira-
madagi odamlar” romanida ham shu kabi Lolaxon o‘n gulidan bir guli
ochilmay beva bo‘lib qolgan, ayniqsa urush davrlarida 19 yoshidayoq
judolik azobini tortgan ayollarning umumlashma obrazi bo‘lib, uning
Badiiy asarda xarakter
57
timsolida, xarakterida osha “tirik ma’budalar”ning kechinmalari, or-
zu-istaklari, qo‘rquvlari, armonlari, beg‘ubor qalblari aks etgandir.
Yoxud Xosiyat xola obrazini oladigan bo‘lsak, farzand dog‘ini ko‘rgan
onalarning dardi, faryodi, alami shu ayol siymosida gavdalanganiga
guvoh bo‘lamiz. Xarakterning sub’yektiv tomonini adabiyotshunos
olim Dilmurod Quronov quyidagicha baholaydi, ya’ni: “bir tomon-
dan, uning ijodkor tomonidan yaratilgan badiiy mavjudlik, badiiyat
hodisasi bo‘lishini; ikkinchi tomondan, uning konseptual funksiyaga
xoslanishini ta’min etadi” [Қуронов 2013, 352].
Xulosa
Umuman olib qaraganda, yuqoridagi tahlil, mushohadalardan
ko‘rinib turibdiki, xarakterning asardagi vazifasi juda ulkan va qah-
ramon, personaj xarakterini yaratish, uni ochib berish muallifdan
katta mahorat, tajriba va oziga xos yondashuv talab qiladi. Xarak-
terning yuqorida keltirilgan 4 mezoni yoxud qoidasi: uning maqsad-
li, o‘ziga xos, hayotiy va izchil bo‘lishi xarakterning mukammalligini
ta’minlab berishiga Luqmon Bo‘rixonning “Jaziramadagi odamlar”
va Ulug‘bek Hamdamning “Ota” romanlaridan olingdan parchalar-
ni tahlil qilish asnosida amin bo‘ldik. Shuningdek, bu tahlillar jara-
yonida Luqmon Bo‘rixonning xarakter yaratish mahorati va o‘ziga
xos uslubi ham qiyosiy tahlil jarayonida o‘z aksini topdi.
Adabiyotlar
Қуронов Д. 2013. Адабиётшунослик луғати / Д. Қуронов, З.Мамажонов,
М.Шералиева. - Тошкент: Академнашр.
Арасту. 2011. Поэтика. Ахлоқи кабир. Риторика. – Т.: “Янги аср авлоди”.
Қаюмов А.А. 2018. Ҳозирги ўзбек насрида миллий характер ва бадиий
маҳорат. Филол.фан.бўй.фалс.док. (PhD) дисс. – Фарғона.
Umurov H. 2004. Adabiyotshunoslik nazariyasi: Oliy o
‘
quv yurtlari
uchun darslik/Mas’ul muharrir: B. Valixo
‘
jayev. – T.: A.Qodiriy
nomidagi xalq merosi nashriyoti.
Ulug
‘
bek Hamdam. 2022. Ota: Roman. – Toshkent: Yoshlar matbuoti.
Луқмон Бўрихон. 2012. “Жазирамадаги одамлар”: Роман. – Т.: Ғафур
Ғулом номидаги нашриёт – матбаа ижодий уйи.
Тўхта Бобоев. 2001. Адабиётшунослик асослари. Т.: “Ўзбекистон”.
Ulug’ov, A. (2021). Stories of khayriddin sultanov.
Asian Journal of
Research in Social Sciences and Humanities
,
11
(12), 295-305.
Rasulova, U. (2021). Devotees of knowledge.
Asian Journal of
Multidimensional Research
,
10
(10), 1270-1274.
Rasulova, U. (2020). NOVELTIES IN POETICS OF TALES.
Theoretical &
Жабборов, Н. (2021). Концепция творчества двух великих
историков. in Library, 21(2), 192-200.Applied Science
, (1),
220-224.
58
Yulduz TURDIYEVA
Character in a work of art
Yulduz Turdiyeva
1
Abstract
In this article, the concept of character in a work of art is discussed
in detail, and its scientific and theoretical definitions are analyzed. Aspects
and criteria specific to «character» are considered mainly based on Luqman
Borikhan’s novel «People in the Heat», and attention is also paid to the
writer’s individual style of character creation. Based on the comparative-
analytical method, the novel «Father» by Ulugbek Hamdam is also used
effectively, and the degree of use of the tools involved in character creation
is compared and evaluated through excerpts from these two novels.
Key words:
character, feature, purpose, originality, reality, skill,
individual style, plot, composition, dialogue, monologue, exposition, climax,
portrait, language, author’s speech, character’s speech, objective, sub ‘jective.
References
Kuronov D. 2013. Dictionary of literary studies / D. Kuronov, Z. Mamajonov,
M. Sheraliyeva. – Tashkent: Akademnashr.
Aristotle. 2011. Poetics. His morals are great. Rhetoric. - T.: “Generation of
the New Century”.
Kayumov A.A. 2018. National character and artistic skill in contemporary
Uzbek prose. Ph.D. in Philology. (PhD) diss. – Ferghana.
Umurov H. 2004. Theory of Literary Studies: Textbook for Higher
Education Institutions/Responsible Editor: B. Valikhojhayev. -
T.: Publishing house of folk heritage named after A. Qadiri.
Hamdam Ulugbek. 2022. Father: Roman. - Tashkent: Youth Press.
Borikhan Luqman. 2012. “People in the Heat”: Novel. - T.: Publishing house
named after Gafur Ghulam - printing creative house.
Toxta Boboyev. 2001. Foundations of Literary Studies. T.: “Uzbekistan”.
Ulug’ov, A. (2021). Stories of khayriddin sultanov.
Asian Journal of
Research in Social Sciences and Humanities
,
11
(12), 295-305.
Rasulova, U. (2021). Devotees of knowledge.
Asian Journal of
Multidimensional Research
,
10
(10), 1270-1274.
Rasulova, U. (2020). NOVELTIES IN POETICS OF TALES.
Theoretical &
Applied Science
, (1), 220-224.
Жабборов, Н. (2021). Концепция творчества двух великих историков.
В библиотеке, 21(2), 192-200.
1
Turdiyeva, Yulduz
, is a doctoral student at Tashkent State University of Uzbek
Language and Literature named after Alisher Navoi.
E-mail:
y.turdiyeva@yandex.com
ORCID ID:
0009-0007-0401-7749
For citation:
Turdiyeva, Y. 2024. “Character in a work of art”.
U
zbekistan: Language
and Culture. 1(
2):
46-58.
